సహకార సంఘాలు 

చారిత్రక నేపథ్యం

* ప్రపంచ సహకార ఉద్యమానికి పుట్టినిల్లు‘ఇంగ్లండ్‌’ కాగా, ఈ ఉద్యమ పితామహుడిగా అదే దేశానికి చెందిన రాబర్ట్‌ ఓవెన్‌ను పేర్కొంటారు.

* మన దేశంలో సర్‌ ఫ్రెడరిక్‌ నికల్సన్‌ను సహకార ఉద్యమ పితామహుడిగా చెబుతారు. 

* భారత్‌లో సహకార ఉద్యమ నిర్మాతగా జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూను పేర్కొంటారు. 

* ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో సహకార ఉద్యమ పితామహుడిగా పేరొందింది వేమవరపు రామదాసు పంతులు.

* మన దేశంలో సహకార ఉద్యమం 1904లో ప్రారంభమైంది. వ్యవసాయదారులను వడ్డీ వ్యాపారుల దోపిడీ నుంచి కాపాడేందుకు 1904లో కో-ఆపరేటివ్‌ సొసైటీల చట్టాన్ని రూపొందించారు. ఈ చట్టం ఆధారంగా ‘వ్యవసాయ పరపతి సంఘాలు’ ఏర్పడ్డాయి. 

* మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం 1919 ప్రకారం, సహకార వ్యవస్థను కేంద్రం నుంచి రాష్ట్రాలకు బదిలీ చేశారు.

* సహకార సంస్థల్లో సమీకృత దృక్పథాన్ని పెంపొందించాలని 1954లో ‘అఖిల భారత గ్రామీణ పరపతి సర్వే కమిటీ’ తన నివేదికలో సిఫార్సు చేసింది.

* 1963లో జాతీయ సహకార అభివృద్ధి మండలి (National Co-operative Development Council)  ని ఏర్పాటు చేశారు.

* 1964లో ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ‘ఆంధ్రప్రదేశ్‌ సహకార సంఘాల చట్టాన్ని’ రూపొందించారు. దీన్ని 1995లో పునర్‌వ్యవస్థీకరించి,‘పరస్పర సహాయక సహకార సంఘాల చట్టం’గా మార్చారు.

రాజ్యాంగ వివరణ

ఆర్టికల్‌ 243(ZH): సహకార సంఘాలకు సంబంధించిన అంశాల నిర్వచనాలు ఇందులో ఉంటాయి.

రిజిస్ట్రార్‌: బహుళ రాష్ట్ర సహకార సంఘాలకు కేంద్ర ప్రభుత్వం నియమించిన వ్యక్తిని ‘కేంద్ర రిజిస్ట్రార్‌’ అని, రాష్ట్ర సహకార సంఘాలకు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నియమించిన వారిని ‘రిజిస్ట్రార్‌’ అని అంటారు.

అధికారం ఉన్న వ్యక్తి: ఆర్టికల్‌ 243(ZQ)లో వీరిని పేర్కొంటారు.

బోర్డు: సహకార సంఘం కార్యకలాపాల నిర్వహణకు అధికార బాధ్యతలు అప్పగించిన ‘పాలక మండలి’.

సహకార సంఘం: ఒక రాష్ట్రంలో ప్రస్తుతం అమల్లో ఉన్న సహకార సంఘ శాసన నిబంధనలను అనుసరించి నమోదు చేసిన లేదా నమోదు చేసినట్లు పరిగణించే సంఘం.

బహుళ రాష్ట్ర సహకార సంఘం: ప్రస్తుతం అమల్లో ఉన్న సహకార సంఘం చట్టం ప్రకారం, ఒక రాష్ట్రం కంటే ఎక్కువ రాష్ట్రాలకు వర్తించే విధంగా నమోదు చేసిన లేదా నమోదు చేసినట్లు పరిగణించే సంఘం.

రాష్ట్రస్థాయి సహకార సంఘం: ఒక రాష్ట్ర పరిధిలో కార్యకలాపాలను నిర్వహించడానికి ఏర్పాటు చేసిన సహకార సంఘం.

ఆర్టికల్‌ 243 (Zi): సహకార సంఘాల ఏర్పాటుకు సంబంధించిన నియమ - నిబంధనలతో కూడిన చట్టాన్ని రాష్ట్రశాసనసభ రూపొందించొచ్చు.

