మాదిరి ప్రశ్నలు
1. అజీవక శాఖకు నాయకుడు ఎవరు?
జ: గోసాల మస్కరిపుత్ర
2. జైనుల 22 వ తీర్థంకరుడు ఎవరు?
జ: అరిష్టనేమి
3. జైన తీర్థంకరులందరూ ఏ వంశానికి చెందిన వారు?
జ: క్షత్రియ
4. వర్థమానుడు ఎక్కడ జన్మించాడు?
జ: కుంద గ్రామం
5. మహావీరుడు చెప్పిన దిగంబరత్వాన్ని పాటించాలని కోరిన జైనమత గురువు ఎవరు?
జ: భద్రబాహు
6. మొదటి జైనమత కౌన్సిల్ ఎక్కడ జరిగింది?
జ: పాటలీపుత్రం
7. రెండో జైన కౌన్సిల్‌కు అధ్యక్షుడు ఎవరు?
జ: దేవర్ది క్సమశ్రమణ
8. దక్షిణ భారతదేశంలో జైనుల ప్రధాన కేంద్రం ఎక్కడ ఉంది?
జ: శ్రావణ బెళగొల
9. కిందివాటిలో దక్షిణ భారతదేశంలో జైన మతాన్ని పోషించని రాజవంశం ఏది?
ఎ) కదంబులు బి) చాళుక్యులు సి) రాష్ట్రకూటులు డి) పల్లవులు
జ: డి (పల్లవులు)
10. 'త్రిషష్టి సలక పురుష చరిత' అనే గ్రంథాన్ని రచించిన జైన పండితుడు ఎవరు?
జ: హేమచంద్రుడు
వర్ధమాన మహావీరుడు
వాస్తుకళాభివృద్ధి
బెంగాల్ విభజన వ్యతిరేక ఉద్యమ కాలంలో ప్రభుత్వం అనుసరించిన దమననీతి, క్రూర అణచివేత విధానాలు అంతిమంగా విప్లవ హింసావాదంగా పరిణమించాయి. సంధ్య, యుగాంతర్, కాల్, వందేమాతరం, మరాఠీ, కేసరి లాంటి పత్రికలు విప్లవవాదానికి మద్దతిచ్చాయి. చాపేకర్ సోదరులు, సావర్కర్ సోదరులు, ఖుదీరాం బోస్, ప్రఫుల్ల చాకి లాంటి విప్లవకారులు ఆ మార్గాన్ని అనుసరించారు. వారు విదేశాల్లో కూడా తమ కేంద్రాలను స్థాపించారు. శ్యాంజీ కృష్ణవర్మ, వి.డి.సావర్కర్, మేడం బికాజీ కామా లాంటి వారు ఐరోపాలో, లాలా హర్దయాళ్ అమెరికాలో తమ రహస్య కార్యకలాపాలను సాగిస్తూ, భారతదేశంలో విదేశీ సామ్రాజ్య శక్తులపై సాయుధ తిరుగుబాటుకు సంసిద్ధమయ్యారు.
వందేమాతర ఉద్యమం 1911లో విజయవంతంగా ముగిసిన తర్వాత, భారత జాతీయోద్యమంలో స్తబ్దత ఏర్పడింది. ఈ మధ్యలో 1914 ఆగస్టులో మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం ప్రారంభమైంది. గ్రేట్‌ బ్రిటన్, ఇటలీ, రష్యా, జపాన్, అమెరికా కలిసి ఒక పక్షంగా, జర్మనీ, ఆస్ట్రియా, హంగరీ, టర్కీ (తుర్కియే) లు మరో పక్షంగా యుద్ధానికి దిగాయి. ఈ యుద్ధం (1914 - 18) వల్ల భారతదేశ రాజకీయ, సామాజిక, ఆర్థిక పరిస్థితుల్లో కీలక మార్పులు ఏర్పడ్డాయి. యుద్ధ ప్రక్రియలో బ్రిటన్ భారత నాయకుల మద్దతు కోరింది. యుద్ధానంతరం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారతీయ సమస్యల పట్ల ఉదార వైఖరితో వ్యవహరిస్తుందని విశ్వసించిన కాంగ్రెస్ మితవాద వర్గం మద్దతుకు అంగీకరించింది. 1914లో తిలక్ జైలు నుంచి విడుదలయ్యారు. యుద్ధ ప్రక్రియలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి మద్దతు ఇస్తే, కృతజ్ఞతగా భారతదేశానికి రాజ్యాంగ సంస్కరణలు ప్రకటిస్తారని అతివాదులు కూడా నమ్మి మద్దతు ప్రకటించారు. విప్లవకారులు మాత్రం, ఇది తమకు అందివచ్చిన అవకాశంగా భావించి, బ్రిటన్‌కు శత్రువులైన టర్కీ, జర్మనీ లాంటి దేశాల నుంచి ఆర్థిక, మిలటరీ సహాయం పొందడానికి ప్రయత్నించారు. దాంతో విప్లవకారుల పట్ల బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తీవ్రమైన అణచివేత విధానాలు అవలంబించింది. విప్లవ కార్యకలాపాలను నిరోధించేందుకు 1915లో భారతదేశ రక్షణ చట్టం తీసుకొచ్చింది. దాన్ని విచక్షణారహితంగా ప్రయోగించి అనుమానితులను పెద్దసంఖ్యలో ఎలాంటి విచారణ లేకుండా జైళ్లలో బంధించింది.
భారతదేశ చరిత్రలో క్రీ.పూ.6వ శతాబ్దం మౌలికమైన మార్పులకు కారణమైంది. ఈ కాలంలో షోడశ మహాజనపథాలు ఆవిర్భవించి రెండో పట్టణీకరణకు దోహదం చేయగా అనేక నూతన మత ఉద్యమాలు ప్రారంభమయ్యాయి. భారతదేశంపై పారశీక, గ్రీకు దండయాత్రలు జరిగాయి. వర్ధమాన మహావీరుడు జైనమతాన్ని, గౌతమ బుద్ధుడు బౌద్ధమతాన్ని అభివృద్ధి చేశారు. మలివేద కాలం చివరినాటికి (క్రీ.పూ.6వ శతాబ్దం) ఉత్తర భారతదేశ రాజకీయ, ఆర్థిక పరిస్థితుల్లో కొత్తమార్పులు సంభవించాయి. 16 మహాజనపథాలు ఆవిర్భవించి మగధ తొలి సామ్రాజ్యంగా ఏర్పడింది.
