భారతదేశం - నగరీకరణ

* 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం పట్టణం లేదా పట్టణ ప్రాంతం అంటే...
    1) మున్సిపాలిటీ లేదా కార్పొరేషన్ లేదా కంటోన్మెంట్ లేదా నోటిఫైడ్ ప్రదేశం.
    2) జనాభా రీత్యా కనీసం 5000 మంది ఉన్న ప్రదేశం.
    3) కనీసం 75% పురుషులు వ్యవసాయేతర రంగాల్లో పనిచేయడం.
    4) జనసాంద్రత కనీసం చ.కి.మీ.కి 400 ఉండటం.
   
గమనిక: రామ్‌చంద్రన్ అభిప్రాయం ప్రకారం 50% లేదా అంత కంటే ఎక్కువ శాతం జనాభా వ్యవసాయేతర
              కార్యకలాపాల్లో ఉండే ప్రాంతం.
 

నగరీకరణ పరిణామ దశలు

* లూయిస్ మమ్‌ఫోర్డ్ ప్రకారం నగరీకరణలో కింది దశలు ఉంటాయి.

1. ఇయోపొలిస్: ఇది గ్రామస్థాయి ఆర్థిక వ్యవస్థ, వ్యవసాయ కార్యకలాపాలకు సంబంధించింది.

2. పొలిస్: ఇది పట్టణదశ. ఇక్కడ మార్కెట్ లావాదేవీలు జరుగుతాయి.

3. మెట్రోపొలిస్: ఇది ఒక పెద్ద నగరం. అధిక జనాభా, నానా జాతీయత, సంక్లిష్ట శ్రమ విభజన కలిగి ఉంటుంది.

4. టైరనోపొలిస్: జీవితం ఆడంబరాలతో నిండి, వృథా ఖర్చులు ఎక్కువై, నగరం ఆర్థిక స్థిరత్వాన్ని కోల్పోతుంది.

5. మెగాపొలిస్: ఇది నియంత్రణ లేకుండా పెరుగుతున్న నగరం, యంత్రీకరణకు ప్రాధాన్యం ఎక్కువ.

6. నెక్రోపొలిస్: దీన్ని ''మరణించిన వారి పట్టణం'' అంటారు. నగరం యుద్ధం, కరవు, వ్యాధులు లాంటి పరిస్థితిని ఎదుర్కోలేక ఉనికిని కోల్పోతుంది.
 

2013లో ఖండాలవారీ పట్టణ జనాభా:
 

   1. ఉత్తర అమెరికా - 81%

   2. దక్షిణ అమెరికా - 82%

   3. ఆసియా - 40%

  4. ఆఫ్రికా - 40%

SOWP నివేదిక - 2007


* స్టేట్ ఆఫ్ ది వరల్డ్ పాపులేషన్ రిపోర్టు - 2007 (SOWP), ఐక్యరాజ్యసమితి జనాభా నిధి అంచనాల ప్రకారం ప్రపంచ జనాభాలో 50 శాతం పట్టణాల్లో నివసిస్తోంది. ఇది 2030 నాటికి 60 శాతానికి పెరగనుంది.

* ఐక్యరాజ్యసమితి జనాభా నిధి ప్రకారం 2000 నాటికి ప్రపంచ పట్టణ జనాభా 2.96 మిలియన్లు కాగా, 2010 నాటికి 3.77 మిలియన్లకు పెరగనుంది.

* 2030 నాటికి పట్టణ జనాభా 5 బిలియన్లకు పెరగనుంది.

* 1980 దశకంలో 39 శాతం ఉన్న పట్టణ జనాభా 2000 నాటికి 48 శాతానికి పెరిగింది.

* ప్రస్తుతం ఆఫ్రికా, ఆసియా దేశాల్లో పట్టణీకరణ ప్రక్రియ వేగాన్ని పుంజుకుంది.
 

తెలంగాణ - పట్టణ జనాభా

* 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం తెలంగాణలో పట్టణ జనాభా 13.61 మిలియన్లు. వీరు మొత్తం జనాభాలో 38.67 శాతం.

*  హైదరాబాద్ నూరు శాతం పట్టణ జిల్లా కానీ, హైదరాబాద్ నగరం జిల్లా సరిహద్దులను దాటి, పొరుగున ఉన్న రంగారెడ్డి జిల్లాలోకి కూడా వ్యాపించింది.

* హైదరాబాద్ తర్వాత ఎక్కువగా పట్టణీకరణ చెందిన జిల్లా రంగారెడ్డి.

భారత పట్టణీకరణ - భావనలు
 

(Urbanisation in India - Concepts)

* 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం పట్టణాలను 6 రకాలుగా వర్గీకరించారు.