* సహకార సంఘాలను స్వచ్ఛందంగా ఏర్పాటు చేసుకోవడం; సభ్యుల ఆర్థిక భాగస్వామ్యానికి, ప్రజాస్వామ్యయుతంగా సభ్యుల నియంత్రణ మొదలైన అంశాలను చట్టం ద్వారా నిర్దేశించారు.

ఆర్టికల్‌  243 (Zj) : సహకార సంఘం బోర్డు సభ్యుల సంఖ్య, పాలక మండలి సభ్యుల సంఖ్య, వారి పదవీ కాల పరిమితిని ఇందులో నిర్దేశించారు.

* రాష్ట్ర శాసనసభ చేసిన చట్టం ప్రకారం, ఒక సహకార సంఘంలో బోర్డు డైరెక్టర్ల సంఖ్య గరిష్ఠంగా 21కి మించకూడదు. వీటిలో మహిళలకు 2 స్థానాలు, ఎస్సీ/ ఎస్టీ వర్గాల వారికి ఒక స్థానం రిజర్వ్‌ చేయాలి. 

* బ్యాంకింగ్, ఫైనాన్స్‌ మేనేజ్‌మెంట్‌ లాంటి రంగాల్లో నిష్ణాతులైన వారిని ఇద్దరికి మించకుండా కో-ఆప్టెడ్‌(co-opted) సభ్యులుగా నామినేట్‌ చేయొచ్చు (21 + 2).

* ఈవిధంగా నామినేట్‌ అయిన సభ్యులకు సహకార సంఘం చేసే తీర్మానాలపై ఓటు హక్కు ఉండదు.

* సహకార సంఘం బోర్డులో ఎన్నికైన పాలక మండలి సభ్యుల పదవీ కాలం 5 సంవత్సరాలు.

ఆర్టికల్‌ 243 (Zk): ప్రస్తుతం కొనసాగుతున్న బోర్డు పదవీకాలం ముగియక ముందే కొత్త బోర్డు సభ్యుల ఎన్నిక ప్రక్రియను పూర్తిచేయాలి.  

* సహకార సంఘం ఎన్నికల పర్యవేక్షణకు, ఓటర్ల జాబితా రూపకల్పనకు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ఒక అథారిటీని ఏర్పాటు చేయాలి.

ఆర్టికల్‌ 243 (ZL): ప్రత్యేక పరిస్థితులు ఉంటే తప్ప, సహకార సంఘం బోర్డును 6 నెలలకు మించి రద్దు చేయకూడదు లేదా సస్పెన్షన్‌లో ఉంచకూడదు. సహకార సంఘం బోర్డును కింది కారణాలతో రద్దు/ సస్పెండ్‌ చేయొచ్చు. 

*  బోర్డు ఏర్పాటు లేదా బోర్డు కార్యకలాపాల్లో సంక్షోభం ఏర్పడినప్పుడు.

*  బోర్డు చాలాకాలంపాటు కార్యకలాపాలు నిర్వహించడంలో విఫలమైనప్పుడు.

*  బోర్డు తన విధుల నిర్వహణలో అలసత్వం వహించినప్పుడు.

* బోర్డు నిర్ణయాలు సహకార సంఘానికి లేదా దాని సభ్యుల ప్రయోజనాలకు హాని కలిగించే విధంగా ఉన్నప్పుడు.

*  ఏదైనా సహకార సంఘం బోర్డు రద్దయితే దానికి 6 నెలలలోపు ఎన్నికలు నిర్వహించి, పరిపాలనా బాధ్యతలను కొత్త బోర్డుకు అప్పగించేందుకు ఒక అడ్మినిస్ట్రేటర్‌ను నియమించాలి. దీనికి సంబంధించిన నియమ నిబంధనలను రాష్ట్ర శాసనసభ రూపొందిస్తుంది.

*  ఏదైనా సహకార సంఘం బ్యాంకింగ్‌ వ్యాపారాన్ని, లావాదేవీలను నిర్వహించాలంటే ‘1949 నాటి బ్యాంకింగ్‌ రెగ్యులేటింగ్‌ చట్టం’లోని నియమ నిబంధనలను అనుసరించాలి.