భారతదేశంపై దండెత్తిన తొలి విదేశీయులుగా ఆర్యులను పేర్కొంటారు. వీరు మధ్య ఆసియా నుంచి వచ్చి సింధు నాగరికత పతనానికి కారణమయ్యారని అధ్యయనం చేశాం కానీ భారతదేశంపైకి దండెత్తిన తొలి విదేశీ పాలకుడు/రాజుగా సైరస్‌ ది గ్రేట్‌ను పేర్కొంటారు (ఆర్యులు సమూహంగా వచ్చారు, వారి నాయకుడు ఎవరో తెలియదు). పారశీక (పర్షియన్/ఇరాన్) చక్రవర్తి అయిన సైరస్‌ ది గ్రేట్‌ క్రీ.పూ.553లో, అతడి వారసుడైన మొదటి డేరియస్‌ క్రీ.పూ.516లో భారతదేశంపై దండెత్తారు. వీటినే పారశీక దండయాత్రలుగా పేర్కొంటారు. ఈ దండయాత్రల వల్ల భారతదేశం, ఇరాన్ మధ్య వ్యాపార సంబంధాలు ఏర్పడ్డాయి. పారశీకుల నమూనా నాణేలను భారతీయులు వాడుకలోకి తెచ్చారు.
భారతదేశ చరిత్రలో కాల నిర్ణయానికి తోడ్పడింది అలెగ్జాండర్ దండయాత్ర. అరెల్‌స్టైన్‌ అనే చరిత్రకారుడి ప్రకారం క్రీ.పూ.327 - 324 మధ్య అలెగ్జాండర్ భారతదేశంపైకి దండెత్తాడు. ఈయన గ్రీకు దేశంలోని మాసిడోనియా రాజ్యానికి చెందిన ఫిలిప్‌ కుమారుడు. తండ్రి మరణానంతరం చిన్న వయసులోనే చక్రవర్తి అయిన అలెగ్జాండర్ ప్రపంచ విజేత కావాలనే ఆశయంతో విదేశీ దండయాత్రలు చేశాడు. మొదట పారశీకులపైకి దండెత్తి, అర్భేలా యుద్ధంలో పారశీక చక్రవర్తి అయిన మూడో డేరియస్‌ను ఓడించాడు. తర్వాత భారతదేశానికి వచ్చాడు. జీలం, చీనాబ్‌ నదుల మధ్య గల విశాల సామ్రాజ్యానికి రాజైన పురుషోత్తముడిని (పోరస్) ఓడించలేక తక్షశిల రాజైన అంబి భారతదేశ దండయాత్రకు అలెగ్జాండర్‌ను ఆహ్వానించి తొలి దేశ ద్రోహిగా పేరొందాడు. అయితే అలెగ్జాండర్ మొదట అంబినే ఓడించి అతడి సహాయంతో భారతదేశంలోని మిగిలిన ప్రాంతాలపై దండెత్తాడు.
భారత జాతీయోద్యమంలో 1920 - 1947 మధ్యకాలాన్ని గాంధీయుగంగా పేర్కొన్నారు. గాంధీజీ ఈ యుగంలో సత్యం, అహింస, సత్యాగ్రహాలను ఆయుధాలుగా చేసుకుని సహాయ నిరాకరణ, ఉప్పు సత్యాగ్రహం, క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాలను నిర్వహించి 1947లో స్వాతంత్య్రం రావడానికి కృషి చేశారు. జుదిత్‌ ఎం.బ్రౌన్‌ అనే చరిత్రకారిణి ‘‘గాంధీజీ అన్ని వర్గాలను జాతీయోద్యమంలో పాల్గొనేలా చేశారు. ప్రాంతీయ అవసరాలు తీర్చుకోవడానికి సత్యాగ్రహ ఆయుధాన్ని ప్రజలకు అందించారు’’ అని పేర్కొన్నారు.
క్రిప్స్ రాయబారం విఫలం కావడంతో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ 1942 జులై 14న అహ్మదాబాద్‌లో సమావేశమై క్విట్ ఇండియా ఉద్యమ తీర్మానాన్ని రూపొందించింది. 1942 ఆగస్టు 8న బొంబాయి సమావేశంలో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమ తీర్మానాన్ని ఆమోదించారు. గాంధీ ‘డూ ఆర్ డై’ (సాధించు లేదా మరణించు) అనే నినాదంతో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమానికి పిలుపునిచ్చారు. ‘భారతదేశాన్ని వదిలి వెళ్లండి’ (క్విట్ ఇండియా) అంటూ ఉద్యమం పెద్ద ఎత్తున ప్రారంభమైంది. ఆంగ్ల ప్రభుత్వం జాతీయ నాయకులందర్నీ అరెస్టు చేయడంతో ఉద్యమం హింసాత్మకంగా మారిపోయింది.
దేశవ్యాప్తంగా జరిగిన ఉద్యమంలో అన్ని వర్గాల ప్రజలు పాల్గొన్నారు. ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌లోని బాలియాలో బిట్టూ పాండే, మధ్యప్రదేశ్‌లోని సతారాలో వైబీ చవాన్‌ నాయకత్వాల్లో ప్రజా ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి. బొంబాయిలోని బాందేల్‌ నుంచి రామ్ మనోహర్‌ లోహియా, ఉషా మెహతాలు రహస్య రేడియో కార్యక్రమాన్ని నిర్వహించారు. కమ్యూనిస్ట్‌లు క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని వ్యతిరేకించినప్పటికీ ఆంధ్రాలో చండ్ర పుల్లారెడ్డి ఆ పార్టీ విధానాలకు వ్యతిరేకంగా క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో పాల్గొన్నాడు. మహ్మద్ అలీ జిన్నా నాయకత్వంలోని ముస్లింలీగ్ కూడా ఉద్యమాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ ‘డివైడ్‌ అండ్ క్విట్’ అనే నినాదాన్నిచ్చింది. 1942 ఆగస్టు 12న తెనాలి రైల్వే స్టేషన్‌పై దాడి సమయంలో జరిగిన పోలీసు కాల్పుల్లో ఆరుగురు మరణించారు. పోలీస్‌స్టేషన్లు, రైల్వే స్టేషన్లు తగలబెట్టండి లాంటి నినాదాలు మిన్నంటాయి. గాంధీ యుగంలో జరిగిన అత్యంత హింసాత్మక ఉద్యమం క్విట్ ఇండియా ఉద్యమమే.
