ప్ర‌ధాన భూస్వ‌రూపాలు

ప్రాథమిక భూస్వరూపాలు
* భూ ఉపరితలంపై భూభాగం కంటే జల భాగమే ఎక్కువగా ఉంటుంది. జలభాగం 71%, భూభాగం 29%గా ఉంది.
* సముద్రమట్టానికి పైన ఉండే భూమిని భూభాగం అని పిలుస్తారు.
 

ఖండచలన సిద్ధాంతం: ఈ సిద్ధాంతాన్ని ఆల్ఫ్రెడ్ వెజెనర్ ప్రతిపాదించాడు. దీని ప్రకారం పూర్వం భూభాగం సంఘటితంగా ఇమిడి ఒకే భూఖండ భాగంగా ఉండేది. దీన్నే 'పేంజియా' అంటారు.
 

పెంథాల్సా: పేంజియాకు అన్ని వైపులా 'పెంథాల్సా' అనే మహాసముద్రం, మధ్యలో 'టెథిస్' అనే సముద్రం ఉండేవి.
 

లారెన్షియా: టెథిస్ సముద్రానికి ఉత్తరంగా 'లారెన్షియా' అనే భూభాగం ఉండేది. దీన్నే 'అంగారా' భూమి అని కూడా అంటారు.
 

గోండ్వానా: టెథిస్ సముద్రానికి దక్షిణంగా గోండ్వానా భూమి ఉంటుంది.

* వెజనర్ అభిప్రాయం ప్రకారం అంతర్జనిత శక్తి వల్ల పేంజియా విచ్ఛిన్నమై దానిలోని భూఖండాల్లో చలనం ప్రారంభమవుతుంది.
* లారెన్షియా భూభాగం ఉత్తర అమెరికా, ఐరోపా, ఆసియా ఖండాలుగా ఏర్పడింది.
* గోండ్వానా భూభాగం దక్షిణ అమెరికా, ఆఫ్రికా, దక్షిణ భారతదేశం, ఆస్ట్రేలియా, అంటార్కిటికాలుగా మార్పుచెంది, ఖండాలు ఏర్పడ్డాయి.
* ఖండాల్లో పెద్ద ఖండం ఆసియాకాగా, చిన్న ఖండం ఆస్ట్రేలియా.
 

ఖండాలు
ఖండాలు మొత్తం 7 అవి:
  1) ఆసియా
  2) ఆఫ్రికా
  3) ఉత్తర అమెరికా
  4) దక్షిణ అమెరికా
  5) యూరప్
  6) అంటార్కిటికా
  7) ఆస్ట్రేలియా

మహాసముద్రాలు: భూ ఉపరితలంపై ఉన్న విశాలమైన ఉప్పు నీటి భాగాలనే మహా సముద్రాలు అంటారు.
మహా సముద్రాలు అయిదు అవి:
1) పసిఫిక్ మహాసముద్రం
2) అట్లాంటిక్ మహాసముద్రం
3) హిందూ మహాసముద్రం
4) ఆర్కిటిక్ మహాసముద్రం
5) అంటార్కిటిక్ మహాసముద్రం (దక్షిణ మహాసముద్రం)
* కొన్ని సందర్భాల్లో అంటార్కిటికా ఖండం చుట్టూ ఉన్న పసిఫిక్, అట్లాంటిక్, హిందూ మహాసముద్రాల దక్షిణ భాగాలను వేరే ఒక మహాసముద్రంగా పరిగణిస్తున్నారు. దాన్ని దక్షిణ మహాసముద్రం లేదా అంటార్కిటికా మహాసముద్రం అని పిలుస్తారు.
* మహాసముద్రాలన్నింటిలో పసిఫిక్ మహాసముద్రం పెద్దది. ఆర్కిటిక్ చిన్నది.
* ఉత్తరార్ధగోళంలో భూభాగం, దక్షిణార్ధగోళంలో జలభాగం ఎక్కువగా ఉంటాయి.

ద్వితీయ భూస్వరూపాలు
(Secondary Land Forms)

ద్వితీయ భూస్వరూపాలు మూడు రకాలు. అవి:
     A) పర్వతాలు
     B) పీఠభూములు
     C) మైదానాలు
* భూస్వరూపాలు భూమి ఉపరితలం మీద వాతావరణ ప్రభావం, భూ అంతర్భాగంలోని ఉష్ణోగ్రత వల్ల, భూకంపాలు, అగ్నిపర్వతాల పేళ్లులు సంభవించడం ద్వారా ఏర్పడ్డాయి.