ఆర్టికల్‌ 243 (ZM): సహకార సంఘాల అకౌంట్లను ఆడిట్‌ చేసే ఆడిట్‌ కంపెనీలు, ఆడిటర్ల అర్హతలకు సంబంధించిన నియమ నిబంధనలను రాష్ట్ర శాసనసభ రూపొందిస్తుంది.  

*   సహకార సంఘం సర్వసభ్య సమావేశం నియమించే ఆడిటర్‌ లేదా ఆడిటింగ్‌ కంపెనీతోనే సహకార సంఘ అకౌంట్లను తప్పనిసరిగా ఆడిట్‌ చేయించాలి. 

*   ప్రతి సహకార సంఘం అకౌంట్లు ఆర్థిక సంవత్సరం ముగిసిన 6 నెలల్లోగా ఆడిట్‌ చేయాలి.

*   రాష్ట్ర సహకార సంఘ చట్టంలో నిర్వచించిన అపెక్స్‌ సహకార సంఘం ఖాతాల ఆడిట్‌ రిపోర్ట్‌ను రాష్ట్ర శాసనసభలో ప్రవేశపెట్టాలి.

ఆర్టికల్‌ 243(ZN): ఆర్థిక సంవత్సరం ముగిసిన 6 నెలల్లోపు ప్రతి సహకార సంఘం తప్పనిసరిగా సర్వసభ్య సమావేశం జరిపే విధంగా రాష్ట్ర శాసనసభ నియమ నిబంధనలను రూపొందించాలి. 

ఆర్టికల్‌ 243(ZO): ప్రతి సహకార సంఘ సభ్యుడికి ఆ సంఘానికి సంబంధించిన సమాచారం, అకౌంట్ల వివరాలను తెలుసుకునే హక్కు కల్పిస్తూ రాష్ట్ర శాసనసభ శాసనాన్ని రూపొందించొచ్చు.  

* సహకార సంఘం సమావేశాలకు హాజరయ్యే కనీస సభ్యుల గురించి; సంఘం నిర్వహణలో సభ్యులు పాల్గొనే విధానం గురించి; సహకార సంఘ సభ్యులందరికీ సహకార, విద్య, శిక్షణను అందించడం గురించి అవసరమైన శాసనాలను రాష్ట్ర శాసనసభ రూపొందిస్తుంది.

ఆర్టికల్‌243(ZP): ప్రతి సహకార సంఘం తమ కార్యకలాపాలకు సంబంధించిన వార్షిక నివేదికను, ఆడిట్‌ చేసిన ఖాతాల వివరాలను, సర్వసభ్య సమావేశంలో చేసిన తీర్మానాలను ప్రతి ఆర్థిక సంవత్సరం ముగిసిన 6 నెలల్లోపు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ఏర్పాటు చేసిన అథారిటీకి సమర్పించాలి. 

ఆర్టికల్‌ 243(ZQ): సహకార సంఘాలకు సంబంధించిన నేరాలు, వాటిపై తీసుకునే క్రమశిక్షణా చర్యలు, జరిమానాలకు సంబంధించిన నియమ నిబంధనలను రాష్ట్ర శాసనసభ రూపొందిస్తుంది. కింద పేర్కొన్న వాటిని నేరసంబంధిత అంశాలుగా పరిగణిస్తారు.

*  సహకార సంఘం చట్టంలోని నియమ నిబంధనలను సభ్యులు ఉద్దేశపూర్వకంగా ఉల్లంఘించినప్పుడు.

*  యజమాని తన ఉద్యోగి నుంచి పట్టుకున్న/ స్వాధీనం చేసుకున్న మొత్తం నగదును, దాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్న తేదీ నుంచి 14 రోజులలోపు తగిన కారణం లేకుండా సహకార సంఘానికి జమచేయడంలో విఫలమైనప్పుడు.

*   ఎవరైనా ఉద్యోగి లేదా అధికారి తన సహకార సంఘానికి సంబంధించిన రికార్డులు, ఖాతాల వివరాలు, డాక్యుమెంట్లను సంబంధిత అధీకృత అధికారికి అప్పగించడంలో విఫలమైనప్పుడు.

