ఒక నిర్దిష్ట రసాయన సమ్మేళనంతో సహజంగా లభించే పదార్థమే ఖనిజం. ఖనిజాల విస్తరణ భూమి అంతటా ఒకే విధంగా ఉండదు. అవి ఒక నిర్దిష్ట ప్రాంతంలో లేదా రాతి పొరల్లో నిక్షిప్తమై ఉంటాయి. వివిధ పరిస్థితుల కారణంగా ఖనిజాలు అనేక రకాలైన భౌగోళిక వాతావరణంలో ఏర్పడతాయి. అవి మానవ జోక్యం లేకుండా సహజ ప్రక్రియల ద్వారా ఏర్పడతాయి. రసాయన ధర్మం అయిన ద్రావణీయత, భౌతిక ధర్మాలైన రంగు, సాంద్రత, కాఠిన్యతల ఆధారంగా వీటిని గుర్తించవచ్చు.
ఖనిజాల రకాలు/ వర్గీకరణ
భూమిపై సుమారు మూడు వేల రకాలకు పైగా ఖనిజాలు ఉన్నాయి. రసాయనాల మార్పు ఆధారంగా వీటిని ప్రధానంగా రెండు రకాలుగా వర్గీకరించారు. అవి:
1. లోహ ఖనిజాలు (Metallic Minerals)
2. అలోహ ఖనిజాలు (Non-Metallic Minerals)
లోహ ఖనిజాలు: వీటిని ఫెర్రస్, నాన్‌ ఫెర్రస్ లోహ ఖనిజాలుగా విభజించారు.
ఫెర్రస్ లోహఖనిజాలు: వీటిలో ముడి ఇనుము లోహం ఉంటుంది. ఇవి కఠినంగా ఉండి, తమ మీదుగా వేడి, విద్యుత్‌ను ప్రసరింపజేస్తాయి. వీటికి మెరిసే స్వభావం ఉంటుంది.
ఉదా: ఇనుము, మాంగనీస్, నికెల్, టంగ్‌స్టన్‌.
నాన్‌ ఫెర్రస్ ఖనిజాలు: వీటిలో ఇనుము ఉండదు.
ఉదా: ఇసుక, నైట్రేట్స్, రత్నాలు, వజ్రాలు, బంగారం, వెండి, రాగి మొదలైనవి.
అలోహ ఖనిజాలు: వీటిలో ఎలాంటి లోహాలు ఉండవు.
ఉదా: సున్నపురాయి, జిప్సం మొదలైనవి.
* అలోహ ఖనిజాల నిల్వలు, ఉత్పత్తిలో భారతదేశం స్వయం సమృద్ధిని కలిగి ఉంది.
ఇంధన ఖనిజాలు: మండే స్వభావం ఉన్న ఖనిజాలు. వీటిని శక్తి అవసరాలకు ఉపయోగిస్తారు. మనదేశంలో వీటి కొరత ఎక్కువగా ఉంది.
ఉదా: నేలబొగ్గు, పెట్రోలియం, సహజవాయువు
* ఇంధన ఖనిజాలను అలోహ ఖనిజాలు అని కూడా అంటారు.
అణు ఇంధన ఖనిజాలు (Nuclear fuel minerals): ఇవి శక్తిని రేడియేషన్‌ రూపంలో వెదజల్లే అస్థిర కేంద్రక ముడి పదార్థాలు. ఇవి కూడా భారత్‌లో తక్కువగానే ఉన్నాయి.
ఉదా: యురేనియం, థోరియం, ఇల్మనైట్‌
మైనింగ్‌
భూమి లోపలి పొరల నుంచి ఖనిజాలను తవ్వి తీయడాన్ని ‘మైనింగ్‌’ అంటారు.
* ఖనిజాల మైనింగ్‌ లేదా ఖనిజాల వెలికితీత మూడు విధాలుగా జరుగుతుంది.
1. సాధారణ మైనింగ్‌: ఇది రెండు రకాలు. అవి:
a) బహిరంగ మైనింగ్‌ (open cast mining)
b) భూగర్భ మైనింగ్‌ (shaft mining)
బహిరంగ మైనింగ్‌: గోతులు తవ్వి, గుట్టలను పేల్చి, కొండలను తొలిచి ఖనిజాలను వెలికి తీయడాన్ని బహిరంగ మైనింగ్‌ అంటారు. దీనికి ఖర్చు తక్కువ. ఈ పద్ధతి ద్వారా రోజుకి 10 వేల టన్నుల ఖనిజాలను వెలికి తీయవచ్చు.