రాజా రామ్మోహన్రాయ్ 1774లో బెంగాల్‌లోని బర్ధ్వాన్ జిల్లాలో ఉన్న రాధానగర్‌లో జన్మించారు. కానీ రాయ్ జీవిత చరిత్రను రాసిన సోఫియా డాబ్సన్ కోవెట్ 1772లో జన్మించినట్లు రాశారు. రాయ్ కాశీలో సంస్కృత భాషను అభ్యసించారు. ఈయన గొప్ప రచయిత. బహుభాషా కోవిధుడు.
ఈయన 1820లో బెంగాల్‌లోని వీరసింఘ అనే గ్రామంలో జన్మించారు. సంస్కృత సాహితీ ప్రతిభ వల్ల కలకత్తా సంస్కృత కళాశాల నుంచి 'విద్యాసాగర్' అనే బిరుదును పొందారు. స్త్రీ విద్యాభివృద్ధికి, వితంతు వివాహాలను చట్టబద్ధం చేయడానికి కృషి చేశారు. కలకత్తా మెట్రో పాలిటన్ కళాశాలను స్థాపించారు. 'వితంతు వివేకము' అనే గ్రంథాన్ని రచించారు. తన కుమారుడికి వితంతువుతో వివాహం జరిపించారు. ఇతడి కృషి ఫలితంగానే 1856లో వితంతువును వివాహం చేసుకున్న వ్యక్తికి ఆస్తి హక్కును కల్పించే చట్టాన్ని డల్హౌసీ చేశారు. విద్యా సాగరుడు 'బెంగాల్ చరిత్ర', 'సత్పురుషుల చరిత్ర', 'సీతా వనవాసము' గ్రంథాలను రాశారు. ఈయన రూపొందించిన బెంగాలీ ప్రాథమిక వాచకం ఇప్పటికీ వాడుకలో ఉంది. 1856, డిసెంబరు 7న దేశంలోనే మొదటి వితంతు వివాహాన్ని కలకత్తాలో జరిపించారు. 1856-60 సంవత్సరాల మధ్య ఈయన సుమారు 20 వితంతు వివాహాలను జరిపించారు. 1849లో స్త్రీ విద్యాభివృద్ధికి స్థాపించిన బెథూనిన్ పాఠశాలకు కార్యదర్శిగా కూడా పనిచేశారు.
ఆర్య సమాజాన్ని 1875, ఏప్రిల్ 10న బొంబాయిలో స్వామి దయానంద సరస్వతి స్థాపించారు. దయానందుడి అసలు పేరు మూల్ శంకర్. ఈయన 1824లో గుజరాత్‌లో ఉన్న మొర్వి ప్రాంతంలో టంకార్ గ్రామంలో జన్మించారు. శృంగేరి మఠానికి చెందిన పరమానంద సరస్వతి వద్ద దీక్ష స్వీకరించి, సన్యాసిగా మారి, దయానంద సరస్వతిగా పేరు మార్చుకున్నారు. మధురలోని విరజానంద స్వామి వద్ద వేదాల్లోని సత్యాన్ని తెలుసుకున్నారు.
బ్రహ్మ సమాజ సేవలను దక్షిణ భారతదేశానికి కేశవ చంద్రసేన్ విస్తరించినట్లుగా పేర్కొంటారు. 1878లో మన్నవ బుచ్చయ్య పంతులు బ్రహ్మ సమాజంలో చేరారు. ఉత్తర సర్కారు ప్రాంతానికి చెందిన రాజా గజపతిరావు ధన సహాయంతో బ్రహ్మసమాజ మందిరాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. రఘుపతి వేంకటరత్నం నాయుడు కాకినాడలోని పిఠాపురం రాజా కళాశాల (పి.ఆర్. కళాశాల) ప్రధానాచార్యుడిగా పనిచేసి అక్కడ బ్రహ్మ సమాజ సిద్ధాంతాలు, సంస్కరణలను ప్రచారం చేశారు. బ్రహ్మధర్మ ప్రచారక నిధిని ఏర్పాటు చేశారు. కాకినాడలో బ్రహ్మ మందిరం, అనాథ శరణాలయాలను స్థాపించారు. సాంఘిక శుద్ధి ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించి దేవదాసీ వ్యవస్థ నిర్మూలనకు కృషి చేశారు. ఆంధ్రదేశంలో రాజమండ్రి కేంద్రంగా బ్రహ్మ సమాజ సేవలను అందించిన వ్యక్తి కందుకూరి వీరేశలింగం. ఈయన గొప్ప సంఘ సంస్కర్త, రచయిత, పాత్రికేయుడు. స్త్రీ విద్యాభివృద్ధికి, వితంతువుల ఉద్ధరణకు జీవితాంతం కృషి చేశారు. హితకారిణీ సమాజం, వితంతు శరణాలయం, బాలికా పాఠశాలలు నెలకొల్పి ఆంగ్ల ప్రభుత్వంతో 'రావు బహద్దూర్' బిరుదును పొందారు. ఆంధ్రదేశంలో తొలి వితంతు వివాహాన్ని 1881, డిసెంబరు 11న రాజమండ్రిలో జరిపించారు.