ఆర్టికల్‌ 243(ZR): రాజ్యాంగంలోని IX-Bలో పేర్కొన్న అంశాలు ‘బహుళ రాష్ట్ర సహకార సంఘాల’కు కూడా వర్తిస్తాయి. అయితే రాష్ట్ర శాసనసభ, రాష్ట్ర శాసనం, రాష్ట్ర ప్రభుత్వం అనే పదాలను పార్లమెంట్, కేంద్ర ప్రభుత్వ శాసనం, కేంద్ర ప్రభుత్వం అని అన్వయించుకోవాలి. 

ఆర్టికల్‌ 243(ZS): రాజ్యాంగంలోని IX-B భాగంలో పేర్కొన్న సహకార సంఘాలకు సంబంధించిన అంశాలు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు వర్తింపజేయాలా? లేదా? అనే విషయాన్ని రాష్ట్రపతి గెజిట్‌ నోటిఫికేషన్‌ ద్వారా నిర్ధారిస్తారు. 

* కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లోని సహకార సంఘాలకు ఆ ప్రాంత పాలనాధికారి ద్వారా, శాసన సభలు కలిగిన కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో ఆ ప్రాంత శాసన సభల ద్వారా శాసనాలను రూపొందిస్తారు.

ఆర్టికల్‌243(ZT): రాజ్యాంగంలోని IX-B భాగంలో పేర్కొన్న సహకార సంఘాలకు సంబంధించిన నియమ నిబంధనలు 2012, ఫిబ్రవరి 15 నుంచి అమల్లోకి వచ్చాయి. అయితే అప్పటికే వివిధ రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో అమల్లో ఉన్న సహకార నియమాలు ఒక సంవత్సరం పాటు కొనసాగుతాయి.

రాజ్యాంగంలో ప్రస్తావన

* రాజ్యాంగంలోని 3వ భాగంలో ఉన్న ఆర్టికల్‌ 19(1)(c) ప్రకారం భారతీయులు సహకార సంఘాలను ఏర్పాటు చేసుకోవచ్చు.

*రాజ్యాంగంలోని 4వ భాగంలో పేర్కొన్న ఆర్టికల్‌ 43(b)  ప్రకారం, భారతీయులు సహకార సంఘాలను అభివృద్ధి చేసుకోవచ్చు, నిర్వహించుకోవచ్చు.

రాజ్యాంగ భద్రత

* సహకార సంఘాలు స్వయం సమృద్ధితో పనిచేసేందుకు, ప్రజల భాగస్వామ్యాన్ని పెంపొందించేందుకు వాటికి రాజ్యాంగ భద్రత అవసరం. దీని కోసం మన్మోహన్‌సింగ్‌ నేతృత్వంలోని యూపీఏ ప్రభుత్వం 97వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 2011 ద్వారా ‘సహకార సంఘాల’కు రాజ్యాంగ భద్రత కల్పించింది. ఈ చట్టం 2012, ఫిబ్రవరి 15 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.

*  97వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం(2011) ద్వారా భారత రాజ్యాంగానికి కొత్తగా IX-B  అనే భాగాన్ని చేర్చారు. ఇందులోని ఆర్టికల్‌ 243(ZH) నుంచి ఆర్టికల్‌ 243(ZT) మధ్య సహకార సంఘాలకు సంబంధించిన విధివిధానాలను ఖరారు చేస్తూ, రాజ్యాంగ భద్రత కల్పించారు.

సహకార సంఘాల వల్ల కలిగే ప్రయోజనాలు

* పేదరిక నిర్మూలనకు తోడ్పడతాయి. 

*  ఆహార భద్రత కల్పించడంలో, ఉపాధి అవకాశాలు పెంచడంలో ఉపయోగపడతాయి. 

* పరిమిత వనరులను కలిసికట్టుగా ఒకరికొకరు పంచుకోవడం ద్వారా వాటి వృథాను అరికట్టొచ్చు.

* ఆర్థిక వ్యవస్థ బలోపేతానికి, పొదుపును ప్రోత్సహించడానికి తోడ్పడతాయి. వ్యవసాయ దారులకు, కుటీర పరిశ్రమలు స్థాపించుకునేవారికి తక్కువ వడ్డీకి రుణాలు అందిస్తాయి.