భూగర్భ మైనింగ్‌: ఈ పద్ధతి ద్వారా భూఉపరితలానికి చాలా లోతుల్లో ఉండే ఖనిజాలను వెలికి తీయవచ్చు. ఇందులో భూమికి సొరంగాలు తవ్వి, ఖనిజాలను వెలికి తీస్తారు. దీనికి ఖర్చు అధికం. దీని ద్వారా రోజుకి 1500 టన్నుల ఖనిజాలను వెలికితీయవచ్చు.
2. డ్రిల్లింగ్‌ పద్ధతి: పెట్రోలియం, సహజవాయువు లాంటి ఖనిజాలు భూఉపరితలం నుంచి చాలా లోతులో ఉంటాయి. వీటిని వెలికి తీసేందుకు చాలా లోతైన బోరు బావులను తవ్వాల్సి ఉంటుంది. దీన్నే డ్రిల్లింగ్‌ అంటారు.
3. క్వారీయింగ్‌: భూఉపరితలానికి సమీపంలో ఉన్న ఖనిజాలను సులభంగా తవ్వి తీసే ప్రక్రియను క్వారీయింగ్‌ అంటారు.
ఖనిజాల విస్తరణ
ఖనిజాలు వివిధ రకాల శిలల్లో నిక్షిప్తమై ఉంటాయి. కొన్ని ఖనిజాలు అగ్నిశిలల్లో, మరికొన్ని రూపాంతర శిలల్లో, ఇంకొన్ని అవక్షేపశిలల్లో ఉంటాయి.
సాధారణంగా పెద్ద పీఠభూములను ఏర్పర్చిన అగ్నిశిలలు, రూపాంతర శిలల్లో లోహ ఖనిజాలు ఉంటాయి. ఉత్తర స్వీడన్‌లోని ఇనుప నిక్షేపాలు, దక్షిణాఫ్రికాలోని ఇనుము, నికెల్, ప్లాటినం మొదలైనవి అగ్ని, రూపాంతర శిలల్లో లభించే ఖనిజాలు.
* అవక్షేప శిలా మైదానాల్లోని తరుణ - ముడత పర్వతాల్లో సున్నపురాయి లాంటి లోహరహిత ఖనిజాలుంటాయి.
* ఫ్రాన్స్‌లోని కాకరస్‌ ప్రాంతంలోని సున్నపురాయి నిక్షేపాలు; జార్జియా, ఉక్రెయిన్‌లో ఉన్న మాంగనీస్ నిక్షేపాలు; అల్జీరియాలోని ఫాస్ఫేట్‌ నిక్షేపాలు వీటికి ఉదాహరణలు.
* బొగ్గు, పెట్రోలియం లాంటి ఇంధన ఖనిజాలు కూడా అవక్షేప పొరల్లో లభిస్తాయి.
ఖనిజాల ఉపయోగాలు
ఖనిజ నిల్వల ఆధారంగా దేశంలో పరిశ్రమల స్థాపన జరుగుతుంది. రత్నాల కోసం ఉపయోగించే ఖనిజాలు సాధారణంగా కఠినమైనవి. వీటిని వివిధ రకాల ఆభరణాల్లో ఉపయోగిస్తారు. కంప్యూటర్‌ పరిశ్రమలో వాడే సిలికాన్‌ను క్వార్ట్జ్ నుంచి తీస్తారు.
ముఖ్యమైన ఖనిజాలు
బాక్సైట్: అల్యూమినియం నుంచి తీస్తారు. దీన్ని ‘విశ్వఖనిజం’గా పేర్కొంటారు.
* అల్యూమినియం చాలా తక్కువ బరువు ఉండటం వల్ల ఇది మన జీవితాల్లో ముఖ్యమైన ఖనిజంగా మారింది.
* ఆటోమొబైల్స్, విమానాలు, బాటిల్స్‌ తయారీ పరిశ్రమ, విద్యుత్ తీగలు, భవనాలు, వంట సామాగ్రి తయారీ, ఆహార పదార్థాల ప్యాకేజింగ్‌లో బాక్సైట్‌ను ఉపయోగిస్తారు.
* బాక్సైట్ నిల్వలు ఎక్కువగా ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని విశాఖ, తూర్పుగోదావరి జిల్లాల్లో ఉన్నాయి.
మైకా: ఇది మెరిసే ఖనిజం.
* విద్యుత్, ఎలక్ట్రానిక్‌ పరిశ్రమల్లో ఎక్కువగా ఉపయోగిస్తారు.
* ఇది సన్నని పొరల్లో లభ్యమవుతుంది. ఇది విద్యుత్ నిరోధకం.
క్రోమియం: స్టెయిన్‌లెస్‌ స్టీల్‌ తయారీలో ఉపయోగిస్తారు.
* ఇది తుప్పు పట్టదు. దీన్ని అన్నం వండటానికి, పారిశ్రామికంగా ఆమ్లాలను నిల్వ చేయడానికి ఉపయోగిస్తారు.