స్వామి వివేకానంద అసలు పేరు నరేంద్రనాథ్ దత్. 1863, జనవరి 12న కలకత్తాలో జన్మించాడు. కలకత్తా రాష్ట్రీయ కళాశాలలో న్యాయ శాస్త్రాన్ని అభ్యసించాడు. మొదట బ్రహ్మ సమాజికులతో చేరి విగ్రహారాధనను ఖండించాడు. కానీ రామకృష్ణ పరమహంస శిష్యుడిగా మారిన తర్వాత విగ్రహారాధనలో విశేషార్థమున్నదని గ్రహించాడు. విజ్ఞాన శాస్త్రానికి, బాహ్య జ్ఞానానికి వర్తింపజేసే పరిశోధనా పద్ధతులనే మతం అనే శాస్త్రానికి కూడా అనువర్తింపజేయాలని స్వామి వివేకానంద పేర్కొన్నాడు. భారతీయ ఉపనిషత్తుల్లోని బోధనలకు అత్యంత ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. 1893లో అమెరికాలోని చికాగో నగరంలో జరిగిన సర్వమత సమ్మేళనంలో ప్రసంగించి హైందవ మత గొప్పదనాన్ని ప్రపంచ దేశాలకు తెలియజేశాడు. 'నేను సోషలిస్ట్‌ను' అని ప్రకటించుకున్న తొలి భారతీయుడు వివేకానందుడే. ఈయన ప్రబుద్ధ భారత్ (ఆంగ్లం), ఉద్బోధ (బెంగాలీ) అనే పత్రికలను ప్రారంభించాడు. నా గురువు, రాజయోగ, కర్మయోగ, భక్తియోగ గ్రంథాలను రాశాడు. 'మన మాతృదేశానికి హిందూ-ఇస్లాం మహా వ్యవస్థల కూడలి ఏకైక ఆశాకిరణం' అని పేర్కొన్నాడు. 'మనం ప్రపంచంలోని ఇతర జాతులతో సంబంధం పెట్టుకోకుండా వేరుపడిపోవడమే మన దౌర్భాగ్యానికి కారణమని, మనం మళ్లీ మిగతా ప్రపంచపు వెల్లువలో కలవడమే తరుణోపాయం' అని ప్రకటించాడు. 'అన్ని జాతుల్లో ఉన్న పేదలే నేను విశ్వసించే ఏకైక దైవం' అని పేర్కొన్నాడు. భారతదేశ యువతను జాతీయ చైతన్యం పెంపొందించుకునేలా చేసి 'ఆధునిక జాతీయతా పితామహుడు'గా పేరొందాడు. వివేకానందుడు అతి చిన్న వయసులోనే 1902, జులై 4న మరణించాడు. ఇప్పటికీ భారతదేశంలో సేవలను అందిస్తున్న ఏకైక సంస్థ రామకృష్ణ మిషన్.
ఖిలాఫత్ సమస్య: భారత దేశంలోని ముస్లింలు టర్కీ (ప్రస్తుత తుర్కియే) దేశాధినేత సుల్తాన్‌ను తమ మత గురువుగా (ఖలీఫా) గౌరవిస్తారు. కానీ మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో టర్కీ, జర్మనీ పక్షాన చేరి, మిత్ర రాజ్యాలైన బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్, అమెరికాలకు వ్యతిరేకంగా పోరాడి ఓడింది. మిత్ర రాజ్యాలు టర్కీ సామ్రాజ్యాన్ని విచ్ఛిన్నం చేయడమే కాకుండా, ఖలీఫా పదవి రద్దు చేయడానికి నిశ్చయించాయి. ఈ పరిస్థితుల్లో టర్కీ సామ్రాజ్యానికి, ఖలీఫా వైభవానికి భంగం కలిగించవద్దని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి భారతీయ ముస్లింలు పలుమార్లు విజ్ఞప్తి చేసినా ఫలితం లేకుండాపోయింది. దీంతో మౌలానా మొహమ్మద్‌ అలీ, షౌకత్‌ అలీ సోదరుల నాయకత్వంలో ఖిలాఫత్ కమిటీ ఏర్పడింది. హకీమ్‌ అఫ్జల్‌ఖాన్, హస్రత్‌ మొహాని, మౌలానా ఆజాద్ లాంటివారు ఈ కమిటీలో సభ్యులు. ఖలీఫా స్థానాన్ని భంగపరిస్తే దేశవ్యాప్తంగా ఉద్యమించాలని కమిటీ నిర్ణయించింది. 1920లో మిత్ర రాజ్యాలు టర్కీపై విధించిన షరతుల్లో ఖలీఫా పదవి పునరుద్ద్ధరణ ప్రస్తావన లేదు. దాంతో మన దేశంలోని ముస్లింలు ఖిలాఫత్ ఉద్యమానికి సిద్ధమయ్యారు. 
సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమ కార్యక్రమం: బహిష్కరణలు, స్వదేశీ నినాదం, జాతీయ విద్య ఈ ఉద్యమంలో ప్రధాన అంశాలు. బహిష్కరణ అంటే ప్రభుత్వ పాఠశాలలు, కళాశాలలు, న్యాయస్థానాలు, విదేశీ వస్తువులను బహిష్కరించడం. ప్రభుత్వం ఇచ్చిన బిరుదులు, గౌరవ పదవులను వదులుకోవడంతోపాటు ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల నుంచి వైదొలగడం. కేంద్ర రాష్ట్ర శాసన సభలకు జరిగే ఎన్నికలను బహిష్కరించడం, ప్రభుత్వానికి చెల్లించాల్సిన పన్నులు చెల్లించకపోవడం ఉద్యమంలో భాగం. జాతీయ పాఠశాలలు, కళాశాలలు ఏర్పాటు చేయడం, వివాదాల పరిష్కారం కోసం పంచాయతీల పేరుతో న్యాయస్థానాలను ఏర్పాటు చేయడం. స్వదేశీ భావనను పెంపొందిస్తూ, ఖాదీ తయారీకి చేతులతో నూలు వడకడం. హిందూ ముస్లిం ఐక్యత, అంటరానితనం నిర్మూలన వంటి నిర్మాణాత్మక కార్యక్రమాలను చేపట్టడం. అహింసను సంపూర్ణంగా అమలు చేయాలని గాంధీజీ ఉద్బోధించారు. ఒక సంవత్సరంలో స్వరాజ్యం సిద్ధిస్తుందని ఆయన భరోసా ఇచ్చారు.
