మీసో అంటే మధ్య, లిథిక్‌ అంటే రాతి, అందుకే దీన్ని మధ్య రాతియుగం (Mesolithic Age) అని పిలుస్తారు. ఇది క్రీ.పూ.10,000 లో వర్థిల్లిందని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. ఇది పాలియోలిథిక్, నియోలిథిక్‌ యుగాల మధ్య పరివర్తన దశ. ఈ పరివర్తన కాలంలో అనేక పర్యావరణ మార్పులు సంభవించాయి. వృక్షజాలం, జంతుజాలం, మానవులు ఒక ప్రదేశం నుంచి మరొక ప్రదేశానికి తరలిన కాలం. మెసోలిథిక్, నియోలిథిక్‌ దశలు రెండూ హోలోసిన్‌ యుగానికి చెందినవి. ఈ కాలంలో ఉష్ణోగ్రత పెరగడం వల్ల వాతావరణం వెచ్చగా మారింది.
మధ్య రాతియుగంలో మానవులు మైక్రోలిత్స్‌ (Microliths - సూక్ష్మ పరికరాలు) అని పిలిచే చాలా చిన్న సాధనాలను తయారు చేయడం, ఉపయోగించడం ప్రారంభించారు.
ప్రదేశాలు - పరికరాలు
అలెగ్జాండర్‌ కన్నింగ్‌హామ్‌ (Alexander Cunningham) ఆర్కియలాజికల్‌ సర్వే ఆఫ్‌ ఇండియా (ASI) వ్యవస్థాపక డైరెక్టర్‌ జనరల్‌గా పేరుగాంచాడు. ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని మీర్జాపూర్‌ జిల్లాలోని రాతిమండలాల్లో (Rock shelters) మైక్రోలిత్‌లు, రాక్‌ పెయింటింగ్‌లు (Rock Paintings), గ్రౌండింగ్‌ మార్కులతో వర్ణద్రవ్యం ముక్కలు (Pigment Pieces with Marks of Grinding), మానవ అస్థిపంజరాలు, జంతువుల ఎముకలు, బూడిద, బొగ్గు ముక్కలను కనుక్కున్న మొదటి వ్యక్తి ఎ.సి.ఎల్‌. కార్లీలే (ACL Carlleyle). ఇతడు కన్నింగ్‌హామ్‌కు సహాయకుడు. అదే ప్రాంతంలోని బహిరంగ ప్రదేశాల్లో జె.సి. కాక్‌బర్న్‌ (J.C. Cockburn), రివెట్‌ కర్నాక్‌ (Rivett - Carnac) రాక్‌ షెల్టర్‌లతో పాటు మైక్రోలిత్‌లు, ఇతర మెసోలిథిక్ టూల్స్‌ను కనుక్కున్నారు. పూర్వచరిత్ర పితామహుడిగా (Father of Indian Pre History) పేరుగాంచిన రాబర్ట్‌ బ్రూస్‌ ఫూట్‌ (Robert Bruce Foot) కర్నూలు గుహల్లోని మైక్రోలిత్‌లను గుర్తించారు.
మధ్య రాతియుగం నాటి సూక్ష్మ పరికరాలు 15 సెంటీమీటర్ల పొడవుతో ఉండేవి. వీటికి పెచ్చులు/రేకులు అతుక్కుని ఉంటాయి. ఈ పరికరాలను ఎక్కువగా క్రిప్టో - క్రిస్టల్‌ సిలికా, క్వార్ట్‌జైట్, చెర్ట్, చాల్సెడోనీ, జాస్పర్, అగేట్‌ మొదలైన వాటితో తయారు చేసేవారు. ఇవి తేలికైన సాధనాలు. ఇది పర్యావరణ, సాంకేతికతలో మార్పునకు సంకేతం. ఈ కొత్త సాంకేతిక విజ్ఞానం వల్ల జీవన విధానాలు, వేట, ఆహార సేకరణ, జంతువులు - ఉద్యానవనాల పెంపకం, ఆదిమ సంస్కృతిలో మార్పులు వచ్చాయి. రాజస్థాన్‌లోని సాంబార్ సరస్సు వద్ద క్రీస్తుపూర్వం 7000-6000 కాలానికి చెందిన మొక్కల పెంపకాన్ని గుర్తించారు. ఈ యుగం ప్రజలు గుహలు, బహిరంగ మైదానాల్లో నివసించేవారు. తర్వాతి రోజుల్లో జంతువులను మచ్చిక చేసుకోవడం, మొక్కల పెంపకం, వ్యవసాయం చేయడం ప్రారంభించారు. పెంపుడు జంతువుల్లో మొదటిది కుక్క. గొర్రెలు, మేకలు అత్యంత సాధారణ పెంపుడు జంతువులుగా ఉండేవి. జంతువుల చర్మంతో చేసిన దుస్తులను ధరించడం ప్రారంభించారు. జంతువులను వేటాడటానికి విల్లు, బాణం ఉపయోగించేవారు.