రాతినార/ ఆస్‌బెస్టాస్‌: ఇది వేడిని నిరోధించే పదార్థం.
* ఇళ్లు, పరిశ్రమల నిర్మాణంలో వాటి పైకప్పుగా విస్తృతంగా వాడతారు.
* దీన్ని ఉత్పత్తి చేసే సమయంలో విడుదలయ్యే రసాయనాల వల్ల అనేక ఆరోగ్య సమస్యలు వస్తున్నాయి. కాబట్టి, ప్రస్తుతం ప్రపంచవ్యాప్తంగా దీన్ని నిషేధిస్తున్నారు.
* సిమెంట్ రేకులు, పెయింటింగ్, బుల్లెట్‌ ప్రూఫ్‌ జాకెట్ల తయారీలో దీన్ని ఉపయోగిస్తారు.
ముగ్గురాయి/ బెరైటీస్: ఇది కొన్ని ఖనిజాల సమూహం. దీని నుంచి బేరియం అనే మూలకాన్ని తీస్తారు.
* పారిశ్రామిక, వైద్య అవసరాల కోసం బేరియంను ఉపయోగిస్తారు.
* ముడిచమురు, సహజవాయువుల కోసం చాలా లోతుగా తవ్వడానికి బెరైటీస్‌ను ఉపయోగిస్తారు.
* గాజు (వాష్‌బేసిన్‌) సెరామిక్‌ వస్తువులు తయారు చేయడానికి ఫెల్డ్‌స్పార్‌ అనే ఖనిజాన్ని ఉపయోగిస్తారు. ఇది తెలంగాణలో ఎక్కువగా లభిస్తుంది.
* బెరైటీస్, డోలమైట్, సున్నపురాయి, క్వార్ట్జ్, ఫెల్డ్‌స్పార్‌ ఖనిజాలు తెలంగాణలో ఎక్కువగా లభిస్తాయి.
* దక్షిణ భారతదేశంలో బొగ్గు నిల్వలు ఎక్కువగా ఉన్న రాష్ట్రం తెలంగాణ.
ప్రపంచవ్యాప్తంగా లభించే వివిధ ఖనిజాలు
ఆసియా: చైనా, భారత్‌ అధిక మొత్తంలో ఇనుప నిక్షేపాలను కలిగి ఉన్నాయి.
భారతదేశంలో ఖనిజాలు అసమానంగా విస్తరించి ఉన్నాయి. ఉత్తర భారతదేశంలోని విశాలమైన మైదానాల్లో ఆర్థికంగా విలువైన ఖనిజాలు ఇంచుమించుగా లేవు. దానికి భిన్నంగా ద్వీపకల్ప భాగంలో లోహ, అలోహ, ఇంధన ఖనిజ నిక్షేపాలు ఎక్కువగా ఉన్నాయి.
* ప్రపంచంలో మొత్తం తగరం ఉత్పత్తి సగానికి పైగా ఆసియా ఖండంలోనే జరుగుతుంది.
* చైనా, మలేసియా, ఇండోనేసియా దేశాలు ప్రపంచంలోనే ప్రముఖ తగరం ఉత్పత్తిదారులు.
* సీసం, యాంటిమోని, టంగ్‌స్టన్‌ ఉత్పత్తుల్లో చైనా మొదటి స్థానంలో ఉంది.
ఐరోపా: ప్రపంచంలో ఇనుపధాతువు (Iron-ore) ఉత్పత్తిలో ఐరోపా ఖండం అగ్రగామిగా ఉంది. రష్యా, ఉక్రెయిన్, స్వీడన్, ఫ్రాన్స్‌లలో ఇనుపధాతువు నిక్షేపాలు ఎక్కువగా ఉన్నాయి. తూర్పు ఐరోపా, యురేషియా భూభాగంలో రాగి, సీసం, జింక్ నిక్షేపాలు ఎక్కువ.
* ప్రపంచంలో ఎలాంటి ఖనిజ నిక్షేపాలు లేని దేశం స్విట్జర్లాండ్‌.
* ఒక శిల నీలిరంగులో ఉంటే అందులో రాగి కలిసి ఉందని అర్థం.
ఉత్తర అమెరికా: ఉత్తర అమెరికాలోని ఖనిజ నిక్షేపాలు మూడు జోన్లలో ఉన్నాయి. అవి:
1) కెనడా ప్రాంతం: ఇక్కడ ఇనుపధాతువు, నికెల్, బంగారం, యురేనియం, రాగి లభిస్తాయి.