నెహ్రూ నివేదిక - 1928: 
అనంతరం 1928లో కలకత్తాలో జరిగిన కాంగ్రెస్ మహాసభలో అధినివేశ ప్రతిపత్తి ఇవ్వకపోతే సంపూర్ణ స్వరాజ్యం స్థాపిస్తామని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి అల్టిమేటం జారీ చేశారు. నాటి సమావేశంలో జవహర్లాల్ నెహ్రూ, సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌లు సైతం అధినివేశ ప్రతిపత్తిని వ్యతిరేకించారు. అయితే గాంధీజీ వారిని సమన్వయపరిచారు. ఒక ఏడాదిలోగా బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అధినివేశ ప్రతిపత్తి ఇవ్వకపోతే సంపూర్ణ స్వాతంత్య్ర పోరాటాన్ని, దాని సాధనకు శాసనోల్లంఘన ఉద్యమం ప్రారంభిస్తామని ప్రకటించారు.
లాహోర్ కాంగ్రెస్ (1929) - పూర్ణ స్వరాజ్‌ తీర్మానం:
ఉద్యమ వ్యాప్తి: 
ఆంధ్రాలో ఉద్యమం: 
* కాంగ్రెస్ కూడా తన వంతుగా శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని తాత్కాలికంగా నిలిపివేయడానికి, రెండో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొనేందుకు అంగీకరించింది. 1931, మార్చిలో కరాచీలో జరిగిన కాంగ్రెస్ ప్రత్యేక సమావేశం దీన్ని ఆమోదించింది.
ఆంగ్ల సామ్రాజ్య విస్తరణ విధానాలు, వారు సాధించిన రాజకీయ ఐక్యత, ఆంగ్ల పాలన, ఆంగ్ల విద్య, ఆధునిక రవాణా సౌకర్యాల కల్పన, ఆంగ్లేయులు అనుసరించిన జాతి, వర్ణ వివక్షా విధానాలు, ఆర్థిక దోపిడీ విధానాలతోపాటు సాంఘిక, మత సంస్కరణ ఉద్యమాలు, వార్తాపత్రికలు, సాహిత్య రచనలు, ఇల్బర్ట్‌ బిల్లు వివాదం లాంటి సంఘటనలు భారతీయుల్లో జాతీయోద్యమ భావాలను పెంపొందించాయి. సుగంధ ద్రవ్యాల వ్యాపారం నిమిత్తం భారతదేశానికి వచ్చిన ఆంగ్లేయులు క్రమంగా దేశాన్ని ఆక్రమించడానికి అనేక సామ్రాజ్యవాద విధానాలను అనుసరించారు. రాజ్యాలను కోల్పోయిన భారతీయ పాలకులు, ఆయా రాజ్యాల్లో ఉపాధి పోగొట్టుకున్న ఉద్యోగులు ఆంగ్లేయుల పట్ల ద్వేష భావాన్ని పెంచుకున్నారు. అనేక భూభాగాలు, రాజ్యాలుగా విడిపోయి ఉన్న భారతదేశాన్ని ఆంగ్లేయులు ఒకే పాలన కిందికి తెచ్చి, ఐక్యతా భావాన్ని పెంచడానికి తోడ్పడ్డారు. ఆంగ్లేయులు కల్పించిన ఆధునిక రవాణా సౌకర్యాలు కూడా దేశంలోని ప్రజల మధ్య పరస్పర అవగాహనకు ఉపకరించాయి. 
సుగంధ ద్రవ్యాల వ్యాపారం కోసం వచ్చిన ఐరోపావారు క్రమంగా భారతదేశ రాజకీయాల్లో జోక్యం చేసుకుని వలస, వాణిజ్య, సామ్రాజ్యవాదంతో వ్యవహరించారు. ఈ క్రమంలో ఆంగ్లేయులు మిగతా ఐరోపా దేశాలను అధిగమించి భారతదేశాన్ని ఆక్రమించుకుని, తమ ప్రధాన వలస రాజ్యంగా మార్చుకున్నారు. 1757 నాటి ప్లాసీ యుద్ధం వారి రాజకీయ అధికారానికి పునాది వేసింది. 1764 నాటి బక్సార్‌ యుద్ధానంతరం ఆర్థిక పునాదిని ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. 1773 నాటి రెగ్యులేంటిగ్‌ చట్టం ద్వారా ఆంగ్లేయులు పాలనా సంస్కరణలను ప్రారంభించారు. తమ దేశ పాలనా విధానాలను భారతదేశంలో ప్రవేశపెట్టారు. ఆర్థిక దోపిడీ విధానాల ద్వారా భారతదేశ వ్యవసాయ, వాణిజ్య, పారిశ్రామిక రంగాలను నాశనం చేశారు. వారు అనుసరించిన బలవంత మత మార్పిడి, జాత్యాహంకార విధానాలతో పాటు వారు ప్రవేశపెట్టిన సాంఘిక సంస్కరణలు భారతీయులకు ఆంగ్లేయుల పట్ల వ్యతిరేక భావాలు రావడానికి కారణమయ్యాయి. వారు ప్రవేశపెట్టిన ఆంగ్ల విద్యే వారిని భారతదేశం నుంచి పంపించడానికి కారణమైంది.
లజపతిరాయ్ 'పంజాబీ' అనే వార్తా పత్రికకు సంపాదకత్వం వహించారు. 'అన్‌హ్యాపీ ఇండియా' అనే పుస్తకాన్ని రచించారు. సైమన్ కమిషన్‌కు వ్యతిరేకంగా నిర్వహించిన ఉద్యమంలో పాల్గొని, పోలీసుల దెబ్బలకు గాయపడి, మరణించారు.