   టైర్ I -  ఒక లక్ష లేదా అంత కంటే ఎక్కువ జనాభా

   టైర్ II - 50,000 - 99,999

  టైర్ III - 20,000 - 49,999

  టైర్ IV - 10,000 - 19,999

  టైర్ V - 5,000 - 9,999

 టైర్ VI - 5000 కంటే తక్కువ జనాభా

1. చట్టబద్ధ పట్టణాలు (Statutory Towns)

* ఇవి మొదటి తరగతి పట్టణాలు.

* ఇవి సంబంధిత రాష్ట్రం, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల చట్టరీత్యా నోటిఫై అయి ఉంటాయి.

* వీటి కిందికి మున్సిపల్ కార్పొరేషన్లు, మున్సిపాలిటీలు లాంటివి వస్తాయి.

 ఉదా: వడోదర మున్సిపల్ కార్పొరేషన్, సిమ్లా మున్సిపల్ కార్పొరేషన్.

2. జనాభా పట్టణం (Census Town)

* ఇవి రెండో తరగతి పట్టణాలు.

* వీటిని 2001 జనాభా లెక్కల ప్రకారం గుర్తించారు.
 

3. మెట్రోపాలిటన్ పట్టణాలు

   * వీటికి మరో పేరు మిలియన్ ప్లస్ సిటీస్.

   * జనాభా ఒక మిలియన్ (10 లక్షలు) లేదా అంత కంటే ఎక్కువ ఉన్న పట్టణాలు.

   * 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం వీటి సంఖ్య 53.

   * 2001 జనాభా లెక్కల ప్రకారం వీటి సంఖ్య 35.

   * దేశంలో మొదటి మెట్రోపాలిటన్ పట్టణం కోల్‌కతా (1901).

   * దేశంలో రెండో మెట్రోపాలిటన్ పట్టణం ముంబయి (1911).

  * 1951 జనాభా లెక్కల ఆధారంగా హైదరాబాద్‌ను మెట్రోపాలిటన్ నగరంగా గుర్తించారు.

ఐరాస తాజా అధ్యయనం (2016)

* 2030 నాటికి ప్రపంచంలో పట్టణ జనాభా 60% ఉండబోతోంది.

*  ప్రపంచంలో ప్రస్తుత మెగా నగరాల సంఖ్య 31.

*  ప్రస్తుతం (2016) భారత్‌లో మెగా సిటీల సంఖ్య - 5 (దిల్లీ, ముంబయి, కోల్‌కతా, చెన్నై, బెంగళూరు)

*  2030 నాటికి ప్రపంచంలో మెగాసిటీల సంఖ్య 41కి చేరుతుందని అంచనా. ఇండియాలో 7 (హైదరాబాద్, అహ్మదాబాద్ అదనం).

4. మెగాసిటీస్

* ఒక కోటి లేదా 10 మిలియన్ల కంటే ఎక్కువ జనాభా ఉన్న పట్టణం

* ప్రస్తుతం దేశంలోని మెగా సిటీల సంఖ్య 3.
 

అవి: 

1) ముంబయి (18.4 మిలియన్లు) అతి పెద్ద మెగా సిటీ

2) దిల్లీ (16.3 మిలియన్లు) రెండో మెగా సిటీ

3) కోల్‌కతా (14.1 మిలియన్లు) మూడో మెగా సిటీ

* మెగా సిటీల జనాభా పెరుగుదల తగ్గుముఖం పడుతోంది.

5. అర్బన్ అగ్లోమరేషన్ లేదా పట్టణ సముదాయాలు (UA)

* ఒక చట్టబద్ధ పట్టణంతో పాటు దాని చుట్టుపక్కల ఉండే రెండు లేదా ఎక్కువ పట్టణాలతో కలిపి విస్తరిస్తున్నదే UA.

ఉదా: గ్రేటర్ ముంబయి UA, దిల్లీ UA, చెన్నై UA.

* UA అనే భావనను మొదటిసారిగా 1971 జనాభా లెక్కల్లో ఉపయోగించారు.

6. అర్బన్ క్లస్టర్

* కేంద్రస్థంగా మెట్రోపాలిటన్ నగరం లేకుండా ఏర్పడే పట్టణమే అర్బన్ క్లస్టర్.

ఉదా: ధన్‌బాద్ ఇది 8 టైర్ I పట్టణాలతో ఏర్పడింది.
 

7. అర్బన్ షాడో

* పెద్ద పట్టణానికి 75 కి.మీ వ్యాసార్ధం వరకు ఎలాంటి పట్టణం లేకపోవడం.

ఉదా: హైదరాబాద్, నాగ్‌పుర్, జయపుర (జైపూర్)

Note: Statutory Towns 242 పెరగగా, Census towns 2532 పెరిగాయి.

 

8. UNO మెగా నగరం

* కోటి జనాభా ఉన్న నగరాలు ఉదా: ముంబయి, దిల్లీ, కోల్‌కతా

* మొదటి జనాభా లెక్కల సేకరణలో (1872) పట్టణ జనాభా: 8.7%

* మొదటి జనాభా లెక్కల సేకరణలో (1872) పట్టణాల సంఖ్య: 16

* దేశంలో పట్టణ జనాభా 2 సందర్భాల్లో తగ్గింది (స్వాతంత్య్రం రాకముందు) అవి:

1) 1911 జనాభా సేకరణకు ముందు దేశంలో ప్లేగు వ్యాధి ప్రబలినప్పుడు

2) 1931 - 41, 1941 - 51 మధ్యకాలంలో రెండో ప్రపంచ యుద్ధం, దేశ విభజన సందర్భంలో
 

9. పట్టణ జనాభా పెరుగుదల - ధోరణులు

* ఒక అంచనా ప్రకారం 2030 నాటికి పట్టణ జనాభా: ''59 కోట్లు'' (590 మిలియన్లు)

* పట్టణీకరణ అధికంగా జరుగుతున్న ప్రాంతాలు:

1) మైదానాలు, పారిశ్రామిక, వాణిజ్య ప్రాంతాలు

2) తీర ప్రాంతాలు

3) వనరులు అధికంగా ఉన్న ప్రాంతాలు

* పట్టణీకరణ అల్పంగా జరుగుతున్న ప్రాంతాలు: కొండ, గిరిజన ప్రాంతాలు.

* దేశంలో అధిక పట్టణీకరణ జరుగుతున్న కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు: న్యూదిల్లీ (97.5%), చండీగఢ్

* దేశంలో అల్ప పట్టణీకరణ నమోదవుతున్న కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు: అండమాన్, నికోబార్‌దీవులు, దాద్రానగర్ హవేలీ

* మొత్తం పట్టణ జనాభాలో 42% మంది ముంబయి, దిల్లీ, కోల్‌కతాలోనే ఉన్నారు.

* అత్యధిక పట్టణ జనాభా శాతం నమోదైంది: 1981 (46.12%)

* ప్రపంచంలో వివిధ దేశాలతో పోలిస్తే భారత్‌లో పట్టణీకరణ తక్కువగా ఉంది.

* దేశంలో అధిక పట్టణ జనాభా ఉన్న రాష్ట్రాలు:

 1. మహారాష్ట్ర (13.5%)

2. ఉత్తర్ ప్రదేశ్ (11.8%)

3. తమిళనాడు (9.3%)

* దేశంలో అల్ప పట్టణ జనాభా ఉన్న రాష్ట్రాలు:

1. సిక్కిం (0.1%)

2. అరుణాచల్ ప్రదేశ్ (0.1%)

3. మిజోరాం (0.1%)

* అధిక పట్టణ జనాభా ఉన్న కేంద్రపాలిత ప్రాంతం: న్యూదిల్లీ

* అల్ప పట్టణ జనాభా ఉన్న కేంద్రపాలిత ప్రాంతం: లక్షద్వీప్.

* అధిక పట్టణ జనాభా శాతం ఉన్న రాష్ట్రాలు:

1. గోవా (62.2%)

2. మిజోరాం (52.1%)

3. తమిళనాడు (48.4%)

4. కేరళ (47.7%)

* అల్ప పట్టణ జనాభా శాతం నమోదైన రాష్ట్రాలు:

1. హిమాచల్ ప్రదేశ్ (10%)

2. బిహార్ (11.3%)

3. అసోం (14.2%)

* అధిక పట్టణ జనాభా పెరుగుదల రేటు

(2001 - 2011) నమోదైన రాష్ట్రాలు:

1. సిక్కిం (153%) 2. కేరళ (93%)

*  దక్షిణాది రాష్ట్రాల్లో పట్టణ జనాభా:

1. తమిళనాడు (48.4%)

2. కేరళ (47.7%)

3. కర్ణాటక (38.6%)

10. అక్షరాస్యత

* 2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం పట్టణ అక్షరాస్యత: 84.88% (2001లో 79.92%)

పురుష అక్షరాస్యత: 89.67%

స్త్రీల అక్షరాస్యత: 79.92%

* పట్టణ అక్షరాస్యత ఎక్కువగా ఉండటం వల్ల మానవ వనరులు అభివృద్ధి చెందుతాయి.

* పట్టణంలో సామాజిక అవగాహన, రాజకీయ చైతన్యం ఎక్కువ.
 

11. అధిక పట్టణీకరణ (Over Urbanisation)

* ఒక పట్టణం శక్తి, సామర్థ్యాల కంటే అధికంగా పట్టణీకరణ జరగడం.

ఉదా: న్యూదిల్లీ, హైదరాబాద్, ముంబయి, కోల్‌కతా
 

12. ఉప-పట్టణీకరణ (Sub- Urbanisation):

* ఒక పట్టణ పరిసర ప్రాంతాల్లోని వివిధ గ్రామాలు కూడా పట్టణీకరణలో భాగస్వాములు కావడం.

ఉదా: దిల్లీ, హైదరాబాద్.