పరికరాలు లునేట్స్‌ (నెలవంకలు), త్రిభుజాలు, రాంబాయిడ్స్, ట్రాపెజెస్, ట్రాపెజాయిడ్స్‌ లాంటి సాధారణ రేఖగణిత ఆకృతుల్లో ఉండేవి. మైక్రోలిత్‌లను సాధారణంగా రేఖాగణిత, జ్యామితియేతర రకాలుగా వర్గీకరించవచ్చు. వీటిని ఉపకరణాలుగా మాత్రమే కాకుండా మిశ్రమ పరికరాలు, ఈటెలు - బాణాల తలలు, కొడవలిని తయారుచేయడానికి కూడా ఉపయోగించేవారు. మొక్కలు, గడ్డి కోయడానికి వాడే కొడవళ్లలో చెక్క మాతృకతో తయారుచేసిన పిడిని ఉపయోగించేవారు. ‘మధ్య రాతియుగ’ ఆర్థిక వ్యవస్థ వేట, సేకరణపై ఆధారపడి ఉండేది.
వేట సేకరించే దశ నుంచి స్థిరపడిన వ్యవసాయం ప్రారంభానికి మారడాన్ని బెలన్‌ లోయలోని చోప్ని మాండోలో చూడవచ్చు. గుజరాత్‌లోని లాంగ్‌నాజ్‌లో, ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని మీర్జాపూర్‌లోని కైమూర్‌ ప్రాంతంలో ఈ యుగం నాటి కుండలు వెలుగుచూశాయి. ఖననాలతో సంబంధం ఉన్న కుండలను వివిధ ప్రదేశాల్లో కనుక్కున్నారు. IIIవ దశలో కుండలు సహేతుకమైన పరిమాణంలో కనిపిస్తాయి. ఖననం చేసిన కుండల్లో ఆహారం, నీరు, ఆభరణాలు, రాతి పూసలు, లోహపు వస్తువులు, మాంసం మొదలైనవి ఉన్నాయి. ఇవి అప్పటి భారతీయ మధ్య యుగ సంస్కృతులకు, స్థిరమైన ఆర్థిక వ్యవస్థకు నిదర్శనాలు.
మెసోలిథిక్ కాలం నాటి ప్రజలు గుడిసెల్లో (wattle-and-daub huts) నివసించారు. ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని ప్రతాప్‌గఢ్‌ జిల్లాలోని సరాయ్‌ నహర్‌ రాయ్‌లో షెల్స్‌తోపాటు రేఖాగణిత మైక్రోలిత్‌లు, బైసన్, ఖడ్గమృగం, స్టాగ్, చేప, తాబేలు లాంటి జంతువుల ఎముకలు కూడా లభించాయి. ఇక్కడి నివాస ప్రాంతంలో మానవ ఖననాలను కనుక్కున్నారు. మహాదహా తవ్వకాల్లో స్త్రీ, పురుషులను కలిపి ఖననం చేసిన ఆనవాళ్లను గుర్తించారు.
జంతువుల పెంపకానికి సంబంధించిన ఆనవాళ్లను, వాటి ఎముకలను పి.కె. థామస్‌ కనుక్కున్నారు. ఈ జంతువుల్లో గొర్రెలు, మేక, అడవి పంది, గేదె, నల్లబక్క, గజెల్, మచ్చల జింక, సాంబార్, కుందేలు, ముంగూస్, నక్క, ఇతర జాతులకు చెందిన ఎలుక, తాబేలు, చేపలు, కప్ప మొదలైనవి ఉన్నాయి.