భారతదేశంలో రాజకీయ చైతన్యానికి, రాజకీయ సంస్కరణలకు కృషిచేసిన తొలి వ్యక్తి రాజా రామ్మోహన్రాయ్. పత్రికా స్వేచ్ఛ, న్యాయ సంఘం ద్వారా విచారణలు, పరిపాలనా విభాగం నుంచి న్యాయ వ్యవస్థను వేరుచేయడం ఉన్నత పదవుల్లో భారతీయులకు ప్రవేశం కల్పించడం లాంటి అంశాలపై రాజా రామ్మోహన్రాయ్ పోరాడారు. ఆయన తర్వాత బెంగాల్‌లో ఉగ్రవాద భావాలున్న యువకులు హెన్రీ డెరోజియో నాయకత్వంలో రాజకీయ చైతన్యం, భారతీయుల హక్కుల కోసం పోరాటాలు మొదలుపెట్టారు. 1828లో వీరంతా కలిసి అకడమిక్‌ అసోసియేషన్ అనే సంస్థను స్థాపించారు. డెరోజియన్లుగా వీరు పేరొందారు. హెన్రీ డెరోజియోను చరిత్రకారులు బెంగాల్ సోక్రటీస్‌గా పిలిచారు. డెరోజియన్లు రాజకీయ చైతన్యం కోసమే కాకుండా సాంఘిక, నైతిక సమస్యలపై కూడా పోరాడేవారు. కానీ వీరి విప్లవ భావాల వల్ల ఎక్కువగా ప్రజలను ఆకర్షించలేకపోయారు. 1838లో థియోడర్ డికెన్స్‌ నాయకత్వంలో బెంగాల్ భూస్వాముల సంఘాన్ని స్థాపించారు. దీన్నే భారతదేశంలో ఏర్పడిన తొలి రాజకీయ సంస్థగా పేర్కొంటారు. ఈ సంస్థ కూడా కేవలం బెంగాల్, బిహార్, ఒడిశా ప్రాంతాల్లో ఉన్న భూస్వాముల ప్రయోజనాల కోసం పనిచేసే సంస్థగా పేరొందింది.
భారత జాతీయోద్యమ చరిత్రలో అతి ప్రధాన ఘట్టం భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపన. మొత్తం భారతదేశానికి ప్రాతినిధ్యం వహించే ఒక సంస్థను స్థాపించాలని అనేకమంది భారతీయ నాయకులు ఆలోచించినప్పటికీ ఆ ఆలోచనకు తుది రూపు ఇచ్చింది ఆంగ్లేయుడైన ఏవో హ్యూమ్. 1885, డిసెంబరు 28న హ్యూమ్ భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ను స్థాపించాడు. దీని తొలి సమావేశం ముంబయిలోని గోకుల్‌దాస్‌ తేజ్పాల్ సంస్కృత కళాశాలలో జరిగింది. ఈ తొలి కాంగ్రెస్ సమావేశానికి డబ్ల్యూసీ బెనర్జీ అధ్యక్షత వహిస్తే మొత్తం 72 మంది ప్రతినిధులు హాజరయ్యారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్థాపనలో హ్యూమ్ రక్షక కవాట సిద్ధాంతాన్ని అనుసరించాడని ఆధునిక భారతీయ చరిత్రకారులు పేర్కొంటున్నారు. అంటే ఆంగ్లేయులకు వ్యతిరేకంగా భారతీయులు చేస్తున్న ఆందోళనలను భారతీయుల సహాయంతోనే అణచివేయాలనే భావంతోనే హ్యూమ్ కాంగ్రెస్‌ను స్థాపించాడని వారి భావన. ‘‘మన నిర్వాకం వల్ల ఉప్పొంగే మహాశక్తిని ఉపశమింపజేయడానికి అనువైన మార్గాన్ని చూడటం మన తక్షణ అవసరం’’ అని హ్యూమ్ పేర్కొన్నాడు. కాంగ్రెస్ స్థాపన కాలంలో వైస్రాయ్‌గా ఉన్న లార్డ్ డఫ్రిన్ తర్వాతి కాలంలో అదే కాంగ్రెస్‌ను ‘మైక్రోస్కోపిక్‌ మైనారిటీ సంస్థ’గా విమర్శించాడు. భారతీయుల ఆలోచనా విధానంపై పాశ్చాత్య నాగరికత ప్రసరించిన ప్రభావ ఫలితమే భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ ఆవిర్భావం అని విలియం వెడ్డర్బర్న్ పేర్కొన్నాడు.
* రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ రచించిన 'జనగణమన' స్వతంత్ర భారతదేశానికి జాతీయ గీతం అయ్యింది. ఠాగూర్ సాహిత్య కృషికి 1913లో అత్యున్నత అంతర్జాతీయ నోబెల్ పురస్కారం లభించింది.
1905లో అప్పటి వైస్రాయ్ లార్డ్ కర్జన్ పరిపాలనా సౌలభ్యం పేరుతో బెంగాల్‌ను విభజించాడు. 1903లోనే బెంగాల్ విభజనను ప్రకటించినప్పటికీ, 1905 జులై 19న విభజన జరిగింది. కానీ ఇది 1905 అక్టోబర్‌ 16 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. నేటి బిహార్, పశ్చిమ్‌ బంగ, ఒడిశా, బంగ్లాదేశ్‌లతో కూడినదే అప్పటి బెంగాల్. నాటి బెంగాల్ జనాభా 78 మిలియన్లు. అందుకే కర్జన్ ‘పరిపాలనా సౌలభ్యం’ కోసం బెంగాల్‌ను విభజిస్తున్నట్లు ప్రకటించాడు. కానీ వాస్తవానికి జాతీయతా భావాన్ని అణచివేయడానికి, విభజించు - పాలించు విధానంతో హిందూ ముస్లింలను విడదీయడానికే కర్జన్ బెంగాల్‌ను విభజించాడు. అందుకే భారతీయులు దీనికి వ్యతిరేకంగా వందేమాతర ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు.