2) అపలేచియన్‌ పర్వత ప్రాంతం: ఈ పర్వతాలు ఖండానికి తూర్పు ప్రాంతంలో ఉన్నాయి. ఇక్కడ బొగ్గు విరివిగా లభిస్తుంది.
3) పశ్చిమ కార్డిలరాస్‌: వీటిని రాఖీ పర్వతాలు అని కూడా పిలుస్తారు.
* ఇక్కడ రాగి, సీసం, బంగారం, వెండి నిక్షేపాలు ఎక్కువగా ఉన్నాయి.
* ప్రపంచంలో అతిపెద్ద మంచినీటి సరస్సు సుపీరియర్‌. దీని చుట్టూ విరివిగా లభించే ఖనిజం ఇనుము.
దక్షిణ అమెరికా: ప్రపంచంలో నాణ్యమైన ఇనుపధాతువును అధికంగా ఉత్పత్తి చేసే దేశం బ్రెజిల్‌.
* ఈ ఖండంలోని బొలీవియా తగరం ఉత్పత్తిలో అగ్రస్థానంలో ఉంది.
* అటకామా ఎడారిలో లభించే ఖనిజం నైట్రేట్స్.
* వెనిజులా, అర్జెంటీనా, చిలీ, కొలంబియా దేశాలు పెట్రోలియానికి ప్రసిద్ధి.
ఆఫ్రికా: ఆఫ్రికా అనేక ఖనిజ వనరులకు ప్రసిద్ధి చెందింది. ఇది ప్రపంచవ్యాప్తంగా వజ్రాలు, బంగారం, ప్లాటినాన్ని అధికంగా ఉత్పత్తి చేస్తుంది.
* దక్షిణాఫ్రికాలోని జోహెన్నస్‌బర్గ్‌ (విట్‌ వాటర్స్‌రాండ్‌) - బంగారానికి ప్రసిద్ధి.
* దక్షిణాఫ్రికాలోని కింబర్లీ వజ్రాలకు ప్రసిద్ధి.
* గినియా తీరం బాక్సైట్ నిల్వలకు ప్రసిద్ధి.
* నైజీరియా, అంగోలా, లిబియా దేశాల్లో పెట్రోలియం లభిస్తుంది.
ఆస్ట్రేలియా: ప్రపంచంలోనే అతిపురాతన శిలలు పశ్చిమ ఆస్ట్రేలియాలో ఉన్నాయి.
ఇవి 4,300 మిలియన్‌ సంవత్సరాల క్రితం నాటివి. అంటే భూమి ఏర్పడిన 300 మిలియన్‌ సంవత్సరాల తర్వాత ఏర్పడ్డాయి.
* ఆస్ట్రేలియా ప్రపంచంలో బాక్సైట్‌ను అధికంగా ఉత్పత్తి చేస్తుంది.
* సీసం, జింక్, మాంగనీస్ ఖనిజాలు ఈ ఖండంలో పుష్కలంగా ఉన్నాయి.
* పశ్చిమ ఆస్ట్రేలియా ప్రాంతాలైన ‘కల్గూర్లి’, ‘కూల్గార్ది’లలో బంగారు నిల్వలు అధిక మొత్తంలో ఉన్నాయి.
అంటార్కిటికా: ట్రాన్స్‌ అంటార్కిటికా ప్రాంతంలో బొగ్గు నిక్షేపాలు ఎక్కువగా ఉన్నాయి.
తూర్పు అంటార్కిటికాలోని ప్రిన్స్‌ ఛార్లెస్‌ పర్వతాల సమీపంలో ఇనుప ఖనిజ నిల్వలు ఉన్నాయని శాస్త్రవేత్తలు అంచనా వేస్తున్నారు.
లోహాలు - వాటి ముడి ఖనిజాలు
అల్యూమినియం - బాక్సైట్
క్రోమియం - క్రోమైట్
కాపర్‌ - చాల్‌కోసైట్, చాల్‌కోపెరైట్‌
ఐరన్‌ - హెమటైట్, మాగ్నటైట్, లిమోనైట్‌
లెడ్‌ (సీసం) - గెలీనా
మెగ్నీషియం - మాగ్నసైట్, డోలమైట్
మాంగనీస్ - పైరోల్‌సైట్
మెర్క్యూరీ - సిన్నబార్‌
టిన్‌ - క్యాసిటెరైట్‌
టైటానియం - ఇల్మనైట్‌
టంగ్‌స్టన్‌ - ఓల్ఫ్రమైట్‌
యురేనియం - పిచ్‌బ్లెండ్‌
సిల్వర్‌ - అర్జెంటైట్‌
నికెల్ - పెంట్లాండైట్‌
Yellow cake - యురేనియం
Black gold - బొగ్గు
Liquid gold - పెట్రోలియం
Noble metal - బంగారం
Shiny mineral - మైకా