మొదటిసారిగా మధ్యప్రదేశ్‌లోని ఆడమ్‌గఢ్, రాజస్థాన్‌లోని బాగోర్‌లో జంతువులను మచ్చిక చేసుకున్న ఆనవాళ్లు, పెంకులు, ఎముకలను కనుక్కున్నారు. ఇది తొలి సాక్ష్యం. ఇది క్రీస్తుపూర్వం 5000 కాలానికి చెందింది.
తిల్వారా, బార్మర్‌ జిల్లా (రాజస్థాన్‌), కనేవాల్, లోటేశ్వర్, రతన్‌పూర్‌ (గుజరాత్‌), ఆడమ్‌గఢ్, భీంబెట్కా (మధ్యప్రదేశ్‌)లలో వివిధ జంతువుల ఎముకలు, వృత్తాకార గుడిసెలు, నివాస ప్రాంతాలను కనిపెట్టారు. యూపీలోని చోప్నీ మాండోలో అడవి పశువుల ఎముకలు లభించాయి. యూపీలోని మీర్జాపూర్‌ జిల్లాలోని లేఖకియా తవ్వకాల్లో రాక్‌ షెల్టర్లు, బ్లేడ్‌ టూల్స్, మైక్రోలిత్స్‌ లభించాయి. పశ్చిమ్‌ బంగాలోని బీర్బన్‌పూర్‌లో క్వార్ట్జ్‌తో చేసిన మెసోలిథిక్ స్టోన్‌ టూల్స్, కొన్ని చెర్ట్, చాల్సెడోనీ పరికరాలను కనుక్కున్నారు. డాక్యుమెంట్‌ చేసిన ఉత్తమ మెసోలిథిక్ సైట్‌లలో రాజస్థాన్‌లోని భిల్వారా జిల్లాలోని బాగోర్ ఒకటి. ఇక్కడ 3 వృత్తి స్థాయులు 5 వేల సంవత్సరాలకు పైగా నిరంతర మానవ జీవనక్రమాన్ని సూచిస్తాయి. తపతి, నర్మద, మహి, సబర్మతి లోయల్లో అనేక సూక్ష్మ పరికరాలను గుర్తించారు. ముఖ్యమైన ప్రదేశాల్లో లాంగ్నాజ్ ఒకటి. ఇక్కడ వృత్తిపరమైన నిక్షేపాలు, మానవ ఖననాలు, ఖడ్గమృగం, కృష్ణజింక లాంటి అడవి జంతువుల ఎముకలు, కొన్ని కుండలు లభించాయి. నివాస స్థలానికి దగ్గరలో ఖననాలు ఉండేవి. మైక్రోలిత్‌లు, గుండ్లు, అండాశయ లాకెట్టు లాంటి వస్తువులను సమాధిలో ఉంచేవారు. జనాభా చిన్న సమూహాలుగా ఉండేవారు, జనాభా పరిమాణం కూడా చిన్నది. చాలా మధ్యయుగ ప్రదేశాలలో కుండలు లేవు. కానీ గుజరాత్‌లోని లాంగ్‌నాజ్‌లో, ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని మీర్జాపూర్‌ కైమూర్‌ ప్రాంతంలో కుండలను కనుక్కున్నారు.
దక్షిణ భారతదేశంలో మైక్రోలిత్‌లను ఎక్కువగా పాల క్వార్ట్జ్‌తో (Milky Quartz) తయారు చేశారు. అవి కర్ణాటకలోని జలహల్లి కిబ్బనహళ్లి; గోవా, ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని నాగార్జునకొండ, రేణిగుంటలో వెలుగుచూశాయి. చెన్నై దక్షిణాన కనిపించే టెరిస్‌ అని పేర్కొనే పాల ఇసుక దిబ్బలపై చిన్న రాతి ఉపకరణాలు (ఎక్కువగా క్వార్ట్జ్, చెర్ట్) గుర్తించారు. విశాఖపట్నం తీరంలో, చంద్రంపాలెం, పరదేశిపాలెం, రుషికొండలో రాతి పలకలు (Stone Tablets), రింగ్‌ స్టోన్స్‌ (Ring stones) లభించాయి. భారత ఉపఖండంలోని తిల్వారా, బాగోర్, గణేశ్వర్‌ (రాజస్థాన్‌), లాంగ్నాజ్, అఖజ్, వలసనా, హిర్పురా, అమ్రాపూర్, దేవ్‌నిమోరి, ధెక్వాడ్లో, తర్సాంగ్‌ (గుజరాత్‌), పట్నే, పచద్, హత్ఖంబా (మహారాష్ట్ర) లాంటి అనేక ప్రాంతాల్లో మెసోలిథిక్ క్యాంప్‌ సైట్‌లు బయటపడ్డాయి. మోర్హానా, లేఖహియా, బాఘైఖోర్, సరాయ్‌ నహర్‌ రాయ్, మహాదహా, దమ్దామా, చోప్నీ మాండో, బైధా పుత్పరిహ్వా (ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌), పైస్రా (బిహార్‌), కుచాయ్‌ (ఒడిశా), బీర్బన్పూర్‌ (పశ్చిమ్‌ బంగ), ముచ్చట్ల చింతమను గవి, గౌరీగుండం (ఆంధ్రప్రదేశ్‌), సంగనకల్లు (కర్ణాటక), తెన్మలై (కేరళ) మొదలైన ప్రదేశాల్లో మధ్యయుగం నాటి మెటీరియల్‌ అవశేషాలు, టెక్నాలజీ, స్మశాన వ్యవస్థలు, శరీర నిర్మాణ సంబంధమైన అవశేషాలు, ఖననం, ఆచారాలు, కళ, ఇతర వివరాల సమాచారం లభించింది.
మధ్య రాతియుగం కళ-చిత్రకళ (Mesolithic Art-Paintings)
మెసోలిథిక్ ప్రజలు రాక్‌ ఆర్ట్‌ పెయింటింగ్‌ (Rock Art Paintings) లను ప్రారంభించారు. వీటిలో ఎక్కువగా అడవి జంతువులు, వేట దృశ్యాలు, నృత్యం, ఆహార సేకరణ లాంటి చిత్రాలను చిత్రించారు. ఈ పెయింటింగ్స్‌ మతపరమైన ఆచారాల అభివృద్ధిని, లింగ ఆధారిత శ్రమ విభజనను ప్రతిబింబిస్తాయి. రాజస్థాన్‌లోని చంద్రావతి వద్ద రేఖగణిత రూపకల్పనతో చెక్కిన కోర్‌ను గుర్తించారు. భీంబెట్కా (మధ్యప్రదేశ్‌) వద్ద కొన్ని చెక్కిన ఎముక వస్తువులు (Engraved Bone objects) లభించాయి. మందమైన రేఖాగణిత గుర్తులు కలిగిన మానవ దంతాలు, కొన్ని ఇతర దంతాలను పుణేలోని దక్కన్‌ కళాశాలలో భద్రపరిచారు. 1867-68లో ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని మీర్జాపూర్‌ జిల్లాలో ఉన్న కైమూర్‌ కొండల్లో సోహాగిఘాట్‌ (Sohagighat) వద్ద భారతదేశంలో మొదటి రాక్‌ పెయింటింగ్‌లను (Rock Paintings) ఎ.సి.ఎల్‌. కార్లీలే కనుక్కున్నారు. భారత ఉపఖండంలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో 150 మెసోలిథిక్ రాక్‌ ఆర్ట్‌ ప్రదేశాలను గుర్తించారు.
మధ్య రాతియుగ చిత్రాలు ప్రజల జీవితాలకు సంబంధించిన ముఖ్యమైన సమాచార వనరుగా నిలిచాయి. ఉజ్జయిని విశ్వవిద్యాలయ పురావస్తు శాస్త్రవేత్త వి.ఎస్‌.వాకంకర్ 1957లో మధ్యప్రదేశ్‌లో భీంబెట్కాను కనుక్కున్నారు. ఇది ప్రపంచంలోనే అత్యంత అద్భుతమైన రాక్‌ ఆర్ట్‌ సైట్‌లలో ఒకటి. వింధ్య పర్వతాల్లోని కొండల్లో ఉన్న భీంబెట్కాలో దాదాపు 1000 గుహలు, రాక్‌ షెల్టర్‌ల సముదాయం, 500 ఆశ్రయాల్లో రాతియుగం నుంచి మధ్యయుగ కాలం వరకు పెయింటింగ్‌లు ఉన్నాయి. వాటిలో లోయర్‌ పాలియోలిథిక్ నుంచి ప్రారంభ చారిత్రక కాలం వరకు కొన్ని నివాస సాక్ష్యాలు లభ్యమయ్యాయి. 1973 నుంచి 1977 వరకు జరిపిన తవ్వకాల్లో వి.ఎస్‌. వాకంకర్, వి.ఎన్‌. మిశ్రా అనేక ఆశ్రయాలు/నివాస స్థలాలను (Shelters) గుర్తించారు.
కొత్త రాతి యుగం/నవీన
శిలా యుగం - సంస్కృతులు (9000 BCE)
నియో అనే గ్రీకు పదం నుంచి నియోలిథిక్‌ వచ్చింది. నియో అంటే కొత్తది. లిథిక్‌ అంటే రాయి. కాబట్టి, నియోలిథిక్‌ యుగం అనే పదం కొత్త రాతి యుగాన్ని సూచిస్తుంది. ఈ కాలంలో మానవుల సామాజిక, ఆర్థిక జీవితంలో చాలా ముఖ్యమైన మార్పులు చోటుచేసుకున్నాయి. నియోలిథిక్‌ యుగంలో మనిషి ఆహార సేకరణదారు నుంచి ఆహార ఉత్పత్తిదారుగా మారాడు. ఈ యుగాన్ని నియోలిథిక్‌ రివల్యూషన్‌ అంటారు. ఈ యుగం స్టోన్‌ టూల్‌ టెక్నాలజీ ఆవిష్కరణలతో ముడిపడి ఉంది. రాతి పనిముట్లలో మార్పులు జీవనాధార వ్యూహాల్లో పురోగతిని సూచిస్తాయి.
నియోలిథిక్‌ సంస్కృతిలో ప్రధాన లక్షణం మొక్కలు, జంతువుల పెంపకం. నియోలిథిక్‌ అనే పదాన్ని సర్‌ జాన్‌ లుబ్బాక్‌ (Sir John Lubbock) తన ‘Pre Historic Times’ పుస్తకంలో పొందుపరిచారు. ఇది 1865 లో మొదటిసారి ప్రచురితమైంది. వి. గోర్డాన్‌ చైల్డ్‌ నియోలిథిక్‌-చాల్కోలిథిక్‌ సంస్కృతిని స్వయం సమృద్ధిగా ఆహారాన్ని ఉత్పత్తి చేసే ఆర్థిక వ్యవస్థగా నిర్వచించారు. ఈ సంస్కృతి జనాభా పెరుగుదలకు, నిశ్చల జీవితం ఆధారంగా స్వయం సమృద్ధిగా ఉండే గ్రామ సంఘాల ఆవిర్భావానికి దారితీసింది. భారత ఉపఖండంలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో జరిపిన తవ్వకాల్లో వ్యవసాయం, జంతువుల పెంపకం, రాతి పనిముట్ల గ్రైండింగ్, పాలిషింగ్, కుండల తయారీ మొదలైన ఆధారాలు వెలుగుచూశాయి.
ఇతర లక్షణాలు..
వ్యవసాయ సాంకేతికత ప్రారంభం, మెరుగుపెట్టిన రాతి పనిముట్ల వాడకం, చక్రం సహాయంతో కుండల తయారీ, నిప్పును కనుక్కోవడం, సహజ వనరుల దోపిడీ ద్వారా ప్రకృతిపై ఎక్కువ నియంత్రణ లాంటివి గమనించవచ్చు. అందుకే వి.గోర్డాన్‌ చైల్డ్‌ (V. Gordon Childe) దీన్ని నియోలిథిక్‌ విప్లవంగా పిలిచారు. వ్యవసాయం జంతువుల పెంపకం ద్వారానే సాధ్యమైంది. ఇది వివిధ ప్రాంతాల్లో విభిన్న లక్షణాలను కలిగి ఉంది. భారత ఉపఖండంలో ప్రారంభ ఆహార ఉత్పత్తి స్థావరాల్లో నాటి ప్రజలు స్థిర నివాసాలు ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. నర్మదా లోయ, సబర్మతి, కృష్ణ, సోన్, సుక్కర్, రోహ్రీ, కరాచీ, కశ్మీర్‌ లోయల్లో నియోలిథిక్‌ యుగం అభివృద్థి చెందింది. దీన్ని ప్రోటో నియోలిథిక్‌ ఫేజ్‌ అంటారు.