అతివాద త్రయంగా పేరొందిన లాల్ - బాల్ - పాల్‌లు దేశమంతటా ఈ ఉద్యమాన్ని ప్రచారం చేశారు. తిలక్ ‘ఇది యాచన కాదు - శూరత్వం (బిచ్చమెత్తడం కాదు - శివమెత్తడం)’ అని పేర్కొంటూ పూనాలో స్వదేశీ నేత కంపెనీని స్థాపించి, సహకార విక్రయ కేంద్రాలను ప్రారంభించాడు. ఢిల్లీలో సయ్యద్ హైదర్‌రజా ఈ ఉద్యమానికి నాయకత్వం వహించాడు. చిదంబరం పిళ్లై మద్రాస్ రాష్ట్రంలోని ట్యుటికోరన్‌ రేవులో స్వదేశీ స్టీమ్‌ నావిగేషన్‌ కంపెనీని స్థాపించాడు.
అతివాదులు నిర్వహించిన రెండో అఖిల భారత ఉద్యమమే హోంరూల్‌ ఉద్యమం. స్వయంపాలన (హోంరూల్‌) అనేది ఐర్లాండ్ దేశ భావన. మొదటి ప్రపంచయుద్ధ సమయంలో అతివాదులు ఈ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు. తిలక్, అనిబిసెంట్ ఈ ఉద్యమ ప్రచారానికి ఎంతో కృషిచేశారు. 1916 ఏప్రిల్‌లో తిలక్ పూనా కేంద్రంగా, సెప్టెంబరులో అనిబిసెంట్ మద్రాస్ (అడయార్‌)లో హోంరూల్‌ లీగ్‌ను స్థాపించారు. 1916 నాటి లక్నో ఒడంబడిక ద్వారా అనిబిసెంట్ అతివాదులు - మితవాదులను, కాంగ్రెస్ - ముస్లింలీగ్‌లను కలిపి హోంరూల్‌ ఉద్యమం విజయవంతం కావడానికి కృషి చేశారు. 1916 నాటి భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ లక్నో సమావేశానికి అంబికా చరణ్‌ మజుందార్ (ఎ.సి. మజుందార్) అధ్యక్షత వహించారు. హోంరూల్‌ ఉద్యమ కార్యనిర్వాహక కార్యదర్శిగా జి.ఎస్. అరుండేల్‌ను నియమించారు. తిలక్ తన కేసరి, మరాఠా పత్రికలు; అనిబిసెంట్ న్యూ ఇండియా, కామన్‌ వీల్‌ పత్రికల ద్వారా ప్రచారం చేశారు. ఈ ఉద్యమ కాలంలోనే తిలక్ ‘స్వరాజ్యం నా జన్మహక్కు - దాన్ని సాధించి తీరుతాను’ అని ప్రకటించాడు. అనిబిసెంట్ 1917లో ఆంధ్రదేశంలో ఉద్యమాన్ని ప్రచారం చేయడానికి వచ్చారు. ఇక్కడ ఆమె 52 హోంరూల్‌ లీగ్ శాఖలను స్థాపించారు. అదే ఏడాది మేలో చిత్తూరు జిల్లాలోని మదనపల్లెలో అనిబిసెంట్ ఒక జాతీయ కళాశాలను స్థాపించి, హెచ్.సి. కజిన్స్‌ను తొలి ప్రిన్సిపాల్‌గా నియమించారు. ఆంధ్రాలో హోంరూల్‌ ఉద్యమానికి గాడిచర్ల హరిసర్వోత్తమరావు నాయకత్వం వహించారు.
లోకమాన్య, దేశభక్తుల్లో రాజు, భారత అశాంతి జనకుడు లాంటి బిరుదులు పొందిన బాలగంగాధర్ తిలక్ 1856లో పూనాలో జన్మించాడుకేసరి (మరాఠా భాష), మరాఠా (ఆంగ్ల భాష) పత్రికలు ప్రారంభించి, వాటి ద్వారా జాతీయతా భావాలను ప్రచారం చేశాడు. సామాన్య ప్రజలకు చేరువగా ఉంటూ రాజద్రోహ నేరం కింద అరెస్టైన తొలి భారతీయుడిగా పేరొందాడు. హిందూమతంతో జాతీయోద్యమాన్ని ముడిపెట్టి 1893లో గణపతి, 1895లో శివాజీ ఉత్సవాలను నిర్వహించాడు. 1896లో మహారాష్ట్రలో కరవు సంభవించినప్పుడు భూమిశిస్తు నిరాకరణ ఉద్యమాన్ని నడిపాడు. 1905 నాటి బెనారస్ కాంగ్రెస్ సమావేశంలో ప్రసంగిస్తూ బిచ్చమెత్తడం కాదు - శివమెత్తాలి, యాచన కాదు - శూరత్వం చూపాలంటూ మితవాదుల విధానాలను విమర్శించాడు. వందేమాతర ఉద్యమ కాలంలో (1906) లాలాలజపతిరాయ్‌తో కలిసి బెంగాల్ వెళ్లి కలకత్తాలో శివాజీ ఉత్సవాలను, స్వదేశీ మేళాను నిర్వహించాడు. తిలక్ దీన్ని రాజకీయ పండుగగా వర్ణించాడు. స్వరాజ్యం నా జన్మహక్కు దాన్ని సాధించి తీరతానని నినదించాడు. భారతదేశంలోని పరిశ్రమల అభివృద్ధికి తిలక్ పైసా ఫండ్‌ను ఏర్పాటుచేశాడు. కేసరి పత్రికలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని విమర్శిస్తూ రాసినందుకు 1908లో తిలక్‌ను అరెస్టు చేసి 1914 వరకు ఆరేళ్ల పాటు మాండలే జైలులో బంధించారు. ఈ సమయంలోనే తిలక్ గీతారహస్యం, ఆర్కిటిక్‌ హోమ్‌ ఆఫ్ ది ఆర్యన్స్‌ అనే ప్రసిద్ధ గ్రంథాలను రచించాడు. 1916లో అనిబిసెంట్‌తో కలిసి హోంరూల్‌ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించాడు. 1916 ఏప్రిల్‌లో పూనాలో హోంరూల్‌ లీగ్‌ను స్థాపించాడు. 1920 ఆగస్టు 1న మరణించాడు.