A) పర్వతాలు: సముద్రమట్టం నుంచి సుమారు 900 మీటర్ల కంటే ఎక్కువ ఎత్తులో ఉండి, వాలు ఎక్కువగా ఉన్న భూస్వరూపాన్ని పర్వతం అని అంటారు.
ఉదా: ఆసియాలోని హిమాలయాలు, ఐరోపాలోని ఆల్ఫ్స్, ఆఫ్రికాలోని అట్లాస్ పర్వతాలు.
* పర్వతాలు ఏర్పడిన విధానాన్ని అనుసరించి వాటిని నాలుగు రకాలుగా వర్గీకరించారు.
అవి: i) ముడత పర్వతాలు
     ii) ఖండ పర్వతాలు
     iii) అగ్ని పర్వతాలు
     iv) అవశిష్ట పర్వతాలు

i) ముడత పర్వతాలు: భూమి అంతర్భాగంలో సంపీడన బలాలు పనిచేయడం వల్ల ఏర్పడిన పర్వతాలు ముడత పర్వతాలు.
* పర్వతాలు అన్నింటిలోకి ఇవి ఎత్తైనవి.
* ఇవి విశాలమైన భూభాగాలను ఆక్రమిస్తాయి.
ఉదా: ఆగ్నేయ ఆఫ్రికాలోని డ్రాకెన్స్‌బర్గ్ పర్వతాలు; భారతదేశంలోని వింధ్యా, సాత్పూర పర్వతాలు.
 

ii) ఖండ పర్వతాలు: భూ అంతర్భాగంలోని విరూపకారక చర్యల వల్ల విశాల భూభాగం నిలువునా చీలిపోయి మధ్య ప్రాంతం లోపలికి కుంగిపోవడం వల్ల, ఖండ పర్వతాలు ఏర్పడ్డాయి.
* పైన ఉన్న భూభాగాన్ని 'భ్రంశొద్ధి శిలా విన్యాసం' (Horst), అని లోపలికి కుంగిపోయిన భాగాన్ని 'గ్రేబెల్' (Grabel) అని అంటారు.
ఉదా: రైన్ వ్యాలీ, యూరప్‌లోని వొస్జేస్ పర్వతాలు.
 

iii) అగ్నిపర్వతాలు: భూమిపై కొన్ని ప్రదేశాల్లో భూ అంతర్భాగం నుంచి లావా అనే శిలాద్రవం బయటకు ప్రవహించడం వల్ల అగ్ని పర్వతాలు ఏర్పడతాయి.
* వీటి ఎత్తు ముడత పర్వతాల కంటే తక్కువగా ఉంటుంది.
* ఇవి పీఠభూమి అంచుల్లో ఉంటాయి.
ఉదా: మధ్య ఆఫ్రికాలోని కిలిమంజారో, ఇటలీలోని వెసూవియస్, జపాన్‌లోని ఫ్యూజియామ.
 

iv) అవశిష్ట పర్వతాలు: ఎన్నో మిలియన్ల సంవత్సరాల కిందట ఎంతో ఎత్తుగా ఉన్న పర్వతాలు క్రమంగా వికోషీకరణం చెంది ఎత్తును, పరిమాణాన్ని కొల్పోయి మిగిలిన పర్వతాలను అవశిష్ట పర్వతాలు అని అంటారు.
ఉదా: భారతదేశంలోని ఆరావళీ పర్వతాలు.
 

B) పీఠభూములు: కొద్దిపాటి మిట్టపల్లాల్లో ఇంచుమించు సమతలమైన ఉపరితలం ఉన్న భూస్వరూపాలను పీఠభూములు అంటారు.
* సాధారణంగా పీఠభూములు సముద్రమట్టానికి చాలా ఎత్తులో ఉంటాయి.
* పీఠభూములు మూడు రకాలు అవి:
i) పర్వతాంతర పీఠభూములు
ii) పర్వతపాద పీఠభూములు
iii) ఖండాంతర పీఠభూములు

i) పర్వతాంతర పీఠభూములు: పర్వతాలతో పరివేష్టితమై ఉన్న పీఠభూములను పర్వతాంతర పీఠభూములు అంటారు. ఇవి చాలా ఎత్తులో ఉంటాయి.
ఉదా: హిమాలయాలకు ఉత్తర భాగంలో ఉన్న టిబెట్ పీఠభూమి, దక్షిణ అమెరికాలోని బొలీవియా పీఠభూమి.
 

ii) పర్వతపాద పీఠభూములు: పర్వతాల కింద, వాటి పాదాల దగ్గర ఏర్పడే పీఠభూములను పర్వతపాద పీఠభూములు అంటారు.
¤ వీటికి ఒక వైపు పర్వతాలు, మరో వైపు మైదానం లేదా సముద్రం ఉంటుంది.
* ఇవి వైశాల్యంలో పర్వతాంతర పీఠభూముల కంటే చిన్నగా ఉంటాయి.
* భూ అంతర్భాగంలో జనించే ఊర్థ్వ బలాల వల్ల పైకి నెట్టడంతో పీఠభూములుగా ఏర్పడ్డాయి.
ఉదా: ఉత్తర అమెరికాలోని అపలేచియన్ పీఠభూమి.
 

iii) ఖండాంతర పీఠభూమి: ఖండాంతర పీఠభూములు తక్కువ వాలు ఉండి సముద్రమట్టం కంటే కొద్దిపాటి ఎత్తులో ఉంటాయి.
ఉదా: భారతదేశంలోని దక్కన్ పీఠభూమి, చోటానాగపూర్ పీఠభూమి.
 

C) మైదానాలు: మైదానాలను మూడు రకాలుగా విభజించారు.
అవి: i) తీర మైదానం
     ii) కోత మైదానం
     iii) నిక్షేపిత మైదానం.
 

i) తీరమైదానం: సముద్ర మట్టాన్ని ఆనుకుని సమతలంగా ఉన్న మైదానాన్ని తీరమైదానం అంటారు.
ఉదా: భారతదేశంలోని తూర్పు, పశ్చిమ తీర మైదానాలు.
 

ii) కోత మైదానం: గాలి, నీరు, హిమానీనదాలు కోతకు గురై, ఎత్తు తగ్గి ఆఖరి దశలో కోత మైదానాలుగా ఏర్పడతాయి.
ఉదా: కెనడాలోని షీల్డు, పశ్చిమ సైబీరియా మైదానం.

iii) నిక్షేపిత మైదానం: గాలి, నదులు, హిమానీనదాలు తదితర కారకాలు ఒండ్రుమట్టి, ఇసుక, గులకరాళ్లు లాంటి వాటిని కొంతదూరం మోసుకుపోయి నిక్షేపిస్తాయి. అలా ఏర్పడిన మైదానాలను నిక్షేపిత మైదానాలు అంటారు.
ఉదా: భారతదేశంలోని గంగా, సట్లేజ్ మైదానం.
* మైదానాలు జనాభా అధికంగా నివసించే ప్రధాన ప్రాంతాలు.

మహాసముద్ర భూతలం
* మహాసముద్రాలుగా చెప్పే అడుగునేలను మహాసముద్ర భూతలం అంటారు.

* మహాసముద్రాల లోతు అన్ని ప్రాంతాల్లో ఒకే విధంగా ఉండదు.
* లోతును బట్టి మహాసముద్ర భూతలాన్ని నాలుగు భాగాలుగా విభజించవచ్చు.
* మహాసముద్రాల అడుగు భాగం భూ ఉపరితలం మాదిరిగానే ఉంటుంది.
* సముద్ర అడుగు భాగం సమతలంగా ఉండదు. ఇది కొండలు, పర్వతాలు, పీఠభూములు, అగాధాలు, టెర్రాస్‌ల లాంటి వాటిని కలిగి ఉంటుంది.
* మహాసముద్రాల్లో లోతు సముద్రమట్టానికి 3 నుంచి 6 కిలోమీటర్లు ఉంటుంది.
* మహాసముద్ర భూతలాన్ని నాలుగు రకాలుగా వర్గీకరించారు. అవి:
a. ఖండ తీరపు అంచు
b. ఖండ తీరపువాలు
c. సముద్ర మైదానాలు
d. మహాసముద్ర అగాధాలు
 

a) ఖండతీరపు అంచు: ఇది భూమికి, సముద్రానికి మధ్య ఉండే సరిహద్దు ప్రాంతం.
* ఖండపు అంచు 200 మీటర్ల లోతు ఉండి, సముద్ర విస్తీర్ణంలో 7.6 శాతం వరకు ఉంటుంది.
* అతిపెద్ద ఖండతీరపు అంచు ఆర్కిటిక్ మహాసముద్రంలోని సైబీరియా అంచులో ఉంది. ఇది 1500 కిలోమీటర్ల వెడల్పు ఉంటుంది. ఖండపు అంచు చాలా ముఖ్యమైంది. ఎందుకంటే
→  ఈ ప్రాంతంలో మత్స్య సంపద చాలా ఎక్కువ.
→  ముడిచమురు, సహజ వాయువులు కూడా దొరుకుతాయి.
→  ఇక్కడ ఓడరేవులను నిర్మించవచ్చు.

b) ఖండతీరపు వాలు: ఖండతీరపు వాలు 200 మీటర్ల నుంచి 3000 మీటర్ల వరకు ఉంటుంది.
* దీంట్లో అనేక స్వరూపాలు ఉంటాయి.
* మహాసముద్రపు విస్తీర్ణంలో ఇది 15 శాతం వరకు ఉంటుంది.
* ఖండతీరపు వాలు సరిహద్దు ఖండాలను సూచిస్తుంది.
* ఈ ప్రాంతంలో సముద్రపు కాన్యాన్లు ఉంటాయి. హిమానీనదాలు, నదుల నీటికోత ప్రక్రియలతో ఇవి ఏర్పడతాయి.
 

c) మహాసముద్ర మైదానాలు: మహాసముద్రం నేలలోపల ఉన్న మైదానాలు చాలా తక్కువ వాలుతో ఉంటాయి.
* ప్రపంచంలో కెల్లా అత్యంత చదునుగా, నునుపుగా ఉండే ప్రాంతం ఇదే.
* ఇవి 3000 నుంచి 6000 మీటర్ల లోతు వరకు ఉంటాయి. సముద్ర ఉపరితలంలో వీటి విస్తీర్ణం 76.2 శాతం.
 

d) మహాసముద్ర అగాధాలు: ఈ అగాధాలు సన్నగా, లోతుగా 6000 మీటర్ల వరకు ఉంటాయి.
* మనం ఊహించిన దానికి భిన్నంగా అత్యంతలోతైన అగాధాలు సముద్రపు మధ్య భాగంలో కాకుండా ఖండాలకు దగ్గరగా ఉంటాయి.
* ఫలక కదలికల అధ్యయనంలో ఇవి కీలక పాత్ర పోషిస్తాయి.
 

ముఖ్యమైన మహాసముద్ర అగాధాలు:

తృతీయ భూస్వరూపాలు

ద్వీపం: అన్నివైపులా నీరు ఆవరించి ఉన్న భూభాగాన్ని ద్వీపం అంటారు.
ఉదా: శ్రీలంక, జపాన్, గ్రీన్‌లాండ్, గ్రేట్ బ్రిటన్.
 

ద్వీపకల్పం: మూడు వైపులా నీటితో, ఒక వైపు భూభాగంతో ఉన్న భూస్వరూపాన్ని ద్వీపకల్పం అంటారు.
ఉదా: సౌది అరేబియా, భారతదేశం, కేప్‌యార్క్.
 

భూసంధి: రెండు భూభాగాలను కలుపుతూ రెండు జల భాగాలను వేరుచేసే సన్నని భూభాగాన్ని భూ సంధి అంటారు.
ఉదా: పనామా, సూయజ్ భూసంధులు.
 

జలసంధి: రెండు విశాల సముద్ర ప్రాంతాలను కలుపుతూ, రెండు విశాల భూభాగాలను వేరుచేసే సన్నని సముద్ర జల భాగాన్ని జలసంధి అంటారు.
ఉదా: పాక్ జలసంధి, బేరింగ్ జలసంధి.
 

అగ్రం: భూభాగం చివరి కొన సముద్రంలోకి చొచ్చుకుపోతే ఆ కొనను అగ్రం అంటారు.
ఉదా: ఆఫ్రికా ఖండం దక్షిణ చివరి కొన గుడ్‌హోప్ అగ్రం.
     భారతదేశం చిట్టచివరి కొన కన్యాకుమారి అగ్రం.
 

ఎడారి: అత్యల్ప వర్షపాతం, అత్యధిక ఉష్ణోగ్రతలున్న ప్రాంతాన్ని ఎడారి అంటారు.
ఉదా: ఆఫ్రికాలోని సహారా ఎడారి
     భారత్‌లోని థార్ ఎడారి
 

తీరం: సముద్రానికి ఆనుకుని ఉండే భూభాగాన్ని తీరం అంటారు.
ఉదా: దక్షిణ భారతదేశంలోని పశ్చిమ, తూర్పు తీర మైదానం.
 

నది: పర్వతాలు, పీఠభూములు, మైదానాల ద్వారా సహజంగా ప్రవహించే జీవ లేదా అశాశ్వత జల ప్రవాహాన్ని నది అంటారు.
ఉదా: నైలునది, అమెజాన్, గోదావరి, కృష్ణ, గంగా
 

లోయ: సన్నని లోతైన భూతలాన్ని లోయ అంటారు.
ఉదా: కృష్ణానది లోయ
 

పగులు లోయ: భూ అంతర్భాగంలోని బలాల వల్ల భూపటలంపై ఉన్న రెండు సమాంతర భ్రంశాల మధ్య ఉన్న భూభాగం కిందకు జారడం వల్ల పగులు లోయలు ఏర్పడతాయి.
ఉదా: భారత్‌లో నర్మదా, తపతి నదులు ప్రవహించే లోయలు పగులు లోయలు.
 

అగాధ ధరి: నదీ ప్రవాహం కోతకు గురికావడం వల్ల నిట్రమైన పార్శ్వాలతో ఏర్పడే లోతైన లోయను అగాధధరి అంటారు.
ఉదా: అమెరికాలోని కొలరాడో అగాధ ధరి ప్రపంచ ప్రసిద్ధిగాంచింది.
 

జలపాతం: నదీ ప్రవాహ జలం ఎత్తయిన ప్రాంతం నుంచి అగాధ ధరి కిందకు పడే ప్రదేశాన్ని జలపాతం అంటారు.
ఉదా: ఆఫ్రికాలోని విక్టోరియా జలపాతం.
     ఉత్తర అమెరికాలోని నయగారా జలపాతం.
     భారతదేశంలోని జోగ్ జలపాతం.
 

డెల్టా: నదీముఖ ద్వారం వద్ద రెండు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ పాయలతో సముద్రాన్ని కలుస్తుంది. ఆ పాయల మధ్య ఉండే ప్రాంతంలో సారవంతమైన ఒండ్రు నిక్షేపాలు ఉంటాయి. దాన్నే డెల్టా అంటారు.
ఉదా: కృష్ణా డెల్టా, గోదావరి డెల్టా.
 

సరస్సు: భూభాగం లోపల పరివేష్టితమై ఉన్న జల భాగాన్ని సరస్సు అంటారు.
ఉదా: కొల్లేరు, బైకాల్, సుపీరియర్.
 

కాలువ: రవాణా లేదా నీటిపారుదల మార్గం కోసం కృత్రిమంగా తవ్విన జల మార్గాన్ని కాలువ అంటారు.
ఉదా: సూయజ్ కాలువ, పనామా కాలువ, ఇందిరా గాంధీ కాలువ.
 

అఖాతం: సముద్రపు అలల ద్వారా క్రమక్షయం చెందే అర్ధచంద్రాకార భూస్వరూపాన్ని అఖాతం అంటారు.
ఉదా: బంగాళాఖాతం.
 

సింధు శాఖ: ఒక ప్రధాన భూ భాగంలోకి చొచ్చుకు వచ్చిన సముద్ర భాగాన్ని సింధు శాఖ అంటారు.
ఉదా: ఎడెన్ సింధు శాఖ.

బిట్లు

1. అన్ని వైపులా నీటితో ఆవరించి ఉన్న భూభాగం
జ‌: ద్వీపం
 

2. రెండు విశాల భూభాగాలను వేరుచేసే సన్నని సముద్ర భాగం
జ‌: జలసంధి
 

3. ఆఫ్రికాలోని జలపాతం
జ‌: విక్టోరియా
 

4. భారతదేశంలో ఉన్న ఎడారి
జ‌: థార్