పంజాబ్ కేసరిగా పేరొందిన లాలాలజపతిరాయ్ 1865, జనవరి 1న పంజాబ్‌లోని ఫిరోజ్‌పూర్‌ జిల్లాలో ఉన్న ఘడికే అనే గ్రామంలో జన్మించాడు. లాల్ ఆర్యసమాజ సభ్యుడిగా కళాశాల వర్గంలో చేరి దయానంద్‌ ఆంగ్లో - వేదిక్‌ కళాశాల స్థాపనలో ప్రధాన పాత్ర పోషించాడు. వందేమాతర ఉద్యమకాలంలో మాండలే జైలులో శిక్ష అనుభవించాడు. అనంతరం దేశ బహిష్కరణకు గురయ్యాడు. 1888 అలహాబాద్ కాంగ్రెస్ సమావేశంలో పాల్గొని విద్యా, పారిశ్రామిక సంబంధ విషయాలకు ప్రాధాన్యం ఇవ్వాలని ప్రసంగించాడు. సమైక్య భారతదేశానికి స్వదేశీ ధర్మమే మత ధర్మంగా ఉండాలని ప్రకటించాడు. 1920 నాటి కలకత్తా కాంగ్రెస్ సమావేశానికి అధ్యక్షత వహించాడు. లాలాలజపతిరాయ్ మాజినీని తన రాజకీయ గురువుగా పేర్కొన్నాడు. న్యూయార్క్ కేంద్రంగా 1917లో ఇండియన్ హోంరూల్‌ లీగ్‌ను స్థాపించి అక్కడి నుంచే హోంరూల్‌ ఉద్యమాన్ని నడిపాడు. ఆంగ్లంలో పీపుల్, ఉర్దూలో వందేమాతరం పత్రికలను నడిపాడు. 1921లో సర్వెంట్స్‌ ఆఫ్ పీపుల్ సొసైటీని స్థాపించాడు. 1922లో గాంధీజీ సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమాన్ని నిలిపివేయడాన్ని లాలాలజపతిరాయ్ తీవ్రంగా విమర్శించాడు. ఒక గ్రామంలో జరిగిన పొరపాటుకు దేశం మొత్తాన్ని శిక్షించడం నేరమని పేర్కొన్నాడు. 1925లో స్వరాజ్య పార్టీలో చేరి కేంద్ర శాసనసభకు ఎన్నికయ్యాడు, హిందూ మహాసభకు అధ్యక్షుడయ్యాడు. 1926లో జెనీవాలో జరిగిన అంతర్జాతీయ కార్మిక సమావేశానికి భారతదేశ శ్రామిక వర్గ ప్రతినిధిగా హాజరయ్యాడు.
ఈయన 1872, ఆగస్టు 15న కలకత్తాలో జన్మించాడు. 1890లో ఐసీఎస్‌ పరీక్షలో ఉత్తీర్ణుడై బరోడా సంస్థానంలో పనిచేశాడు. వందేమాతర ఉద్యమకాలంలో కలకత్తాలో నెలకొల్పిన జాతీయ కళాశాలకు ప్రిన్సిపాల్‌గా పనిచేశాడు. 1902లో అనుశీలన్‌ సమితి స్థాపనలో ప్రధానపాత్ర పోషించాడు. జాతీయత అనే మతానికి దేశమాత దైవమని పలికాడు. 1909 నాటి అలీపూర్‌ బాంబుకేసులో అరెస్టయినప్పుడు చిత్తరంజన్దాస్ ఇతడిని నిర్దోషిగా నిరూపించాడు. భారతదేశానికి సంపూర్ణ స్వాతంత్య్రం కావాలని పలికిన తొలి భారతీయ వ్యక్తి ఈయనే. కర్మయోగిన్, ధర్మ అనే పత్రికల ద్వారా ఆధ్యాత్మికతతో కూడిన స్వాతంత్య్రోద్యమాన్ని ప్రచారం చేశాడు. 1910లో పాండిచ్చేరిలో ఆశ్రమాన్ని నిర్మించి ‘పాండిచ్చేరి యోగి’గా మారాడు. ది లైఫ్ డివైన్, సావిత్రి లాంటి గ్రంథాలను రచించాడు.
సుభాష్‌ చంద్రబోస్ రాజకీయ జీవితాన్ని అతడి రాజకీయ గురువైన చిత్తరంజన్‌ దాస్ ప్రభావితం చేశారు. 1921లో బ్రిటన్ వేల్స్‌ రాకుమారుడి భారతదేశ పర్యటనను నిరసిస్తూ బోస్ ప్రదర్శనలు నిర్వహించాడు. ఆయన తన అభిప్రాయాలను వ్యక్తం చేయడంలో నిర్భయంగా వ్యవహరించేవాడు. చౌరిచౌరాలో జరిగిన ఒక హింసాయుత సంఘటన నేపథ్యంలో గాంధీజీ 1922, ఫిబ్రవరి 5న ఉద్ధృతంగా సాగుతున్న సహాయ నిరాకరణ ఉద్యమాన్ని నిలిపేశారు. ఆ నిర్ణయాన్ని బోస్ తప్పుబట్టాడు. ఉద్యమాన్ని నిలిపేయడాన్ని జాతీయ విపత్తుగా అభివర్ణించాడు. ఆ తర్వాత చిత్తరంజన్‌ దాస్, మోతీలాల్ నెహ్రూ స్వరాజ్య పార్టీ (1922) స్థాపన, దాని నిర్వహణలో సహాయం అందించాడు. 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం పట్ల కూడా విముఖత వ్యక్తం చేశాడు. అలాంటి చర్యలను ఆమోదిస్తే స్వాతంత్య్ర పోరాట స్వభావంలో ఏ అభివృద్ధి ఉండదని స్పష్టం చేశాడు.
భారత జాతీయ సైన్యం:
వేవెల్ ప్రణాళిక:
