ప్రపంచ దేశాల మధ్య సహకారాన్ని, ప్రాంతీయ సమతౌలత్యను పెంపొందించడానికి, వర్ధమాన దేశాలకు అవసరమైన తోడ్పాటును అందించేందుకు వివిధ ప్రాంతీయ, అంతర్జాతీయ కూటములను ఏర్పాటు చేశారు. ఇవి ఆయా లక్ష్యాలను సాధించేందుకు తమ వంతు కృషి చేస్తున్నాయి. 

జీ-8 దేశాల కూటమి
చమురు ధరలు విపరీతంగా పెరగడంతో నెలకొన్న ఆర్థిక సంక్షోభంపై చర్చించడానికి 1975లో అప్పటి ఫ్రాన్స్‌ అధ్యక్షుడు వెలారీ గిస్కార్‌ డిఎస్టెంగ్, నాటి జర్మనీ ఛాన్సలర్‌ హెల్మట్‌ సిండ్‌ ఫ్రాన్స్‌లో ఓ సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.  దీనికి కొనసాగింపుగా 1976, జూన్‌లో పోర్టారికోలోని సాన్‌జువాన్‌లో మరో సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ఇందులో ఫ్రాన్స్, జర్మనీ, అమెరికా, బ్రిటన్, ఇటలీ, జపాన్, కెనడా దేశాలతో కూడిన ‘జీ - 7’ అధికారికంగా ఏర్పడింది. ఈ కూటమి ప్రపంచ దేశాల ఆర్థికాభివృద్ధి, ద్రవ్యోల్బణం, నిరుద్యోగం, వాణిజ్య సంబంధ అంశాలను చర్చించడంతో పాటు, వర్ధమాన దేశాలు ఎదుర్కొంటున్న సమస్యలపై చర్చించేందుకు ‘అంతర్జాతీయ వేదిక’గా మారింది. కొంతకాలానికి ఇది అంతర్జాతీయ రాజకీయాలను కూడా చర్చించే వేదికగా మారి, ప్రబలమైన కూటమిగా అవతరించింది.
* 1997లో డెన్వర్‌లో జరిగిన జీ-7 కూటమి సమావేశంలో రష్యాను సభ్యదేశంగా చేర్చుకున్నారు. దీంతో ఇది జీ-8 కూటమిగా మారింది.

దక్షిణాసియా ప్రాంతీయ సహకార మండలి (సార్క్‌)
దక్షిణాసియా దేశాల మధ్య పరస్పర ప్రాంతీయ సహకారాన్ని పెంపొందించాలని బంగ్లాదేశ్‌ మాజీ అధ్యక్షులు జియావుర్‌ రెహమాన్‌ భావించారు. దీనికోసం సార్క్‌ ను ఏర్పాటు చేయాలని ఆయన ప్రతిపాదించారు.
* 1985, డిసెంబరు 8న బంగ్లాదేశ్‌ రాజధాని ఢాకాలో నిర్వహించిన సమావేశంలో సార్క్‌ను ఏర్పాటుచేశారు.
* ప్రారంభంలో ఇందులోని సభ్య దేశాలు 7. అవి: బంగ్లాదేశ్, భూటాన్, భారత్, మాల్దీవులు, నేపాల్, పాకిస్థాన్, శ్రీలంక.
* 2007, ఏప్రిల్‌లో న్యూదిల్లీలో జరిగిన 14వ సార్క్‌ సమావేశాల్లో ఎనిమిదో సభ్యదేశంగా ఆఫ్గనిస్థాన్‌ చేరింది. ప్రస్తుతం ఇందులో ఎనిమిది సభ్యదేశాలు ఉన్నాయి.
* సార్క్‌ సమావేశాలకు పరిశీలక హోదా ఉన్న దేశాలుగా అమెరికా, చైనా, జపాన్, ఇరాన్, యూరోపియన్‌ యూనియన్‌లకు అవకాశం కల్పించారు.

సార్క్‌ లక్ష్యాలు:
* దక్షిణాసియా దేశాల మధ్య పరస్పర సహకారాన్ని పెంపొందించడం.
* ప్రజల సంక్షేమం, వారి జీవన ప్రమాణాల మెరుగుదలకు కృషి చేయడం.
* ఆర్థిక, సాంఘిక, సాంస్కృతిక, సాంకేతిక రంగాల్లో పరస్పర సహకారాన్ని సాధించడం.
* పేదరిక నిర్మూలన, అక్షరాస్యత పెంపుదలకు కృషి చేయడం.
* సీమాంతర ఉగ్రవాదాన్ని నిర్మూలించి, సుస్థిర ప్రగతి, శాంతిని సాధించడం.

సార్క్‌ దేశాల ప్రాంతీయ కేంద్రాలు

SAFTA - (South Asian Free Trade Agreement) 
సార్క్‌ సభ్యదేశాలు ‘దక్షిణాసియా దేశాల స్వేచ్ఛా వాణిజ్య ఒప్పందం’ ్బళీతినీగిత్శిను 2006, జులై 1 నుంచి అధికారికంగా అమల్లోకి తెచ్చాయి. దీని ప్రకారం భారత్, పాకిస్థాన్, శ్రీలంక దేశాలు 2013 నాటికి తమ కస్టమ్స్‌ సుంకాలు 0  5 శాతం మధ్యలో ఉండేలా చూడాలి. ఆర్థికంగా వెనుకబడిన బంగ్లాదేశ్, భూటాన్, నేపాల్, మాల్దీవులు 2018 నాటికి తమ కస్టమ్స్‌ సుంకాలను 0  5 శాతానికి తేవాలని నిర్దేశించారు.

సార్క్‌ - ఇతర ప్రత్యేకతలు
* సార్క్‌ ఏర్పడి 2010 నాటికి 25 ఏళ్లు పూర్తయ్యాయి. దీంతో థింపూ(భూటాన్‌)లో సార్క్‌ రజతోత్సవ సదస్సును నిర్వహించారు.
* సార్క్‌ 2007ను హరిత దక్షిణాసియా సంవత్సరంగా ప్రకటించింది.
* 1990 - ఇయర్‌ ఆఫ్‌ గర్ల్‌ చైల్డ్‌
* 1995 - ఇయర్‌ ఆఫ్‌ పావర్టీ ఎరాడికేషన్‌
* 1999 - ఇయర్‌ ఆఫ్‌ బయోడైవర్సిటీ
* 2008 - ఇయర్‌ ఆఫ్‌ గుడ్‌ గవర్నెన్స్‌

జీ-20 దేశాల కూటమి
అంతర్జాతీయ ఆర్థిక వ్యవస్థను సుస్థిరం చేసేందుకు అభివృద్ధి చెందిన, చెందుతున్న దేశాలను సమన్వయం చేసి ఒకే వేదికపైకి తీసుకొచ్చేందుకు 1999లో ‘జీ-20’ దేశాల కూటమి ఏర్పడింది. దీన్ని ప్రారంభించిన మొదట్లో ఏటా ఆర్థిక మంత్రులు, కేంద్ర బ్యాంకు గవర్నర్ల సమావేశాలు జరిగేవి.
* 2008లో నెలకొన్న ఆర్థిక సంక్షోభం తర్వాత ఇది ఆర్థిక విధానాల్లో సహకారం అందించుకునే దేశాధినేతల వేదికగా మారింది. ఇది నిర్వహించే సమావేశాల్లో ప్రపంచ ఆర్థిక సుస్థిరత, ఆర్థిక ప్రగతి కొనసాగింపునకు అవసరమైన అనేక తీర్మానాలు రూపొందించి అమలు చేస్తోంది.
* 1999 వరకు జీ-8 కూటమిలోని సంపన్న దేశాలు మాత్రమే ప్రపంచ ఆర్థిక వ్యవస్థ గమనాన్ని నిర్దేశిస్తూ వచ్చాయి. జీ-20 కూటమి ఏర్పాటుతో అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాలకు కూడా ఈ వేదికపై ప్రాతినిధ్యం లభించింది.
* అంతర్జాతీయ ఆర్థిక స్థిరత్వ సాధన కోసం కీలక విధానాల రూపకల్పనకు, పారిశ్రామిక దేశాలు, కొత్తగా ఎదుగుతున్న మార్కెట్‌ దేశాల మధ్య చర్చలు, అధ్యయనం, సమీక్షను ప్రోత్సహించడం జీ-20 కూటమి లక్ష్యం. ఇందులో బ్రిట్టన్‌ ఉడ్స్‌ కవలలైన అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి, ప్రపంచబ్యాంక్‌ కూడా భాగస్వాములుగా ఉన్నాయి.
* జీ-20 కూటమిలో అర్జెంటీనా, ఆస్ట్రేలియా, బ్రెజిల్, కెనడా, చైనా, యూరోపియన్‌ యూనియన్, ఫ్రాన్స్, జర్మనీ, భారత్, ఇండోనేసియా, ఇటలీ, జపాన్, మెక్సికో, రష్యా, సౌదీ అరేబియా, దక్షిణాఫ్రికా, దక్షిణ కొరియా, టర్కీ, బ్రిటన్, అమెరికా దేశాలకు సభ్యత్వం ఉంది.

జీ-20 కూటమి 15వ శిఖరాగ్ర సదస్సు
* జీ-20 దేశాధినేతల 15వ శిఖరాగ్ర సదస్సు 2020, నవంబరు 21, 22 తేదీల్లో వర్చువల్‌ విధానంలో జరిగింది. ఈ సమావేశానికి సౌదీ అరేబియా అధ్యక్షత వహించింది.
* ‘21వ శతాబ్దంలో అందరికీ అవకాశాలను గుర్తించడం’ అనే నినాదంతో ఈ సదస్సు  జరిగింది. ఈ సదస్సులో ప్రధానంగా కొవిడ్‌-19 సంక్షోభం, దాని ప్రభావం నేపథ్యంలో అంతర్జాతీయంగా సమ్మిళిత, సుస్థిరత, ఆర్థిక పురోగమనం సాధించడం ఎలా అనే అంశాలపై  చర్చలు జరిగాయి. కొవిడ్‌ లాంటి వ్యాధులను ఎదుర్కోవడానికి ప్రపంచ దేశాలు సంసిద్ధంగా ఉండటం, ప్రజల సంక్షేమం, పరిరక్షణ కోసం ప్రణాళికలు రూపొందించడం, అందుకు అవసరమైన ఆర్థిక వనరులను సమకూర్చుకోవడం మొదలైన అంశాలపై కూడా సమావేశంలో చర్చించారు.

భారత ప్రధాని ప్రసంగం
* 2020, నవంబరు 21న భారత ప్రధాని నరేంద్ర మోదీ జీ-20 దేశాల కూటమి సమావేశంలో ప్రసంగించి, కింది అంశాలను ప్రస్తావించారు.
* రెండో ప్రపంచయుద్ధం తర్వాత భూమి మీద మానవాళి ఎదుర్కొంటున్న అతిపెద్ద సవాలు కొవిడ్‌-19.
* జీ-20 దేశాలు అంతర్జాతీయ ఆర్థిక పురోగమన అంశంపైనే కాకుండా భూగోళం పరిరక్షణ, భవిష్యత్తులో మానవుల మనుగడను దృష్టిలో ఉంచుకుని నిర్దిష్ట ప్రణాళికలు రూపొందించాలి.
* కొవిడ్‌-19 అనంతరం ప్రపంచంలో ఒక కొత్త అంతర్జాతీయ సూచీని రూపొందించాలి. ఈ సూచీలో 4 ప్రధానాంశాలు ఉండాలి. అవి:
1. ప్రపంచవ్యాప్తంగా విస్తృతస్థాయిలో ప్రతిభావంతుల బృందాన్ని రూపొందించడం.
2. కొత్త సాంకేతికతలు సమాజంలో అన్ని వర్గాలకూ అందేలా చేయడం.
3. పాలనా వ్యవస్థల్లో పారదర్శకతను సాధించడం.
4. భూగ్రహాన్ని పరిరక్షించే స్ఫూర్తిని అన్ని దేశాలు పెంపొందించడం.

భవిష్యత్తులో జీ-20 సమావేశాలు, వేదికలు
* జీ-20 కూటమి దేశాల సమావేశాలకు 2021లో ఇటలీ; 2022లో ఇండోనేసియా; 2023లో భారత్‌; 2024లో బ్రెజిల్‌ అధ్యక్షత వహిస్తాయి.

             మన దేశంలో ఇన్ని రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు ఎలా ఏర్పడ్డాయి? ఇంతకు ముందు ఈ నిర్మాణం ఏవిధంగా ఉండేది? వివిధ సంస్కృతులతో విస్తరించి, భిన్నత్వాన్ని ప్రదర్శించే ఈ భూభాగంలో ఏకత్వాన్ని సాధించడంలో ఎలాంటి కృషి జరిగింది..? ఈ అంశాలను పాలిటీ అధ్యయనంలో భాగంగా పోటీ పరీక్షార్థులు తెలుసుకోవాలి.
      స్వాతంత్య్రం వచ్చేనాటికి దేశంలో రెండు రాజకీయ విభాగాలు ఉండేవి. మొదటిది బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వ ప్రత్యక్ష పాలనలోని ప్రావిన్సులు. రెండోది బ్రిటిష్‌ సర్వసమున్నతాధికారం కింద స్వదేశీ రాజుల పాలనలో ఉన్న సంస్థానాలు. స్వాతంత్య్రానంతరం పాలనా సౌలభ్యం కోసం దేశాన్ని రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలుగా వర్గీకరించారు.
            భారత యూనియన్‌ కంటే భారత భూభాగం అనే భావన చాలా విస్తృతమైంది. యూనియన్‌లో రాష్ట్రాలు మాత్రమే ఉంటాయి. కానీ భారత భూభాగంలో రాష్ట్రాలతోపాటు కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు, భారత ప్రభుత్వం ఆర్జించిన ఇతర ప్రాంతాలూ ఉంటాయి. కేంద్రంతో రాష్ట్రాలు అధికారాలను పంచుకుంటాయి. కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు సెంట్రల్‌ గవర్నమెంట్‌ ప్రత్యక్ష పాలనలో ఉంటాయి.
 

రాజ్యాంగం ప్రారంభంలో..
1950 జనవరి, 26న రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చేనాటికి మన దేశంలోని భూభాగాలను నాలుగు విభాగాలుగా ఏర్పాటు చేశారు.
1) పార్ట్‌ - A రాష్ట్రాలు: గతంలో బ్రిటిష్‌ పాలిత ప్రాంతాలుగా ఉన్నవాటిని ఈ విభాగంలో చేర్చారు. వీటి సంఖ్య 9. అవి అసోం, బిహార్‌, బాంబే, మధ్యప్రదేశ్‌, మద్రాస్‌, ఒడిశా, పంజాబ్‌, యునైటెడ్‌ ప్రావిన్స్‌, పశ్చిమ్‌బంగ.
2) పార్ట్‌ - B రాష్ట్రాలు: శాసనసభలు లేని స్వదేశీ సంస్థానాలను ఈ విభాగంలో చేర్చారు. వీటి సంఖ్య 9. అవి జమ్మూ-కశ్మీర్‌, మధ్యభారత్‌, హైదరాబాద్‌, మైసూర్‌, పాటియాలా అండ్‌ తూర్పు పంజాబ్‌, రాజస్థాన్‌, సౌరాష్ట్ర, ట్రావెన్‌కోర్‌ కొచ్చిన్‌, వింధ్యప్రదేశ్‌.
3) పార్ట్‌ - C రాష్ట్రాలు: గతంలో చీఫ్‌ కమిషనరేట్‌ ప్రాంతాలుగా ఉన్నవాటిని, కొన్ని స్వదేశీ సంస్థానాలను ఈ విభాగంలో చేర్చారు. వీటి సంఖ్య 10. అవి అజ్మీర్‌, భోపాల్‌, బిలాస్‌పూర్‌ కూంచ్‌, కూచ్‌-బిహార్‌, కూర్గ్‌, దిల్లీ, హిమాచల్‌ప్రదేశ్‌, కచ్‌, త్రిపుర, మణిపూర్‌.
4) పార్ట్‌ - D రాష్ట్రాలు: ఈ విభాగంలో అండమాన్‌ నికోబార్‌ దీవులను చేర్చారు.
 

రాష్ట్రాల పునర్‌ వ్యవస్థీకరణ కమిషన్‌
1953, అక్టోబరు 1న కర్నూలు రాజధానిగా ఆంధ్ర రాష్ట్రం ఏర్పాటైంది. దీంతో దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల్లోని ప్రజలు తమకు ప్రత్యేక రాష్ట్రాలను ఏర్పాటుచేయాలని ఉద్యమించారు. జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ కర్ణాటకలోని బెల్గాంను సందర్శించినప్పుడు ప్రజలు ప్రత్యేక రాష్ట్రాన్ని డిమాండ్‌ చేశారు. ఈ సమస్యను శాశ్వతంగా పరిష్కరించే ఉద్దేశంతో తగిన సిఫారసులు చేసేందుకు ప్రభుత్వం 1953 డిసెంబరులో రాష్ట్రాల పునర్‌ వ్యవస్థీకరణ కమిషన్‌ను ఏర్పాటుచేసింది. దీనికి ఫజల్‌ అలీ ఛైర్మన్‌గా, కె.ఎం.పణిక్కర్‌, హెచ్‌.ఎన్‌.కుంజ్రూ సభ్యులుగా వ్యవహరించారు. ఈ కమిషన్‌ తన నివేదికను 1955 సెప్టెంబరులో కేంద్ర ప్రభుత్వానికి సమర్పించింది.
 

సిఫారసులు:
* పార్ట్‌ - A, B, C, D లుగా ఉన్న రాష్ట్రాలన్నింటినీ రద్దుచేసి వాటిని రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలుగా పునర్‌ వ్యవస్థీకరించాలి.
* ఒకే భాష - ఒకే రాష్ట్రం అనే వాదన సమంజసం కాదు.
* దేశాన్ని 16 రాష్ట్రాలు, 3 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలుగా విభజించాలి.
* పరిపాలనా సౌలభ్యం కోసం ప్రాంతీయ మండళ్లు (Zonal Councils) గా ఏర్పాటుచేయాలి.
* దిల్లీలో జాతీయ మైనార్టీ భాషల కార్యాలయాన్ని ఏర్పాటుచేయాలి.
 

పార్లమెంటు - రాష్ట్రాల పునర్‌ వ్యవస్థీకరణ చట్టం
 ఫజల్‌ అలీ కమిషన్‌ సిఫారసుల్లో కీలకమైన వాటిని 1956లో జరిగిన 7వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా భారత పార్లమెంటు ఆమోదించింది. దీంతో రాష్ట్రాల పునర్‌ వ్యవస్థీకరణ చట్టం ఏర్పడి, మన దేశంలో 14 రాష్ట్రాలు, 6 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు ఆవిర్భవించాయి.
1956లో ఏర్పాటైన రాష్ట్రాలు: అసోం, బెంగాల్‌, బిహార్‌, ఒడిశా, ఆంధ్రప్రదేశ్‌, మద్రాస్‌, కేరళ, మైసూర్‌, ముంబయి, మధ్యప్రదేశ్‌, ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌, రాజస్థాన్‌, పంజాబ్‌, జమ్మూకశ్మీర్‌.
1956లో ఏర్పాటైన కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు: దిల్లీ, హిమాచల్‌ప్రదేశ్‌, అమోని, మినికాయ్‌, లాక్‌దీవులు, అండమాన్‌, నికోబార్‌ దీవులు, త్రిపుర, మణిపూర్‌.

1. భారతదేశంలో ప్రత్యేక మత నియోజక వర్గాలను ఏ చట్టం ద్వారా ప్రవేశపెట్టారు?
జ: మింటో-మార్లే సంస్కరణల చట్టం - 1909
 

2. భారత్‌లో మత నియోజక వర్గాల పితామహుడని ఎవరిని పేర్కొంటారు?
జ: లార్డ్‌ మింటో
 

3. మన దేశంలో రాష్ట్రస్థాయిలో ద్వంద్వ పాలనను ప్రవేశపెట్టిన చట్టం?
జ: మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం - 1919
 

4. భారతదేశంలో బాధ్యతాయుతమైన పరిపాలనను ప్రవేశపెట్టడమే లక్ష్యమని ఏ చట్టంలో పేర్కొన్నారు?
జ: మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం - 1919
 

5. కేంద్ర శాసనసభలో మొదటిసారి ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టిన చట్టం?
జ: మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం - 1919
 

6. ఎగ్జిక్యూటివ్‌ కౌన్సిల్‌లో సభ్యుడిగా నియమితులైన తొలి భారతీయుడు?
జ: సత్యేంద్ర ప్రసాద్‌ సిన్హా
 

7. మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం - 1919ను ‘సూర్యుడులేని ఉదయం’ అని ఎవరు అభివర్ణించారు?
జ: బాలగంగాధర్‌ తిలక్‌
 

8. మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం - 1919కు సంబంధించి సరైంది?
1) కేంద్ర బడ్జెట్‌ నుంచి రాష్ట్ర బడ్జెట్‌ను వేరుచేశారు.          2) లండన్‌లో భారత హైకమిషనర్‌ పదవిని ఏర్పాటు చేశారు.
3) సాధారణ బడ్జెట్‌ నుంచి రైల్వే బడ్జెట్‌ను వేరుచేశారు.     4) పైవన్నీ
జ: 4 (పైవన్నీ)
 

9. రాష్ట్రాల్లోని ‘ద్వంద్వ ప్రభుత్వ’ విధానాన్ని ఏ చట్టం రద్దు చేసింది?
జ: భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935
 

10. భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935కు సంబంధించి సరైంది.
1) కేంద్రం, రాష్ట్రాల మధ్య మూడు రకాల అధికారాల విభజనను పేర్కొటుంది.
2) రాష్ట్రస్థాయిలో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టింది.
3) దిల్లీలో ఫెడరల్‌ కోర్ట్‌ను ఏర్పాటు చేసింది.
4) పైవన్నీ
జ: 4 (పైవన్నీ)

          విభిన్న సంస్కృతులు, సంప్రదాయాలతో విస్తరించిన భారతదేశం ఏకీకృతంగా ఎలా ఉంది? కేంద్రం, రాష్ట్రాలకు అధికారాలు వేర్వేరుగా ఉన్నప్పటికీ వాటిని కలిపి ఉంచే శక్తి ఏమిటి? అధికారాల విభజనకు ప్రాతిపదిక ఏది? పాలిటీ అధ్యయనంలో భాగంగా వీటన్నింటిపై పోటీ పరీక్షార్థులు అవగాహనను పెంచుకోవాలి.
          కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు మధ్య ఉన్న సంబంధాలను ఆధారం చేసుకొని రాజకీయ, ప్రభుత్వ వ్యవస్థల నిర్మాణాన్ని సమాఖ్య, ఏకకేంద్రాలుగా పేర్కొంటారు. సమాఖ్య వ్యవస్థలో కేంద్రానికి, రాష్ట్రాలకు మధ్య అధికారాల పంపిణీ జరుగుతుంది. ఏకకేంద్రంలో పరిపాలన అధికారాలు మొత్తం కేంద్రం వద్ద ఉంటాయి.
 

సమాఖ్య లక్షణాలు
 

ద్వంద్వ ప్రభుత్వ వ్యవస్థ: మన రాజ్యాంగం ప్రకారం జాతీయస్థాయిలో కేంద్ర, ప్రాంతీయస్థాయిలో రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి. కేంద్ర ప్రభుత్వం జాతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న విదేశీ వ్యవహారాలు, బ్యాంకింగ్‌, రైల్వేలు, తంతి తపాలా మొదలైన అంశాలను నిర్వహిస్తుంది. రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు వ్యవసాయం, ప్రజారోగ్యం, శాంతిభద్రతలు తదితరాలను పర్యవేక్షిస్తాయి.
రాజ్యాంగ ఆధిక్యత: భారతదేశంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు రాజ్యాంగం ద్వారా ఏర్పడి, రాజ్యాంగం ద్వారానే అధికారాలను పొంది, రాజ్యాంగ పరిధికి లోబడి పనిచేస్తాయి. దేశంలోని వ్యక్తులు, సంస్థలు, ప్రభుత్వాలు, న్యాయవ్యవస్థ రాజ్యాంగ పరిధికి లోబడే వ్యవహరించాలి.
 

లిఖిత రాజ్యాంగం: భారత రాజ్యాంగం ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద లిఖిత రాజ్యాంగం. ప్రారంభ రాజ్యాంగంలో 395 ఆర్టికల్స్‌, 8 షెడ్యూల్స్‌, 22 భాగాలు ఉన్నాయి. ప్రస్తుతం రాజ్యాంగంలో 12 షెడ్యూళ్లు ఉన్నాయి. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల నిర్మాణం, అధికారాలు, విధులు వాటి నిర్వహణలో పరిమితులను రాజ్యాంగం నిర్దేశిస్తుంది. ఆర్టికల్‌ 73 కేంద్ర ప్రభుత్వ అధికార పరిధిని, ఆర్టికల్‌ 162 రాష్ట్రప్రభుత్వాల అధికార పరిధిని వివరిస్తాయి.
భారత రాజ్య వ్యవస్థ సాధారణ పరిస్థితుల్లో సమాఖ్యగానూ, అసాధారణ పరిస్థితుల్లో ఏక కేంద్రంగానూ వ్యవహరిస్తుంది. - డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌
భారత రాజ్యాంగం అర్ధ సమాఖ్య - కె.సి.వేర్‌
 

అధికారాల విభజన
          కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య అధికారాల విభజనను మూడు రకాలుగా చేసి ఏడో షెడ్యూల్‌లో పొందుపరిచారు. ఇది సమాఖ్య వ్యవస్థ లక్షణం.
కేంద్ర జాబితా: దీనిలో జాతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న 97 అంశాలు ఉన్నాయి. ప్రస్తుతం వీటి సంఖ్య సుమారు 100.
రాష్ట్ర జాబితా: దీనిలో ప్రాంతీయ ప్రాముఖ్యం ఉన్న 66 అంశాలను పొందుపరిచారు. ప్రస్తుతం వీటి సంఖ్య దాదాపు 61.
ఉమ్మడి జాబితా: దీనిలో జాతీయ, ప్రాంతీయాలకు సంబంధించిన 47 అంశాలను పేర్కొన్నారు. ప్రస్తుతం వీటి సంఖ్య సుమారు 52. ఈ జాబితాల్లో లేని అంశాలను ‘అవశిష్టాధికారాలు’ అంటారు. అవి కేంద్ర ప్రభుత్వానికి చెందుతాయి.
సమాఖ్య వ్యవస్థ దేశాలు: అమెరికా, రష్యా, స్విట్జర్లాండ్‌, కెనడా, ఆస్ట్రేలియా, బ్రెజిల్‌, మెక్సికో.
ఏకకేంద్ర వ్యవస్థ దేశాలు: శ్రీలంక, బ్రిటన్‌, చైనా, జపాన్‌, ఇటలీ, ఫ్రాన్స్‌.

1. మత స్వాతంత్య్రపు హక్కు గురించి రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్స్‌లో వివరించారు?
జ: ఆర్టికల్స్‌ 25 - 28
 

2. ‘భారతీయులు తమకు ఇష్టమైన మతాన్ని స్వీకరించవచ్చు, ఆచరించవచ్చు, అభివృద్ధి చేసుకోవచ్చు’ అని రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌లో పేర్కొన్నారు?
జ: ఆర్టికల్‌ 25
 

3. ఆర్టికల్‌ 26లో పేర్కొన్న అంశాన్ని గుర్తించండి.
1) భారతీయులు మతపరమైన వ్యవహారాల నిర్వహణలో స్వేచ్ఛను కలిగి ఉన్నారు.
2) మతాభివృద్ధికి అవసరమైన ధర్మాదాయ సంస్థలను స్థాపించి, నిర్వహించుకోవచ్చు.
3) ధర్మాదాయ సంస్థలు సమకూర్చుకునే నిధులపై పన్నులు ఉండవు.
4) పైవన్నీ
జ: 4 (పైవన్నీ)
 

4. మన దేశంలో మతాన్ని అభివృద్ధి చేసుకోవడానికి ప్రజల నుంచి ఎలాంటి పన్నులూ వసూలు చేయకూడదని రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ నిర్దేశిస్తోంది?
జ: ఆర్టికల్‌ 27
 

5. ప్రభుత్వ విద్యాసంస్థలు, ప్రభుత్వ ధన సహాయం పొందే ఎయిడెడ్‌ విద్యాసంస్థల్లో మత బోధనను రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ నిషేధిస్తోంది?
జ: ఆర్టికల్‌ 28
 

6. ఆర్టికల్‌ 25 ప్రకారం హిందువులు అంటే?
1) హిందువులు                    2) జైనులు, బౌద్ధులు
3) సిక్కులు                        4) అందరూ
జ: 4 (అందరూ)
 

7. ఎస్‌.పి. మిట్టల్‌ ‌VS యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసులో సుప్రీంకోర్టు ఇచ్చిన తీర్పునకు సంబంధించి సరికానిది?
జ: ఆర్య సమాజం హిందూమతంలో అంతర్భాగం
 

8. అల్పసంఖ్యాక వర్గాలవారు తమ ప్రత్యేక భాష, లిపి, సంస్కృతులను పరిరక్షించుకునే హక్కును కలిగి ఉన్నారని రాజ్యాంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ పేర్కొంటోంది?
జ: ఆర్టికల్‌ 29
 

9. అల్పసంఖ్యాక వర్గాలవారు తమ ప్రత్యేక భాష, లిపి, సంస్కృతులను అభివృద్ధి చేసుకునేందుకు ప్రత్యేక విద్యాసంస్థలను స్థాపించుకోవచ్చు. దానికి అవసరమైన ఆర్థిక సహకారాన్ని ప్రభుత్వం నుంచి అందుకోవచ్చని రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ చెబుతోంది?
జ: ఆర్టికల్‌ 30
 

10. పార్లమెంటు రూపొందించిన చట్టం ప్రకారం అల్ప సంఖ్యాక వర్గాన్ని గుర్తించండి.
జ: మతపరమైన అల్పసంఖ్యాక వర్గం, సంస్కృతి పరమైన అల్పసంఖ్యాక వర్గం
 

11. మతపరమైన అల్పసంఖ్యాక వర్గాలను గుర్తించేదుకు దేన్ని యూనిట్‌గా తీసుకుంటారు?
జ: దేశం
 

12. భాషాపరమైన అల్పసంఖ్యాక వర్గాలను నిర్దారించేందుకు దేన్ని యూనిట్‌గా తీసుకుంటారు?
జ: రాష్ట్రం
 

13. ప్రారంభ రాజ్యాంగంలో ఆస్తిహక్కు గురించి ఏ ఆర్టికల్‌లో పేర్కొన్నారు?
జ: ఆర్టికల్‌ 31
 

14. ఆస్తిహక్కుకు సంబంధించి కిందివాటిలో సరికానిది?
జ: దీన్ని 1976లో 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా తొలగించారు.
 

15. రాజ్యాంగ పరిహారపు హక్కును ప్రాథమిక హక్కులకు హృదయం లాంటిదని ఎవరు అభివర్ణించారు?
జ: డా.బి.ఆర్‌. అంబేడ్కర్‌
 

16. కిందివాటిలో రిట్స్‌కు సంబంధించి సరికానిది?
1) రిట్‌ అంటే ఉన్నత న్యాయస్థానం జారీ చేసే తప్పనిసరిగా పాటించాల్సిన ఆదేశం.
2) ఆదేశిక సూత్రాల అమలు కోసం వీటిని న్యాయస్థానాలు జారీ చేస్తాయి.
3) ఆర్టికల్‌ 32 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టు 5 రకాల రిట్స్‌ జారీ చేస్తుంది.
4) ఆర్టికల్‌ 226 ప్రకారం హైకోర్టులు 5 రకాల రిట్స్‌ జారీ చేస్తాయి.
జ: 2 (ఆదేశిక సూత్రాల అమలు కోసం వీటిని న్యాయస్థానాలు జారీ చేస్తాయి.)
 

17. ఆర్టికల్‌ 33 ప్రకారం ప్రాథమిక హక్కులు ఎవరికి పూర్తిగా లభించవు?
1) సైనిక, పారామిలటరీ దళాలు                                      
2) గూఢచార సంస్థల్లో పనిచేసే ఉద్యోగులు
3) పోలీసు, ఇతర రక్షణ సంస్థల్లో పనిచేసే ఉద్యోగులు            
4) పైవన్నీ
జ: 4 (పైవన్నీ)
 

18. ఆర్టికల్‌ 34 ప్రకారం విధించే ఏ శాసనం అమల్లో ఉన్న ప్రాంతాల్లోని ప్రజల ప్రాథమిక హక్కులపై పరిమితులు విధిస్తారు?
జ: సైనిక శాసనం
 

19. ‘మీరు నిర్బంధించిన వ్యక్తిని ప్రయాణ సమయం మినహాయించి మొత్తం శరీరంతో సహా 24 గంటల్లోగా నా ముందు హాజరు పరచు’ అని ఉన్నత న్యాయస్థానం జారీ చేసే ఆదేశం/రిట్‌ ఏది?
జ: హెబియస్‌ కార్పస్‌
 

20. రాజ్యాంగబద్ధంగా, చట్టబద్ధంగా అధికారాలు లేనప్పటికీ ఎవరైనా అధికారాలు చెలాయిస్తుంటే వారిని నియంత్రించేందుకు న్యాయస్థానం జారీ చేసే రిట్‌?
జ: కోవారెంటో
 

21. దిగువ న్యాయస్థానం తన పరిధిలో లేని కేసును విచారిస్తుంటే తక్షణం ఆ విచారణను నిలిపివేయాలని ఉన్నత న్యాయస్థానం జారీచేసే రిట్‌?
జ: ప్రొహిబిషన్‌
 

22. కిందివాటిలో న్యాయస్థానాలు న్యాయస్థానాలపైన జారీ చేసే రిట్‌ ఏది?
1) సెర్షియోరరీ                               2) ప్రొహిబిషన్‌
3) సెర్షియోరరీ, ప్రొహిబిషన్‌               4) మాండమస్‌
జ: 3 (సెర్షియోరరీ, ప్రొహిబిషన్‌)
 

23. ప్రభుత్వోద్యోగి తన విధిని సక్రమంగా నిర్వహించకపోతే ‘నీ విధిని నీవు సక్రమంగా నిర్వహించు’ అంటూ ఉన్నత న్యాయస్థానం జారీ చేసే రిట్‌?
జ: మాండమస్‌
 

24. హెబియస్‌ కార్పస్‌ రిట్‌ను ఎవరిపై జారీచేసే అవకాశం ఉంటుంది?
జ: ప్రభుత్వ వ్యక్తులు, ప్రైవేట్‌ వ్యక్తులు
 

25. హక్కులు, విధులు ఒకే నాణేనికి ఉన్న రెండు పార్శ్వాల వంటివి అని అభివర్ణించినవారు?
జ: హెచ్‌.జె. లాస్కి
 

26. న్యాయస్థానం ఒక పనిని చేయమని లేదా వద్దని ఇచ్చే ఆదేశాన్ని ఏమంటారు?
జ: ఇంజక్షన్‌
 

27. PIL అంటే?
జ: Public Interest Litigation
 

28. PIL అనే భావన (ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యం) మొదటిసారిగా ఏ దేశంలో ఆవిర్భవించింది?
జ: అమెరికా
 

29. మన దేశంలో ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యం (PIL) అనే భావనకు విస్తృత ప్రాచుర్యం కల్పించిన సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తి?
జ: జస్టిస్‌ పి.ఎన్‌. భగవతి
 

30. న్యాయస్థానం కేసును స్వతహాగా అంటే తనకు తానే తీసుకుని విచారించడాన్ని ఏమంటారు?
జ: సుమోటో

       కేంద్ర ప్రభుత్వ సర్వోన్నత శాసన నిర్మాణ సంస్థ భారత పార్లమెంట్. లోక్‌సభ, రాజ్యసభ, రాష్ట్రపతిని కలిపి పార్లమెంట్ (79వ అధికరణ) అంటారు. రాష్ట్రపతి పార్లమెంట్‌లో అంతర్భాగం. రాజ్యాంగంలోని 5వ భాగంలో 79 నుంచి 122 వరకు ఉన్న అధికరణలు పార్లమెంట్ నిర్మాణం, అధికారాలు, విధుల గురించి వివరిస్తాయి.
      పార్లమెంట్‌లోని దిగువ సభను లోక్‌సభ House of the People అంటారు. ఇందులో రాజ్యాంగం ప్రకారం గరిష్ఠంగా 552 మంది ఉండవచ్చు. 550 మందిని జనాభా ఆధారంగా విభజించిన ప్రాదేశిక నియోజక వర్గాల నుంచి ప్రజలు ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకుంటారు. ఆంగ్లో ఇండియన్ వర్గం నుంచి ఇద్దరిని రాష్ట్రపతి నియమించవచ్చు. అయితే ప్రస్తుతం వివిధ రాష్ట్రాల నుంచి 530 మంది, కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాల నుంచి 13 మంది ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు. కాబట్టి ప్రస్తుతం ప్రజలు ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకున్న సభ్యులు 543 మంది, ఆంగ్లో ఇండియన్లకు సరైన ప్రాతినిధ్యం లేనప్పుడు ఆ వర్గం నుంచి ఇద్దరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. ప్రస్తుత సభ్యుల సంఖ్య 545. ఎన్నికలు రహస్య ఓటింగ్ పద్ధతిలో జరుగుతాయి. ప్రస్తుతం అత్యధికంగా ఉత్తర్ ప్రదేశ్ నుంచి 80 మందికి, సిక్కిం, మిజోరాం, నాగాలాండ్ రాష్ట్రాల నుంచి ఒక్కొక్కరికి మాత్రమే ప్రాతినిధ్యం ఉంది. కేంద్రపాలిత ప్రాంతమైన జాతీయ రాజధాని దిల్లీకి ఏడుగురు, మిగిలిన 6 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు ఒకరు చొప్పున ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు. ఆంధ్రప్రదేశ్ నుంచి 25, తెలంగాణ నుంచి 17 మంది లోక్‌సభకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు.
* లోక్‌సభ సభ్యులు రాష్ట్రపతి లేదా రాష్ట్రపతి నియమించిన అధికారి ద్వారా ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు. సాధారణంగా రాష్ట్రపతి నియమించిన ప్రోటెం స్పీకర్ (Pro Tem Speaker) ప్రమాణ స్వీకారం చేయిస్తారు. సంప్రదాయం ప్రకారం సభలో అత్యధిక అనుభవం ఉన్న సీనియర్‌ను ప్రోటెం స్పీకర్‌గా నియమిస్తారు. ప్రోటెం స్పీకర్‌తో రాష్ట్రపతి ప్రమాణ స్వీకారం చేయిస్తారు. స్పీకర్ 10 మంది సభ్యులతో ప్యానల్ స్పీకర్ల జాబితాను రూపొందిస్తారు. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ అందుబాటులో లేని సమయంలో ప్యానల్ స్పీకర్ సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. ఆయన కూడా అందుబాటులో లేకపోతే సభ సభ్యులు తమలో నుంచి ఒకరిని తాత్కాలిక స్పీకర్‌గా నియమించుకుంటారు.
* ప్రధానమంత్రి లోక్‌సభకు నాయకుడిగా వ్యవహరిస్తారు. ప్రధానమంత్రి రాజ్యసభ సభ్యుడైతే ఆయన రాజ్యసభ నాయకుడిగా వ్యవహరిస్తూ, లోక్‌సభలో సభ్యత్వం ఉన్న తన మంత్రివర్గ సహచరుడిని లోక్‌సభ నాయకుడిగా నియమిస్తారు.
* ప్రస్తుత లోక్‌సభలో (16వ లోక్‌సభ) 38 పార్టీలు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నాయి. ప్రతిపక్షంలో ఉన్న ఏ పార్టీ కనీసం 10 శాతం స్థానాలు పొందలేకపోవడంతో ప్రతిపక్ష పార్టీ నాయకుడి హోదాను పొందలేకపోయాయి. అయితే ఇది రాజ్యాంగబద్ధ పదవి కాదు. పార్లమెంటరీ సంప్రదాయం మాత్రమే.
* లోక్‌సభలోని సభ్యులు ఎన్నుకున్న స్పీకర్ ఆ సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సమయంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ లేదా ఉపసభాపతి సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. ప్రస్తుతం సుమిత్రా మహాజన్ స్పీకర్‌గా, యం.తంబిదురై డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా వ్యవహరిస్తున్నారు.
* లోక్‌సభ సభ్యులు తమ రాజీనామా పత్రాన్ని లోక్‌సభ స్పీకర్‌కు రాయాల్సి ఉంటుంది. స్పీకర్ సంతృప్తి మేరకు వాటిని ఆమోదించవచ్చు లేదా తిరస్కరించవచ్చు.
* స్పీకర్ అనుమతి లేకుండా సభ సమావేశాలకు 60 రోజులు గైర్హాజరు అయితే వారి సభ్యత్వం రద్దవుతుంది.
నియోజక వర్గాల పునర్వ్యవస్థీకరణ: 10 సంవత్సరాలకు ఒకసారి జరిగే జనాభా లెక్కల సేకరణ తర్వాత పార్లమెంట్ నియమించే నియోజక వర్గాల పునర్వ్యవస్థీకరణ కమిషన్ రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో నియోజక వర్గాల సంఖ్యను పెంచడం లేదా ప్రాదేశిక సరిహద్దులను మార్చడం, షెడ్యూల్డ్ కులాలు, తెగల నియోజక వర్గాలను నిర్ణయిస్తుంది. ప్రస్తుతం లోక్‌సభలో షెడ్యూల్డ్ కులాలకు 84, షెడ్యూల్డ్ తెగలకు 47, మొత్తం 131 (24.03%) స్థానాలను రిజర్వు చేశారు.
లోక్‌సభ కాలపరిమితి: సభ సమావేశమైన మొదటి రోజు నుంచి 5 సంవత్సరాలు అంతకంటే ముందు కూడా ప్రధానమంత్రి సిఫారసుపై రాష్ట్రపతి లోక్‌సభను రద్దు చేయగలరు. అంతేకాకుండా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు లోక్‌సభ గడువును అదనంగా ఒక సంవత్సరం పొడిగించవచ్చు.
                                                               

 లోక్‌సభ స్పీకర్

     రాజ్యాంగంలో 93 నుంచి 97 వరకు ఉన్న అధికరణలు స్పీకర్ పదవి గురించి వివరిస్తాయి. లోక్‌సభకు స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సమయంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. బ్రిటిష్ పాలనా కాలంలో 1921 వరకు కేంద్ర శాసన మండలికి గవర్నర్ జనరల్ అధ్యక్షత వహించేవారు. 1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ద్వారా కేంద్ర శాసన మండలికి ప్రెసిడెంట్ (స్పీకర్), డిప్యూటీ ప్రెసిడెంట్ (డిప్యూటీ స్పీకర్) పదవులను ఏర్పాటు చేశారు. ఇది 1921 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. ఆ సమయంలో ఫ్రెడరిక్ వైట్ ప్రెసిడెంట్‌గా, సచ్చిదానంద సిన్హా (వైస్ ప్రెసిడెంట్)డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా నియమితులయ్యారు. కేంద్రశాసన మండలికి విఠల్‌భాయ్ జె. పటేల్ మొదటిసారిగా ఎన్నికైన ప్రెసిడెంట్ (స్పీకర్). 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఈ పేర్లను స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా మార్చినప్పటికీ స్వాతంత్య్రం వచ్చిన తర్వాత మాత్రమే అమల్లోకి వచ్చాయి.
* లోక్‌సభ సభ్యులు తమలో నుంచి ఒకరిని స్పీకర్‌గా, మరొకరిని డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా ఎన్నుకుంటారు. స్పీకర్ ఎన్నిక తేదీని రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు. కానీ డిప్యూటీ స్పీకర్ ఎన్నిక తేదీని స్పీకర్ నిర్ణయిస్తారు. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవి ప్రమాణ స్వీకారం అనేది ప్రత్యేకంగా ఉండదు.
* లోక్‌సభ రద్దు అయినప్పటికీ తిరిగి లోక్‌సభ ఏర్పడేంతవరకూ స్పీకర్ పదవిలో కొనసాగుతారు.
* స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ జీతభత్యాలను భారత సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు.
* స్పీకర్‌కు లోక్‌సభలో నిర్ణాయక ఓటు హక్కు ఉంటుంది.
* స్పీకర్ లోక్‌సభను తాత్కాలికంగా వాయిదా వేయగలరు.
* పార్లమెంట్ ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశానికి స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సందర్భంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు.
* ఒక బిల్లును ద్రవ్య బిల్లా లేదా సాధారణ బిల్లా అని నిర్ణయించే అంతిమ అధికారం లోక్‌సభ స్పీకర్‌కే ఉంటుంది.
* లోక్‌సభ సభ్యులకు సంబంధించి పార్టీ ఫిరాయింపుల నిరోధక చట్టం అమలు చేయడంలో స్పీకర్ అంతిమ నిర్ణయం తీసుకుంటారు. అయితే స్పీకర్ నిర్ణయం సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయ సమీక్ష పరిధిలోకి వస్తుంది.

నమూనా ప్రశ్నలు
 

1. 'వెస్ట్ మినిస్టర్' తరహా పార్లమెంట్ అంటే?
జ‌: వెస్ట్ మినిస్టర్ అనే ప్రాంతంలో ఉన్న బ్రిటిష్ పార్లమెంట్
 

2. భారతదేశానికి అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వాన్ని కాదని పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వాన్ని భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతలు అనుసరించడానికి కారణం?
     a. బ్రిటిష్ పాలనాకాలం నుంచి ప్రజలకు పరిచయం ఉండటం 
     b. బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వం 
     c. పార్లమెంట్, మంత్రి మండలి మధ్య వివాదాలకు అవకాశం 
     d. వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య భిన్నత్వం ఎక్కువగా ఉండటం
జ‌: a, b, c, d సరైనవి
 

3. లోక్‌సభ స్పీకర్ ఏ సందర్భంలో నిర్ణాయక ఓటు కంటే ముందే మొదటి ఓటింగ్‌లో పాల్గొనవచ్చు?
జ‌: స్పీకర్‌ను తొలగించే తీర్మానం
 

4. లోక్‌సభలో కేంద్ర ప్రభుత్వ బడ్జెట్‌ను ఎవరి పేరు మీద ప్రవేశపెడతారు?
జ‌: రాష్ట్రపతి
 

5. రాజ్యసభ ఆమోదించిన సాధారణ బిల్లును లోక్‌సభ ఎంతకాలంలో ఆమోదించాలి?
జ‌: కాల పరిమితి లేదు
 

6. కింది జాబితాల్లోని అంశాలను జతపరచండి.
     List A                                  List B
a. వైస్ ఛాంబర్                         1. 102వ అధికరణ 
b. అవిశ్వాస తీర్మానం                 2. రాజ్యసభ
c. రాజ్యసభలో రాష్ట్రాల ప్రాతినిధ్యం  3. లోక్‌సభ
d. పార్లమెంట్ సభ్యుల అనర్హతలు   4. IV షెడ్యూల్
జ‌: a-2, b-3, c-4, d-1
 

7. ఏ విషయాల్లో లోక్‌సభకు, రాజ్యసభకు సమాన అధికారాలు ఉంటాయి?
     a. రాజ్యాంగ సవరణ బిల్లు 
     b. రాష్ట్రపతిపై మహాభియోగ తీర్మానం 
     c. సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయమూర్తులపై అభిశంసన 
     d. జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి
జ‌: అన్నీ సరైనవే

         ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులను ప్రభుత్వం తప్పనిసరిగా అమలు చేయాలని రాజ్యాంగంలో ఎక్కడా పేర్కొనలేదు. కేంద్ర ప్రభుత్వ విచక్షణాధికారం మేరకు నిర్ణయం తీసుకోవచ్చు. అయితే సాధారణంగా ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులను అమలు చేస్తారు. ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులు అమలు చేయాలని న్యాయస్థానాలను ఆశ్రయించే అధికారం రాష్ట్రాలతోపాటు మరెవరికీ లేదు.
        భారత ఆర్థిక సంఘం రాజ్యాంగబద్ధ సంస్థ, అర్ధ న్యాయ సంస్థ (Quasi-federal). ఇది ఒక సలహా సంస్థ. భారతదేశంలో సమాఖ్య వ్యవస్థ ఉంది. కాబట్టి సమాఖ్యలో ఆర్థిక వనరులను కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య రాజ్యాంగబద్ధంగా పంపిణీ చేయాల్సి ఉంటుంది. ముఖ్యంగా ప్రస్తుత ప్రభుత్వం అనుసరిస్తోన్న సహకార సమాఖ్యలో ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులకు అధిక ప్రాధాన్యం ఉంటుంది. పన్నుల వల్ల కేంద్ర ప్రభుత్వానికి అధిక ఆదాయ వనరులు సమకూరతాయి. రాష్ట్రాలు ప్రజలకు సన్నిహితంగా ఉంటూ తక్కువ వనరులతో, అధిక వ్యయంతో కూడిన కార్యక్రమాలను నిర్వహించాల్సి ఉంటుంది. ప్రభుత్వ ఆదాయ వనరుల విషయంలో కేంద్రం - రాష్ట్రాల మధ్య (Verticle), రాష్ట్రాల మధ్య (Horizontal) అనేక వ్యత్యాసాలు ఉన్నాయి. కాబట్టి వీటిని దృష్టిలో ఉంచుకుని వనరులను పునఃపంపిణీ చేయడానికి రాజ్యాంగ నిర్మాతలు ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ప్రపంచంలో ఏ సమాఖ్య వ్యవస్థలోనూ ఇలాంటి అధికారాలతో ఏర్పడిన సంస్థ మరొకటి లేదు.
 

రాజ్యాంగ హోదా

     రాజ్యాంగంలోని XII వ భాగంలో 280 నుంచి 281 వరకు ఉన్న నిబంధనలు ఆర్థిక సంఘం నియామకం, నిర్మాణం, విధులు, సిఫారసులను సమర్పించడం లాంటి అంశాలను వివరిస్తాయి.
 

నియామకం - అర్హతలు

     ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్, సభ్యులను రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. 280(1) నిబంధన ప్రకారం రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన తర్వాత ప్రతి 5 సంవత్సరాలకు ఒకసారి లేదా అవసరమని భావించినప్పుడు రాష్ట్రపతి ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేస్తారు. కాబట్టి ఇది ఒక తాత్కాలిక సంస్థ. ఆర్థిక సంఘానికి ఛైర్మన్‌గా ప్రజా వ్యవహారాల్లో అనుభవం ఉన్నవారిని నియమిస్తారు. ఉదాహరణకు 2017, నవంబరు 27న 15వ ఆర్థిక సంఘానికి ఛైర్మన్‌గా నియమితులైన ఎన్.కె. సింగ్ మాజీ రాజ్యసభ సభ్యుడు. పదవీ విరమణ పొందిన కేంద్ర రెవెన్యూ కార్యదర్శి, మాజీ ప్రణాళికా సంఘం సభ్యుడు. ఆర్థిక సంఘంలో సభ్యులుగా నియమితులు కావడానికి కిందివాటిలో ఏదో ఒక అర్హత ఉండాలి.
 * హైకోర్టు న్యాయమూర్తి లేదా హైకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తిగా నియమితులు కావడానికి అవసరమైన అర్హతలు ఉండాలి.
 * ప్రభుత్వ ఆర్థిక వ్యవహారాలు, ఖాతాలకు సంబంధించి ప్రత్యేక పరిజ్ఞానం ఉండాలి.
 * ఆర్థిక పాలనా వ్యవహారాల్లో విస్తృతమైన అనుభవం ఉండాలి.
 * అర్థశాస్త్ర నిపుణుడై ఉండాలి. అయితే నియమించే సభ్యుడి వ్యక్తిగత ప్రయోజనాలు ఆర్థిక సంఘం విధులను ప్రభావితం చేసే అవకాశం ఉండకూడదు. ఈ మేరకు రాష్ట్రపతి సంతృప్తి చెందాలి. రాష్ట్రపతి కోరిన సమాచారాన్ని అందించాలి.
 

అనర్హతలు:
  1) మానసిక బలహీనత ఉండకూడదు.
  2) ఆర్థికంగా దివాలా తీసి ఉండకూడదు.
  3) దుర్మార్గమైన కార్యకలాపాల్లో పాల్గొని నేరస్తుడై ఉండకూడదు.
  4) ఆర్థిక సంఘం విధి నిర్వహణను ప్రభావితం చేసే వ్యక్తిగత ప్రయోజనాలు ఉండకూడదు.
 

ఆర్థిక సంఘం నిర్మాణం

      ఆర్థిక సంఘం బహుళ సభ్య సంఘం. ఇందులో ఒక ఛైర్మన్, నలుగురు సభ్యులు ఉంటారు. వీరి నియామకానికి కావాల్సిన అర్హతలు, ఎంపిక చేసే విధానాన్ని పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది. పార్లమెంట్ 'ఆర్థిక సంఘ చట్టం' (ఇతర నిబంధనలు) 1951 (Finance Commission (Miscellaneous Provisions) Act 1951) ని రూపొందించింది. ఇందులో ఆర్థిక సంఘం అధ్యక్షుడు, సభ్యుల నియామకం, అర్హతలు, అనర్హతలు, పదవీ కాలం, అధికారాలు లాంటి అంశాలను పేర్కొన్నారు.
 

పదవీ కాలం:

        ఆర్థిక సంఘం శాశ్వత సంస్థ కాదు. కాబట్టి దీనికి నిర్ణీత పదవీ కాలం ఉండదు. ఆర్థిక సంఘం అధ్యక్షుడు, సభ్యులు నియామక పత్రంలో రాష్ట్రపతి ప్రత్యేకంగా పేర్కొన్న కాలం వరకు విధులు నిర్వహిస్తారు. నిర్దేశించిన కాలపరిమితి లోపల నివేదికను సమర్పించాల్సి ఉంటుంది. ఉదాహరణకు 15వ ఆర్థిక సంఘాన్ని 2017 నవంబరులో నియమించారు. 2019 అక్టోబరు లోపల నివేదిక సమర్పించాల్సిందిగా రాష్ట్రపతి ఆదేశించారు. అయితే ఆర్థిక సంఘం నివేదిక నిర్ణీత కాలవ్యవధి వరకు అమల్లో ఉంటుంది. ఉదాహరణకు 14వ ఆర్థిక సంఘం నివేదిక 2015 నుంచి 2020 వరకు, 15వ ఆర్థిక సంఘం నివేదిక 2020 నుంచి 2025 వరకు అమల్లో ఉంటాయి.
* ఒకసారి ఆర్థిక సంఘంలో సభ్యుడిగా పనిచేసిన వ్యక్తిని తిరిగి ఆ పదవిలో నియమించవచ్చు. ఆర్థిక సంఘం సభ్యులు రాజీనామా చేయాలంటే తమ రాజీనామా పత్రాన్ని రాష్ట్రపతి పేరుమీద రాసి, రాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి. ఆర్థిక సంఘంలోని సభ్యులు పూర్తికాలం (Full time) లేదా పాక్షిక కాలం (Part time) రాష్ట్రపతి కోరిన విధంగా విధులను నిర్వహిస్తారు. ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్, సభ్యుల జీతభత్యాలను కేంద్ర ప్రభుత్వం నిర్ణయిస్తుంది.

ప్రత్యేక అధికారాలు

* భారత ఆర్థిక సంఘం అర్ధ న్యాయ సంస్థ కాబట్టి విధి నిర్వహణలో సివిల్ కోర్టుకు ఉన్న అధికారాలు ఈ సంఘానికి ఉంటాయి.
* భారతదేశంలోని ఏ ప్రాంతానికి చెందిన వ్యక్తి లేదా సంస్థనైనా సాక్ష్యంగా తన ఎదుట హాజరు కావాలని ఆదేశాలు జారీ చేయగలదు.
* తనకు కావాల్సిన సాక్ష్యాధార పత్రాలను (Documents) సమర్పించాలని ఆదేశించగలదు.
* ప్రభుత్వ రికార్డులు ఇవ్వాలని ఏ కోర్టును లేదా ప్రభుత్వ కార్యాలయాన్నైనా కోరవచ్చు.

విధులు

రాజ్యాంగంలోని నిబంధన 280(3) ప్రకారం కింది అంశాలకు సంబంధించి తగిన సూచనలు చేయాలి    

* కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య పంపిణీ అయ్యే లేదా పంపిణీ చేయాల్సిన పన్నుల (Divisible pool)నికర రాబడులను, కేంద్రం - రాష్ట్రాల మధ్య కేటాయించడానికి అనుసరించాల్సిన మార్గదర్శక సూత్రాలను సిఫారసు చేయడం.
* భారత సంఘటిత నిధి నుంచి కేంద్ర ప్రభుత్వం రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు ఇవ్వాల్సిన సహాయక గ్రాంటులను ఇవ్వడానికి తగిన నియమాలను (Principles) సూచించడం (275వ రాజ్యాంగ నిబంధన).
* రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులను దృష్టిలో ఉంచుకుని రాష్ట్రాల్లోని పంచాయతీల ఆర్థిక వనరులను పెంచేందుకు తగిన సిఫారసులు చేయడం (73వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం).
* రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘం సిఫారసుల మేరకు రాష్ట్రాల్లోని మున్సిపాలిటీలకు మరిన్ని ఆర్థిక వనరులను అందజేయడానికి రాష్ట్ర సంఘటిత నిధిని పెంచడానికి అవసరమైన చర్యలను సూచించడం (74వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం).
* భారతదేశ ఆర్థిక స్థిరత్వ సాధన కోసం రాష్ట్రపతి కోరిన అంశంపై తగిన సలహాలు, సూచనలు, మార్గదర్శకాలను రూపొందించడం.
 

పనితీరు

     ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్, సభ్యుల నియామకం జరిగి, దాని విధి, విధానాలను నిర్ణయించాక రాబోయే అయిదేళ్లకు సాధారణ వ్యయం, రెవెన్యూ వివరాలను సమర్పించాలని అన్ని రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు లేఖలు రాస్తారు.
* రెవెన్యూ, వ్యయానికి సంబంధించి రాష్ట్రాల నుంచి అందిన వివరాలను, అందులోని విశ్వసనీయతను పరిశీలించి, సంబంధిత రాష్ట్రాల అధికారులను సమావేశపరచి అసాధారణమైన, ఆచరణకు సాధ్యం కాని వాటిని తొలగిస్తుంది.
* తర్వాతి దశలో ఆర్థిక సంఘం అన్ని రాష్ట్రాలను సందర్శించి, రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రి, ఆర్థిక మంత్రి, రాష్ట్ర ప్రభుత్వంలో ఆర్థిక శాఖ అధికారులతో సమావేశమై రాష్ట్రాలకు కావాల్సిన ఆర్థిక సహాయం గురించి వారి వాదనలను వింటుంది.
* ప్రతి రాష్ట్రం తమకు కావాల్సిన ఆర్థిక సహాయం పెంచాల్సిన అవసరాన్ని ఆర్థిక సంఘానికి ప్రతిపాదిస్తుంది. ఆర్థిక సంఘం కేవలం రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నుంచే కాకుండా వివిధ రాజకీయ పార్టీలు, స్థానిక సంస్థలు, వివిధ సంఘాలు, ప్రముఖ వ్యక్తులు సమర్పించే నివేదికలను స్వీకరిస్తుంది.
* ఆర్థిక సంఘం చివరగా దిల్లీలో సమావేశమై చర్చించి, తుది నివేదికను రూపొందించి, రాష్ట్రపతికి సమర్పిస్తుంది. రాష్ట్రపతి ఆ నివేదికను కేంద్ర కేబినెట్‌కు పంపిస్తారు. చివరగా ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులు, దానిపై ప్రభుత్వం తీసుకున్న చర్యలను గురించి వివరించే నోట్‌తో సహా రాష్ట్రపతి పార్లమెంట్ ఉభయ సభల ఎదుట ఉంచేలా చూస్తారు. పార్లమెంట్‌లో చర్చించి, ఆమోదించాక ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులను అమలు చేయడం లేదా సవరణలు చేయడం జరుగుతుంది.
 

ఆర్థిక సంఘాలు, పేర్కొన్న ముఖ్యాంశాలు

* మొదటి ఆర్థిక సంఘం ఆదాయ పన్నులో 55 శాతం, ఎక్సైజ్ సుంకంలో 40 శాతం రాష్ట్రాలకు కేటాయించింది. కేటాయింపులకు జనాభాను 80 శాతం, పన్ను వసూళ్లను 20 శాతం ప్రాతిపదికగా తీసుకున్నారు.
* రెండో ఆర్థిక సంఘం ఆదాయ పన్నులో 66 శాతం, ఎక్సైజ్ సుంకంలో 25 శాతం రాష్ట్రాలకు కేటాయించింది. కేటాయింపులకు జనాభాను 90 శాతం, పన్ను వసూళ్లను 10 శాతం ప్రాతిపదికగా తీసుకున్నారు. నిధుల కేటాయింపునకు జనాభానే ప్రధానాంశంగా పరిగణించారు. కొద్దిపాటి మార్పులతో ఇదే విధానం 4వ ఆర్థిక సంఘం వరకు కొనసాగింది.
* 5వ ఆర్థిక సంఘం మొదటిసారిగా మూడు రాష్ట్రాలకు (జమ్మూ కశ్మీర్, అసోం, నాగాలాండ్) ప్రత్యేక హోదా కల్పించాలని సూచించింది. జాతీయాభివృద్ధి మండలి సిఫారసు మేరకు (అరుణాచల్ ప్రదేశ్, హిమాచల్‌ప్రదేశ్, మణిపూర్, మేఘాలయ, మిజోరాం, సిక్కిం, త్రిపుర, ఉత్తరాఖండ్) ఈ సంఖ్య 11కు పెరిగింది.
* ఏడో ఆర్థిక సంఘం జనాభాతోపాటు తలసరి ఆదాయం (25 శాతం), వెనుకబడినతనం లేదా పేదరికం, రెవెన్యూ వ్యయాలను ప్రామాణికంగా తీసుకుని 50 శాతం నిధులను కేటాయించింది.
* 12వ ఆర్థిక సంఘం మార్కెట్ల నుంచి నేరుగా రుణాలను సేకరించే స్వేచ్ఛ రాష్ట్రాలకు కల్పించాలని సిఫారసు చేసింది. అలాగే నిధులను నేరుగా పంచాయతీరాజ్ సంస్థలకు బదిలీ చేయాలని సూచించింది.
* ప్రస్తుతం (2015 - 20) 14వ ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులు అమల్లో ఉన్నాయి. 14వ ఆర్థిక సంఘం పన్ను వసూళ్లలో రాష్ట్రాలకు కేటాయింపులు 32 శాతం నుంచి 42 శాతానికి పెంచాలని సూచించింది. స్థానిక సంస్థలకు నిధులను 2011 జనాభా ప్రాతిపదికన బదిలీ చేయాలని పేర్కొంది. ఆంధ్రపదేశ్ సహా రెవెన్యూ లోటు ఉన్న 11 రాష్ట్రాలకు రూ.1.94 లక్షల కోట్ల గ్రాంట్లను సిఫారసు చేసింది. ఇందులో ఆంధ్రప్రదేశ్‌కు రూ.22,113 కోట్లు కేటాయించాలని సిఫారసు చేసింది. నిధుల కేటాయింపునకు మొదటిసారిగా పర్యావరణం అనే అంశాన్ని (అటవీ విస్తీర్ణం) ప్రాతిపదికగా తీసుకుంది.
* వస్తు, సేవల పన్ను (GST) అమల్లోకి వచ్చిన తర్వాత మొదటి మూడు సంవత్సరాలకు రాష్ట్రాలు కోల్పోయే ఆదాయాన్ని 100 శాతం కేంద్రం భరించాలని, నాలుగో సంవత్సరం 75 శాతం, అయిదో సంవత్సరం 50 శాతం భరించాలని సూచించింది. దీనికోసం 'వస్తు, సేవల పన్ను నిధి'ని ఏర్పాటు చేయాలని పేర్కొంది.
* 15 వ ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్ ఎన్.కె.సింగ్, ఆర్థిక సంఘం సభ్యులు: శక్తికాంతదాస్ (ఆర్థిక వ్యవహారాల శాఖ మాజీ కార్యదర్శి), రమేష్ చాంద్ (నీతిఆయోగ్ సభ్యులు), అశోక్ లాహిరి (మాజీ ప్రధాన ఆర్థిక సలహాదారు), అనూప్ సింగ్ (జార్జి టౌన్ యూనివర్సిటీ ప్రొఫెసర్).
* ఇది సహకార సమాఖ్య లక్ష్యంగా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య ఆర్థిక వనరుల పంపిణీతో పాటు కేంద్ర, రాష్ట్ర ఆర్థిక వ్యవస్థలపై 'వస్తు సేవల పన్ను' ప్రభావంపై ప్రత్యేకంగా సమీక్షిస్తుంది. రుణస్థాయులు, నగదు నిల్వలు, కేంద్ర రాష్ట్రాల్లో ద్రవ్య క్రమశిక్షణ లాంటివి పరిశీలించి తగిన సిఫారసులు చేస్తుంది. సమర్పించాల్సి ఉంది
 

           భారతదేశం ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద ప్రజాస్వామ్య దేశం. మన దేశంలో ప్రాతినిధ్య ప్రజాస్వామ్యం
(Indirect Democracy) అమల్లో ఉంది. ప్రజలు ఎన్నుకున్న ప్రతినిధులే పాలకులు. ప్రజలు రాజ్యాంగబద్ధంగా లభించే ఓటు హక్కును వినియోగించుకోవడం ద్వారా నిర్ణీత కాలానికి ప్రతినిధులను ఎన్నుకుంటారు. ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థకు సకాలంలో సక్రమంగా జరిగే ఎన్నికలు వెన్నెముక, చుక్కాని లాంటివి.

ఎన్నికల సంఘం

ప్రజాస్వామ్యం విజయవంతంగా పనిచేయడానికి అవసరమైన పరిస్థితుల్లో నిర్ణీత కాలానికి జరిగే ఎన్నికలు ముఖ్యమైనవి. అలాంటి ఎన్నికల నిర్వహణకు మన దేశంలో రాజ్యాంగబద్ధంగా ఏర్పడిన సంస్థ ఎన్నికల సంఘం.
* రాజ్యాంగం 15వ భాగంలో 324 నుంచి 329 వరకు ఉన్న నిబంధనలు ఎన్నికల సంఘం గురించి తెలియజేస్తున్నాయి.
* నిబంధన 324(2) ప్రకారం ఎన్నికల సంఘంలో ప్రధానాధికారితోపాటు రాష్ట్రపతి నిర్ధారించినంత మంది ఎన్నికల అధికారులుంటారు. పార్లమెంట్ చేసిన చట్టాలకు అనుగుణంగా రాష్ట్రపతి ఎన్నికల ప్రధానాధికారిని లేదా అధికారులను నియమిస్తారు.
* 1950 నుంచి 1989 వరకు కేంద్ర ఎన్నికల ప్రధానాధికారి (Chief Election Commissioner) మాత్రమే ఉండేవారు. 1989, అక్టోబరు 16న త్రిసభ్య కమిటీని ఏర్పాటుచేశారు. 1990 జనవరిలో ఏకసభ్య సంఘంగా మార్చారు. 1993, అక్టోబరు 1 నుంచి త్రిసభ్య సంఘంగా కొనసాగుతోంది. ఇతర ఎన్నికల కమిషనర్లను నియమించినప్పటికీ ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్ ఈ సంఘానికి అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరిస్తారు.
* ఎన్నికల సంఘం నిర్ణయాధికారంపై సుప్రీంకోర్ట్ తీర్పు చెబుతూ ముగ్గురు కమిషనర్లకు సమాన అధికారాలుంటాయని, సమన్వయం కుదరకపోతే మెజారిటీ నిర్ణయం చెల్లుబాటవుతుందనీ వెల్లడించింది.
* ఎన్నికల కమిషనర్లను నియమించినప్పటి నుంచి 6 సంవత్సరాలు లేదా 65 సంవత్సరాల వయో పరిమితి వచ్చేవరకూ అధికారంలో కొనసాగుతారు. రాష్ట్రపతి ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌ను సంప్రదించి ప్రాంతీయ ఎన్నికల సంఘాలను ఏర్పాటు చేస్తారు.
* ఎన్నికల సంఘం రాజ్యాంగబద్ధమైన స్వతంత్ర సంస్ధ. సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయమూర్తిని అభిశంసించే పద్ధతినే ఎన్నికల సంఘం కమిషనర్‌ను అభిశంసించడానికి అనుసరించాలని నిబంధన 324(5) సూచిస్తుంది. నిబంధన 324(6) ప్రకారం ఎన్నికల అధికారులను, ప్రాంతీయ ఎన్నికల అధికారులను కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం ప్రధానాధికారి సిఫారసు లేకుండా తొలగించడానికి వీలులేదు.
* జిల్లా స్థాయిలో జిల్లా కలెక్టర్లు ఎన్నికల అధికారులుగా వ్యవహరిస్తారు.

విధులు

      రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, పార్లమెంట్, రాష్ట్ర శాసనసభల ఎన్నికల నిర్వహణ, ఓటర్ల జాబితాను తయారుచేయడం, ఎన్నికల తేదీలు నిర్ణయించడం ఎన్నికల సంఘం విధులు.
* ఎన్నికల ప్రవర్తనా నియమావళిని రూపొందించి,  సక్రమంగా నిర్వహించడం. శాంతియుతంగా అక్రమాలు లేకుండా జరగడానికి పోలీసు సిబ్బంది సహకారం తీసుకోవడం.
* రాజకీయ పార్టీలకు గుర్తింపునివ్వడం, పార్టీలకు గుర్తులు కేటాయించడం, కొన్ని పరిస్థితుల్లో రద్దు చేయడం మొదలైనవి కూడా ఎన్నికల సంఘం విధులు.
* ఒక పార్టీకి ఏదైనా ఒక రాష్ట్ర ఎన్నికల్లో కనీసం 4% ఓట్లు వస్తే దాన్ని ప్రాంతీయ పార్టీగా, 4 లేదా అంతకంటే ఎక్కువ రాష్ట్రాల్లో 6% ఓట్లు వస్తే జాతీయ పార్టీగా గుర్తిస్తారు.
* ఎన్నికల వివాదాల్లో న్యాయస్థానాల్లో పాల్గొని పరిష్కరించడం, డిపాజిట్ల నిర్వహణ ఈ సంఘం ముఖ్య విధులు.
* స్వేచ్ఛాపూరిత వయోజన ఓటింగ్ పద్ధతి ప్రాతినిధ్య ప్రజాస్వామ్యానికి ఆత్మ లాంటిది. 326 నిబంధన ప్రకారం మన దేశంలో పౌరులందరికీ కుల, మత, వర్ణ, వర్గ భేదాలు లేకుండా సార్వజనీన వయోజన ఓటింగ్ విధానాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
* 325 నిబంధన ప్రకారం కుల, మత, వర్గ విచక్షణతో ఎవరినీ ఓటర్ల జాబితా నుంచి తొలగించకూడదు.
* రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన కొత్తలో 21 సంవత్సరాల వయోపరిమితి నిండిన వారందరికీ ఓటు హక్కు కల్పించారు. దేశంలో యువతకు ఎన్నికల్లో భాగస్వామ్యం కల్పించాలనే ఉద్దేశంతో 1988లో 61వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా రాజీవ్ గాంధీ ప్రధానిగా ఉన్నప్పుడు వయో పరిమితిని 21 సంవత్సరాల నుంచి 18 సంవత్సరాలకు తగ్గించారు.
 

కంప్ట్రోలర్ అండ్ ఆడిటర్ జనరల్

* ఇది బ్రిటిష్‌వారి పాలనాంశాల నుంచి మన దేశానికి సంక్రమించిన పాలనా వ్యవస్థ (Controller and Auditor General - CAG). 1753లో భారత్‌లో ఇండియన్ ఆడిట్ అండ్ అకౌంట్ డిపార్ట్‌మెంట్‌ను మొదటిసారిగా ప్రారంభించారు. వివిధ ప్రావిన్స్‌లు ఖాతాల నిర్వహణకు అకౌంటెంట్ వ్యవస్థను ఏర్పాటు చేసుకున్నాయి.
* 1857లో లార్డ్ కానింగ్ చర్యల వల్ల బొంబాయి, మద్రాస్, బెంగాల్‌ను ఒక అకౌంటెంట్ జనరల్ ఆధిపత్యంలోకి తెచ్చారు. 1919లో ఆడిటర్ జనరల్‌కు భారత ప్రభుత్వం నుంచి స్వతంత్రత కల్పించారు. 1935 చట్టం ద్వారా ఇతడికి ఫెడరల్ కోర్ట్ న్యాయమూర్తి హోదా కల్పించారు.
* స్వాతంత్య్రం వచ్చిన తర్వాత ఆడిటర్ జనరల్‌కు 1950లో 'కంప్ట్రోలర్' అనే పదాన్ని చేర్చి, ప్రభుత్వ ఖాతాల తనిఖీ, వ్యయ సఫలత, అక్రమాలు బయటకు తీసే అవకాశం కల్పించారు.
* 'రాజ్యాంగం సృష్టించిన అధికారుల్లో అత్యంత ముఖ్యుడు కాగ్' - అంబేడ్కర్.
* రాజ్యాంగ నిబంధన 148 ప్రకారం కాగ్‌ని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. రాష్ట్రపతి సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు. 1953లో పార్లమెంట్ చేసిన చట్టం ప్రకారం ఇతడి పదవీకాలం 6 సంవత్సరాలు లేదా 65 సంవత్సరాల వయో పరిమితి వచ్చేవరకు. కాగ్ రాజీనామా చేయాలంటే తన రాజీనామాను రాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి.
* సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయమూర్తికి లభించిన వేతనం కాగ్‌కు లభిస్తుంది. అవినీతి, అసమర్థత ఆరోపణలుంటే కాగ్‌ను పార్లమెంట్‌లో అభిశంసన తీర్మానం ఆమోదించడం ద్వారా తొలగించవచ్చు. (సుప్రీంకోర్టు న్యాయమూర్తులపై అభిశంసన మాదిరిగా.)                 విధులు
      నిబంధన 149లో కాగ్ విధులను తెలియజేశారు. 1976 వరకు కాగ్ ఖాతాల నిర్వహణకు కూడా అధిపతిగా ఉండేవారు. ఖాతాల నిర్వహణకు ఒక కంప్ట్రోలర్ జనరల్ ఆఫ్ అకౌంట్స్‌ను (CGA)నియమించిన తర్వాత ఖాతాల నిర్వహణ బాధ్యతల నుంచి కాగ్‌కు విముక్తి లభించింది.
* 'బయటి వ్యక్తుల ప్రమేయం లేకుండా తనకు తానుగా విషయాలను క్షుణ్నంగా పరిశీలించి తీర్పునిచ్చే సుప్రీం మాస్టర్ కాగ్' - పట్టాభి సీతారామయ్య.
* ప్రభుత్వ ఖాతాల సంఘానికి హితుడిగా వ్యవహరించే కాగ్ కింది విధులను నిర్వర్తిస్తారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఆదాయ వ్యయాలను పరిశీలించి ఆడిట్ చేయడం.
* ప్రభుత్వం చేసిన వ్యయం చట్టబద్దంగా జరిగిందా లేదా నిర్దేశిత అధికారి ద్వారా జరిగిందా లేదా అని పరిశీలించడం.
* కేంద్ర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల లావాదేవీలను ఆడిట్ చేయడం, రాష్ట్రపతికి, గవర్నర్లకు నివేదికలు ఇవ్వడం.
* కంటింజెన్సీ ఫండ్ నుంచి తీసిన ధనం వ్యయాన్ని పరిశీలించడం. ప్రభుత్వ రంగ సంస్థల, అన్ని ప్రభుత్వ విభాగాల ఖాతాలను ఆడిట్ చేయడం.
* కన్సాలిడేటెడ్ ఫండ్ నుంచి నిధుల విడుదలకు కాగ్ ప్రమేయం ఉండదు.
* కాగ్ ఆదాయ వ్యయాలనే కాకుండా గోదాముల్లో నిల్వలను కూడా ఆడిట్ చేయవచ్చు.
* కాగ్ స్వతంత్రంగా వ్యవహరించడానికి వీలుగా కొన్ని రక్షణలను కల్పించారు.
* పదవి నుంచి తొలగించడానికి అభిశంసన తీర్మానం ఆమోదించడం ఒక్కటే మార్గం. పదవీ కాలంలో జీతభత్యాలు, సర్వీసు నిబంధనలను సవరించకూడదు. పదవీ విరమణ తర్వాత ఏ ప్రభుత్వ ఉద్యోగం చేయకూడదు. జీత భత్యాలను సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు.¤ మన దేశంలో తొలి కాగ్ వి. నరసింహారావు
* ప్రస్తుత కాగ్ రాజీవ్ మెహ్రిషి.
* తొలి ఎన్నికల ప్రదానాధికారి టి. సుకుమార సేన్
* ప్రస్తుత ఎన్నికల సంఘ కమిషనర్లు (త్రిసభ్య సంఘం) ప్రధానాధికారి ఓంప్రకాష్ రావత్; సునీల్ ఆరోరా, అశోక్ లావాసా.

ఆర్థిక సంఘం

మారుతున్న పరిస్థితులకు అనుగుణంగా కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య ఆర్థిక వనరులను పంపిణీ చేయడానికి ఏర్పాటు చేసిన సంస్థ ఆర్థిక సంఘం.
* రాజ్యాంగం 12వ భాగం 280, 281 నిబంధనలు ఆర్థిక సంఘం నిర్మాణం, విధులను తెలియజేస్తున్నాయి. నిబంధన 280(1) ప్రకారం 5 సంవత్సరాలకు ఒకసారి రాష్ట్రపతి ఈ సంఘాన్ని నియమిస్తారు.
* 1951 సంవత్సరం విత్త చట్టం ప్రకారం ఆర్థిక సంఘం ఏర్పడింది. 1959 సంవత్సరం సవరణ ప్రకారం ఈ సంఘం రాష్ట్రపతికి సలహాలివ్వాలని కూడా నిర్ణయించారు.
* ఆర్థిక సంఘంలో ఒక ఛైర్మన్, నలుగురు సభ్యులు ఉంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. వీరి అర్హతలను పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది. కానీ సాధారణంగా కింది అర్హతలు ఉండాలి.
* ఛైర్మన్‌కు ప్రజా సంబంధ విషయాల్లో విషయ పరిజ్ఞానం ఉండాలి.
* నలుగురు సభ్యులు అర్థశాస్త్రంలో నిష్ణాతులై ఉండాలి. అకౌంటింగ్, ఆడిటింగ్‌లలో అనుభవం ఉండాలి.
* హైకోర్ట్ న్యాయమూర్తికి కావలసిన అర్హతలుండాలి.
* విత్తపాలనలో నిష్ణాతులై ఉండాలి.

విధులు

    కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య నిధుల పంపిణీకి సూచనలు ఇవ్వడం. పంపిణీ చేసిన పన్నులను, రాబడులను రాష్ట్రాల మధ్య కేటాయించడం. భారత సంఘటిత నిధి నుంచి కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల గ్రాంట్ల మీద నియమాలు రూపొందించడం.
* రాష్ట్రపతి కోరిన ఇతర విషయాలపై సూచనలివ్వడం.
* ఆర్థిక సంఘం తన నివేదికను రాష్ట్రపతికి సమర్పిస్తుంది. ఆ నివేదికకు విశ్లేషణ జతపరిచి పార్లమెంట్‌లో ప్రవేశపెట్టేలా చేస్తుంది. ఆర్థిక సంఘం సిఫారసులను రాష్ట్రపతి ఆమోదించవచ్చు లేదా తిరస్కరించవచ్చు.
* మొదటి ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్ కె.సి. నియోగి.
* ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్‌గా, కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య సంబంధాలపై విచారణ సంఘం ఛైర్మన్‌గా పని చేసింది పి.వి. రాజమన్నార్.
* ఆంధ్రప్రదేశ్ ముఖ్యమంత్రిగా చేసి 6వ ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్‌గా పని చేసింది కాసు బ్రహ్మానంద రెడ్డి.
* బొంబాయి ముఖ్యమంత్రి, 8వ ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్ వై.బి. చవాన్.
* ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్‌గా, ఏపీ తాత్కాలిక గవర్నర్‌గా, ప్రధాని సలహాదారుగా సేవలందించింది సి. రంగరాజన్.
* ప్రస్తుత ఆర్థిక సంఘం ఛైర్మన్ ఎన్.కె. సింగ్.

పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ - యూనియన్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ (UPSC)

కార్యనిర్వహణ శాఖను రెండు భాగాలుగా విభజించుకుంటే మొదటిది రాజకీయ కార్యనిర్వాహక వర్గం. రాష్ట్రపతి, ప్రధాని, మంత్రిమండలి, వీరు తీసుకున్న నిర్ణయాలు వాస్తవంగా అమలు చేసేది రెండో భాగం - ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు.
* అలాంటి ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలకు సమర్థులను ఎంపిక చేయడానికి రాజ్యాంగం ఏర్పాటుచేసిన స్వతంత్ర సంస్థ 'యూనియన్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్' .
* రాజ్యాంగంలోని 14వ భాగంలో 316 నుంచి 323 నిబంధనల వరకు పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లు ఏర్పాటు, అధికారాలు, విధుల గురించి తెలియజేస్తాయి.
* భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1919 ప్రకారం యూపీఎస్సీ ఏర్పడింది. 1926లో లీ కమిషన్ సిఫారసుల మేరకు నిర్మాణం చేశారు. 1935 చట్టంలో ఫెడరల్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్‌తోపాటు రాష్ట్ర సర్వీస్ కమిషన్‌లను ఏర్పాటు చేశారు. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు విడివిడిగా సర్వీస్ కమిషన్‌లను ఏర్పాటు చేశారు. రెండు మించిన రాష్ట్రాలకు ఉమ్మడి సర్వీస్ కమిషన్ ఏర్పాటు చేసుకోవచ్చు.
* యూపీఎస్సీలో ఒక ఛైర్మన్, రాష్ట్రపతి నిర్ణయం మేరకు 9 - 11 మంది సభ్యులుంటారు. వీరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. వీరి అర్హతలను రాజ్యాంగంలో సూచించలేదు. కానీ మొత్తం సభ్యుల్లో సగం మంది కేంద్ర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల్లో పరిపాలన అనుభవం ఉన్నవారిని నియమించాలి. మిగిలినవారి నియామకం ప్రభుత్వ విచక్షణాధికారం ప్రకారం జరుగుతుంది. ప్రస్తుతం ఛైర్మన్, పది మంది సభ్యులున్నారు.
* వీరి పదవీకాలం 6 సంవత్సరాలు లేదా 65 సంవత్సరాల వయోపరిమితి వచ్చేవరకు ఏదిముందుగా వస్తే దాన్ని పరిగణనలోకి తీసుకుంటారు.
* యూపీఎస్సీ స్వతంత్ర ప్రతిపత్తిని కాపాడటానికి కొన్ని చర్యలు చేపట్టారు. వీరి వేతనాలను భారత సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితుల్లో తప్ప వేతనాలను తగ్గించకూడదు.
* అవినీతి, అసమర్థ ఆరోపణలుంటే 317 నిబంధన ప్రకారం సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయమూర్తితో విచారణ జరిపించి, అభిశంసన తీర్మానాన్ని పార్లమెంట్‌లో ఆమోదించడం ద్వారా అధికారం నుంచి తొలగించవచ్చు. ఏ కారణంతో తొలగించినా సుప్రీంకోర్ట్ సలహా తీసుకోవాలి. తొలగింపు, అభిశంసన రాజ్యాంగపరమైన ప్రక్రియ.
విధులు: అఖిల భారత సర్వీసులు, కేంద్ర ప్రభుత్వ సర్వీసులు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో, ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల్లో పని చేయడానికి అభ్యర్థులను పోటీ పరీక్షల ద్వారా ఎంపిక చేయడం.
* ఈ ఉద్యోగుల బదిలీలు, పదోన్నతులు, క్రమశిక్షణా చర్యలు మొదలైన సర్వీసు నిబంధనల్లో సలహాలివ్వడం.
* తొలి యూపీఎస్సీ ఛైర్మన్ హెచ్.కె. కృపలానీ, ప్రస్తుత ఛైర్మన్ వినయ్ మిట్టల్.

ఈస్టిండియా కంపెనీ 

బ్రిటిష్ రాణి ఎలిజిబెత్ - I బ్రిటిష్ ఈస్టిండియా కంపెనీ భారతదేశంలో వ్యాపార కార్యకలాపాల నిర్వహణ కోసం 1600 డిసెంబరు 31 న 'చార్టర్' ద్వారా అనుమతిని జారీ చేసింది. ఈ చార్టర్ కాలపరిమితి 15 సంవత్సరాలు. దీన్ని తర్వాతి కాలంలో పొడిగిస్తూ వచ్చారు.
*  కంపెనీ (ఈస్టిండియా కంపెనీ) బక్సార్ యుద్ధం (1765) లో విజయం సాధించి, 'బెంగాల్ దివానీ అధికారాన్ని' పొందడం ద్వారా ఒక రాజకీయ శక్తిగా ఎదిగింది. ఇది కంపెనీ పాలనకు పునాదైంది. 1765 నుంచి 1773 వరకు ద్వంద్వ ప్రభుత్వం కొనసాగింది.
*  భారతదేశంపై బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తన సార్వభౌమాధికారాన్ని రెగ్యులేటింగ్ చట్టం 1773 ద్వారా ప్రకటించింది. అనేక మార్పులతో కంపెనీపాలన 1858 వరకు కొనసాగింది. 1858 నుంచి 1947 లో భారతదేశం స్వాతంత్య్రం పొందేవరకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ప్రత్యక్షంగా పాలన సాగించింది. బ్రిటిష్ పాలనలో భారతీయుల డిమాండ్లు, విన్నపాలు, చర్చలు, విమర్శలు, ఉద్యమాల ఫలితంగా బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అనేక చట్టాలను చేసింది. ఈ చట్టాల క్రమాన్ని భారత రాజ్యాంగ చరిత్రగా చెప్పవచ్చు.
*  భారత రాజ్యాంగ చరిత్రను రెండు భాగాలుగా విభజించవచ్చు. అవి:
    1) ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలన (1773 - 1858)
    2) బ్రిటిష్ ప్రభుత్వ పాలన (1858 - 1947)
 

ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలన 
కంపెనీని స్థాపించినప్పుడు బ్రిటిష్ రాణి / చక్రవర్తి సర్వాధికారి. కానీ 1773 నాటికి బ్రిటిష్ పార్లమెంటు సార్వభౌమాధికార సంస్థగా అవతరించింది. దీంతో బ్రిటిష్ పార్లమెంటు ఈస్టిండియా కంపెనీ వ్యవహారాలను నియంత్రించడానికి, చక్కదిద్దడానికి అనేక చట్టాలు చేసింది. అందులో మొదటిది రెగ్యులేటింగ్ చట్టం 1773.
 

రెగ్యులేటింగ్ చట్టం 1773

 దీన్ని భారతదేశంలో మొట్టమొదటి లిఖిత రాజ్యాంగంగా వర్ణిస్తారు. దీన్ని బ్రిటిష్ పార్లమెంటులో అప్పటి ప్రధాని 'లార్డ్ నార్త్' ప్రవేశపెట్టాడు. ఇది 1773 జూన్ నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. ఇదే భారత రాజ్యాంగానికి పునాదైంది. 
ముఖ్యాంశాలు: ఈ చట్టం ఇంగ్లండ్, భారతదేశంలో కంపెనీకి సంబంధించి అనేక మార్పులను చేసింది.
ఇంగ్లండ్‌లో వచ్చిన మార్పులు:
* కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ (కంపెనీ పాలక వర్గం) పదవీకాలాన్ని ఒక సంవత్సరం నుంచి 4 సంవత్సరాలకు పెంచారు. ప్రతి సంవత్సరం మొత్తం సభ్యుల్లో 1/4 వ వంతు పదవీ విరమణ చేస్తారు. తిరిగి అంతేమంది ఎన్నికవుతారు.
* కంపెనీ ప్రొప్రైటర్లు (యజమానులు) ఓటు హక్కు అర్హత పొందడానికి కనీసం 6 నెలలకు బదులు సంవత్సర కాలం పాటు, 500 పౌండ్లకు బదులు 1000 పౌండ్లకు మించిన వాటాలున్న వారికి పరిమితం చేశారు.
భారతదేశంలో వచ్చిన మార్పులు:
* బెంగాల్ గవర్నర్ హోదాను బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌గా మార్చారు. మొదటి బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ వారన్ హేస్టింగ్స్. మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీల నిర్వహణపై బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌కు పర్వవేక్షణ అధికారాన్ని కల్పించారు. 
* 'గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలి'ని ఏర్పాటు చేశారు. ఇందులో నలుగురు సభ్యులు ఉంటారు. వీరి పదవీకాలం 5 సంవత్సరాలు. గవర్నర్ జనరల్‌కు విధి నిర్వహణలో సాయపడటం దీని ప్రధాన విధి. కౌన్సిల్‌లో నిర్ణయాలు మెజారిటీ ప్రాతిపదికపై తీసుకుంటారు. గవర్నర్ జనరల్‌కు నిర్ణాయక ఓటు (Casting Vote) ను కల్పించారు.
* కలకత్తాలోని ఫోర్ట్ విలియం (బ్రిటిష్ వర్తక స్థావరం)లో సుప్రీంకోర్టు ఏర్పాటును ప్రతిపాదించింది. ఇది 1774 లో ఏర్పాటైంది. ఇందులో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ముగ్గురు సాధారణ న్యాయమూర్తులు ఉంటారు. మొదటి ప్రధాన న్యాయమూర్తి సర్ ఎలిజా ఇంఫే. సుప్రీంకోర్టు తీర్పులపై 'కింగ్ కౌన్సిల్' (రాజు లేదా రాణి కౌన్సిల్ నిర్ణయాలను పాటించడం) కు అప్పీల్ చేసుకోవచ్చు.
* గవర్నర్ జనరల్, కౌన్సిల్ సభ్యులు, సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన, సాధారణ న్యాయమూర్తులు, ఇతర ఈస్టిండియా కంపెనీ ఉద్యోగులు ప్రైవేటు వ్యాపారం చేయడాన్ని, స్థానికుల (భారతీయులు) నుంచి ప్రత్యక్షంగా లేదా పరోక్షంగా బహుమతులు తీసుకోవడాన్ని నిషేధించింది.
* కంపెనీకి 20 సంవత్సరాల కాలపరిమితికి (పొడిగిస్తూ) చార్టర్ జారీ చేశారు.
 

పిట్స్ ఇండియా చట్టం 1784 

 రెగ్యులేటింగ్ చట్టం 1773 లోని లోపాలను సవరిస్తూ, ప్రభుత్వ యంత్రాంగం సరిగా పనిచేయడమే ఈ చట్టం ఉద్దేశమని అప్పటి ఇంగ్లండ్ ప్రధాని 'విలియం పిట్' తెలియజేశారు. అతడి పేరు మీద ఈ చట్టం 'పిట్స్ ఇండియా' చట్టంగా ప్రాచుర్యం పొందింది. 
ముఖ్యాంశాలు: ఈస్టిండియా కంపెనీ వ్యవహారాలను నియంత్రించడానికి 'బోర్డ్ ఆఫ్ కమిషనర్స్' ఏర్పాటైంది. దీన్నే 'బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్' అని కూడా అంటారు. దీనికి 'సెక్రటరీ ఆఫ్ స్టేట్' అధ్యక్షుడు. ఇతడికి నిర్ణాయక ఓటును కల్పించారు. సభ్యుల కాల పరిమితి 4 సంవత్సరాలు.
* ఈస్టిండియా కంపెనీ విధులను వాణిజ్య, రాజకీయ విధులుగా విభజించి, వాణిజ్య విధులను పూర్తిగా 'కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్‌'కు, రాజకీయ వ్యవహారాలను పర్యవేక్షించే బాధ్యతను 'బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్‌'కు అప్పగించారు. భారతదేశంలోని కంపెనీ భూభాగాలు, ఆదాయంపై ఈ బోర్డుకు సంపూర్ణ అధికారాన్ని కల్పించారు.
* గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలికి ప్రెసిడెన్సీ ప్రాంతాలపై ప్రత్యక్ష నియంత్రణ అధికారాన్ని ఇచ్చారు. గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలి ఆదేశాలను పాటించని గవర్నర్లను, ప్రెసిడెన్సీ కౌన్సిళ్లను సస్పెండ్ చేసే అధికారం గవర్నర్ జనరల్‌కు ఇచ్చారు.
* 1786 లో జరిగిన సవరణ ఫలితంగా గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్ నిర్ణయాలను తోసిపుచ్చే అధికారం గవర్నర్ జనరల్‌కు వచ్చింది. అంతేకాకుండా గవర్నర్ జనరల్‌నే సర్వసైన్యాధ్యక్షుడిని చేశారు. ఈ సవరణ చట్టంతో గవర్నర్ జనరల్‌కు తన కౌన్సిల్ నిర్ణయాలను 'వీటో' చేసే అధికారం వచ్చింది. గవర్నర్ జనరల్ పదవి, అధికారాలు సుస్థిరం, విస్తృతమయ్యాయి.
* గవర్నర్ జనరల్, గవర్నర్ల కౌన్సిల్ సభ్యుల సంఖ్యను 4 నుంచి 3 కు తగ్గించారు.

చార్టర్ చట్టం 1793 

ఫ్రాన్స్ పరిణామాలు (ఫ్రెంచి విప్లవం) ఇంగ్లండ్ వాణిజ్యంపై వ్యతిరేక ప్రభావం చూపడంతో విదేశీ వ్యాపారాన్ని, సముద్ర ఆధిపత్యాన్ని కాపాడుకోవడానికి కంపెనీ సహకారం అవసరమైంది.
ముఖ్యాంశాలు: కంపెనీ అధీనంలోని ప్రాంతాలు, వాటిపై వచ్చే ఆదాయాన్ని మరో 20 సంవత్సరాలపాటు కంపెనీకే అప్పగించారు.
¤ స్వదేశీ ఖర్చుల పేరుతో బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ సభ్యుల, కార్యాలయ సిబ్బంది జీతభత్యాలు, ఇతర ఖర్చులను కంపెనీ ప్రభుత్వం (భారతదేశం నుంచి వచ్చే రెవెన్యూ) భరించే విధంగా చట్టంలో మార్పు చేశారు. ఇది 1793 నుంచి భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1919 అమల్లోకి వచ్చేవరకు కొనసాగింది.
¤ గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్ సమావేశాలకు గవర్నర్ జనరల్ లేని సమయంలో 'వైస్ ప్రెసిడెంట్' అధ్యక్షత వహిస్తాడు. వైస్ ప్రెసిడెంట్‌ను నియమించే అధికారాన్ని గవర్నర్ జనరల్‌కు ఇచ్చారు.
¤ భారతదేశంలో ఆంతరంగిక పాలనకు తగిన నిబంధనలను తయారు చేసే అధికారాన్ని గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్‌కు ఇచ్చారు. భారతీయుల వ్యక్తిగత ఆస్తులు, వారసత్వం, వివాహం, మత విషయాలకు సంబంధించి గవర్నర్ జనరల్ జారీచేసే నిబంధనలు శాసనాలతో సమానమైన విలువను కలిగి ఉంటాయి. దీని ఆధారంగానే 'కారన్ వాలీస్ కోడ్' రూపొందింది. దీంతో భారతదేశంలో రాతపూర్వక శాసన నిర్మాణం ప్రారంభమైందని చెప్పవచ్చు.
¤ కంపెనీ ఉద్యోగులకు 'సీనియారిటీ' ప్రాతిపదికపై ప్రమోషన్లను కల్పిస్తారు.
 

చార్టర్ చట్టం 1813 

భారత రాజ్యాంగ క్రమపరిణామంలో ఇదొక ముఖ్యమైన మైలురాయిగా చెప్పొచ్చు.
ముఖ్యాంశాలు: భారతదేశంలో కంపెనీ పాలనను మరో 20 సంవత్సరాల పాటు పొడిగించారు. కంపెనీ పాలన కొనసాగినప్పటికీ కంపెనీ ప్రాంతాలపై రాణి / చక్రవర్తి సార్వభౌమాధికారాన్ని స్పష్టంగా ప్రకటించింది.
* కంపెనీకి ఉన్న వ్యాపార గుత్తాధికారాన్ని తొలగించారు. బ్రిటిష్ పౌరులందరికీ భారతదేశంలో స్వేచ్ఛా వ్యాపారాన్ని అనుమతించింది. అయితే కంపెనీ ప్రయోజనాల దృష్ట్యా తేయాకు, చైనాతో వ్యాపారంలోనూ కంపెనీకి ఉన్న గుత్తాధికారం కొనసాగింది.
* భారతీయులను సంస్కరించడం, విజ్ఞానవంతులను చేయడం కోసం మిషనరీల ప్రవేశానికి అవకాశం కల్పించారు. అవి భారతదేశంలో చర్చ్‌లు, ఆసుపత్రులు, విద్యాలయాలను స్థాపించడం ద్వారా మత మార్పిడులకు అవకాశం ఏర్పడింది.
* భారతీయులకు విజ్ఞానశాస్త్రాన్ని పరిచయం చేయడం, ప్రోత్సహించడం కోసం రూ.1,00,000 తో ఒక నిధిని భారతదేశంలో ఏర్పాటు చేశారు.
* పన్నులను విధించడానికి, వాటిని చెల్లించని వారిపై చర్యలను తీసుకునే అధికారాన్ని స్థానిక సంస్థలకు ఇచ్చారు.
* కంపెనీ పరిపాలనలో పనిచేసే సివిల్ సర్వెంట్లకు శిక్షణా సదుపాయాన్ని కల్పించారు. పౌర ఉద్యోగులకు హేలీబ్యూరి కాలేజ్‌లోను (ఇంగ్లండ్), సైనికోద్యోగులకు ఎడిస్ కోంబ్‌లోని మిలిటరీ సెమినరీలోను శిక్షణను ఏర్పాటు చేశారు. * ఈ రెండింటినీ 'బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్' అధీనంలో ఉంచారు.
 

చార్టర్ చట్టం 1833 

భారతదేశంలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం కేంద్రీకృత పాలనా వ్యవస్థను ఏర్పాటుచేసింది. కంపెనీ భూభాగాలు బ్రిటిష్ రాణి లేదా చక్రవర్తి వారసులకు చెందుతాయని ప్రకటించింది.  
ముఖ్యాంశాలు: ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలనను మరో 20 సంవత్సరాలు పొడిగించారు. అయితే తేయాకు, చైనాతో ఉన్న వ్యాపార గుత్తాధిపత్యాన్ని రద్దు చేశారు. 
* కంపెనీ వ్యాపార లావాదేవీలను రద్దుచేసి, పరిపాలనా సంస్థగా మార్చారు.
* 'బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్' నిర్మాణంలో మార్పు తెచ్చారు. అనేక మంది మంత్రులు పదవిరీత్యా సభ్యులయ్యారు. ఉదాహరణకు - లార్డ్ ప్రెసిడెంట్ ఆఫ్ ది కౌన్సిల్, ప్రిన్సిపల్ సెక్రటరీ ఆఫ్ ది స్టేట్ మొదలైనవారు.
* 'గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ బెంగాల్' హోదాను 'గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా'గా మార్చారు. మొదటి గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా 'విలియం బెంటింక్'.
* గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్ సభ్యుల సంఖ్యను 3 నుంచి 4 కు పెంచారు. నాలుగో సభ్యుడిగా 'లా మెంబరు'ను చేర్చారు. కౌన్సిల్‌లో మొదటి లా మెంబరు లార్డ్ మెకాలే.
* బొంబాయి, మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీ కౌన్సిళ్లను రద్దు చేశారు. గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్‌కే పూర్తి శాసనాధికారం లభించింది. గవర్నర్ జనరల్ అధ్యక్షతనున్న కౌన్సిల్ శాసనాలు 'బ్రిటిష్ - ఇండియా' మొత్తానికి, అందరు వ్యక్తులకు, న్యాయస్థానాలకు వర్తిస్తాయి.
* భారతీయ శాసనాలను క్రోడీకరించడానికి ఒక భారతీయ 'లా కమిషన్‌'ను నియమించారు. దీనికి మొదటి అధ్యక్షుడు లార్డ్ మెకాలే.
* సివిల్ సర్వీస్ నియామకాల్లో బహిరంగ పోటీ పద్ధతి (open competition) ని ప్రతిపాదించారు. కానీ 'కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్' వ్యతిరేకించడంతో అది అమల్లోకి రాలేదు.
* భారత వ్యవహారాల మంత్రిని బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ అధ్యక్షుడిగా చేశారు.
* భారతదేశంలో బానిసత్వాన్ని రద్దు చేయడానికి తగిన చర్యలు తీసుకునే బాధ్యతను గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్‌పై ఉంచింది.
* యూరోపియన్లకు భారతదేశంలో ఏ ప్రాంతంలోనైనా నివాసం ఏర్పరచుకోవడానికి అనుమతించారు.
 

చార్టర్ చట్టం 1853 

బ్రిటిష్ పార్లమెంటు చేసిన చార్టర్ చట్టాల్లో చివరిది. అతి తక్కువ కాలం అమల్లో ఉన్న, నిర్దిష్ట కాలపరిమితి లేకుండా జారీ చేసిన చట్టం ఇది.
ముఖ్యాంశాలు: గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్ విధులను శాసన, కార్యనిర్వాహక విధులుగా విభజించి, శాసనాలను రూపొందించడానికి 'ఇండియన్ సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌'ను ఏర్పాటు చేశారు. శాసన నిర్మాణం కోసం 12 మంది సభ్యులు ఉంటారు. ఇది రూపొందించే చట్టాలకు గవర్నర్ జనరల్ ఆమోదం అవసరం. గవర్నర్ జనరల్‌కు వీటో అధికారం ఉంటుంది. 'సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌'నే మినీ పార్లమెంటు అంటారు. దీంతో భారతదేశంలో పార్లమెంటరీ వ్యవస్థను మొదటిసారిగా పరిచయం చేసినట్లయ్యింది.
* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ (కేంద్ర శాసన మండలి)లో మొదటిసారిగా స్థానిక ప్రతినిధులకు ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. మొత్తం 12 మందిలో గవర్నర్ జనరల్, సర్వసైన్యాధ్యక్షుడు, కౌన్సిల్‌లోని నలుగురు సాధారణ సభ్యులు, సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ఒక సాధారణ న్యాయమూర్తి, నలుగురు సభ్యులను మద్రాసు, బొంబాయి, బెంగాల్, ఆగ్రా నుంచి తీసుకున్నారు.
* బ్రిటిష్ ఇండియాలో సివిల్ సర్వీసు నియామకాలను సార్వజనీన లేదా బహిరంగ పోటీ ద్వారా నియమించే పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టారు. అంతవరకూ 'కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్' నియమించేవారు.
* కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ సంఖ్యను 24 నుంచి 18 కి తగ్గించారు. వీరిలో ఆరుగురిని నియమించే అధికారం రాణి లేదా చక్రవర్తికి ఇచ్చారు.
* 'గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా'కు ఉన్న 'గవర్నర్ ఆఫ్ బెంగాల్' అనే హోదాను రద్దు చేశారు.
* భారతదేశంలో వ్యాపార సంస్థగా ప్రారంభమైన ఈస్టిండియా కంపెనీ 1858 నాటికి కేవలం పరిపాలనా సంస్థగానే మిగిలింది. ఇది 1857 సిపాయిల తిరుగుబాటు (లేదా) ప్రథమ స్వాతంత్య్ర పోరాటం తర్వాత రద్దయింది. కంపెనీ స్థానంలో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ప్రత్యక్షంగా పాలనాధికారాలను స్వీకరిస్తూ 1858 నవంబరు 1 న ఒక ప్రకటన జారీ చేసింది.  
 * భారత రాజ్యాంగాన్ని రాజ్యాంగ పరిషత్ ద్వారా రూపొందించినప్పటికీ ఇది ఒక సుదీర్ఘ చారిత్రక క్రమపరిణామ ఫలితమని చెప్పొచ్చు.
 *  బ్రిటిష్ - ఇండియా ప్రాంతాల పాలన కోసం 1773 నుంచి 1947 వరకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అనేక చట్టాలను చేసింది.
 * ఇవి భారత రాజ్యాంగ రూపకల్పనలో రాజ్యాంగ పరిషత్‌కు ఆధారంగా నిలిచాయి. 

చార్టర్‌ చట్టం, 1813

* ఈ చట్టం ద్వారా ఈస్టిండియా కంపెనీకి భారత్‌లో 20 ఏళ్ల పాటు వర్తక, వాణిజ్య కార్యకలాపాల నిర్వహణకు అనుమతి లభించింది.

* భారత్‌లో ఈస్టిండియా కంపెనీ గుత్తాధిపత్యాన్ని రద్దు చేస్తూ ‘స్వేచ్ఛా వాణిజ్యాన్ని’ (చైనాతో వ్యాపారం, తేయాకు వ్యాపారం మినహా) ప్రవేశపెట్టారు.

* స్థానిక స్వపరిపాలనా సంస్థలకు పన్నులు విధించే అధికారాన్ని, అవి చెల్లించని వారిపై చర్యలు తీసుకునే అవకాశాన్ని కల్పించారు.

* భారత్‌లోకి క్రైస్తవ మిషనరీల ప్రవేశానికి  అవకాశం కల్పించారు. ఇది తర్వాతి కాలంలో మనదేశంలో మతమార్పిడులకు దారితీసింది.

* భారత్‌లో విద్యాభివృద్ధి కోసం సంవత్సరానికి లక్షరూపాయలు కేటాయించారు.

* ‘బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ కంట్రోల్‌’ పర్యవేక్షణ అధికారాలను, విధివిధానాలను స్పష్టంగా పేర్కొన్నారు. దీని పరిధిని విస్తృతం చేశారు.

* ప్రైవేట్‌ వ్యక్తులు భూములు కొనుగోలు చేసే అవకాశాన్ని కల్పించారు.

* ఈ చట్టం చేసే సమయంలో ‘మార్క్వస్‌ హేస్టింగ్స్‌’ గవర్నర్‌ జనరల్‌గా ఉన్నారు.

చార్టర్‌ చట్టం, 1833

* ఈ చట్టం ద్వరా ‘ఈస్టిండియా కంపెనీ’కి మరో 20 ఏళ్ల పాటు భారత్‌లో వర్తక, వాణిజ్య నిర్వహణకు అవకాశం కల్పించారు. దీన్నే ‘సెయింట్‌ హెలీనా’ చట్టంగా పేర్కొంటారు.

* బెంగాల్‌ గవర్నర్‌ జనరల్‌ పదవి పేరును ‘భారతదేశ గవర్నర్‌ జనరల్‌’గా మార్చారు. మొట్టమొదటి భారతదేశ గవర్నర్‌ జనరల్‌గా ‘విలియం బెంటింక్‌’ వ్యవహరించారు. ఇతడికి ఆర్థిక, సివిల్, మిలటరీ అధికారాలు అప్పగించారు.

* భారతదేశంలో ‘బానిసత్వాన్ని’ రద్దు చేయాలని తీర్మానించారు. దీన్ని లార్డ్‌ ఎలిన్‌ బరో వ్యతిరేకించడంతో అమల్లోకి రాలేదు.

* భారతీయ శాసనాలను క్రోడీకరించడానికి లార్డ్‌ మెకాలే అధ్యక్షతన ‘మొదటి లా కమిషన్‌’ను ఏర్పాటు చేశారు.

* బొంబాయి, మద్రాస్‌ ప్రభుత్వాల శాసనాధికారాలను తొలగించారు. కార్యనిర్వాహక మండలితో కూడిన గవర్నర్‌ జనరల్‌కు పూర్తి శాసనాధికారం లభించింది.

* గవర్నర్‌ జనరల్‌ కార్యనిర్వాహక మండలి సభ్యుల సంఖ్యను నాలుగుకు పెంచారు. అందులో ఒక న్యాయ సభ్యుడిగా లార్డ్‌ మెకాలేకు ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు.

* ‘ఈస్టిండియా కంపెనీ’ వ్యాపార లావాదేవీలను రద్దు చేసి, దాన్ని పరిపాలనా సంస్థగా మార్చారు. తేయాకు, చైనాతో వ్యాపారాన్ని ఈస్టిండియా కంపెనీ గుత్తాధిపత్యం నుంచి తొలగించారు.

* యూరోపియన్లు భారతదేశానికి వలస వచ్చేందుకు, ఇక్కడ భూమి, ఆస్తులను సంపాదించుకునేందుకు పూర్తి స్వేచ్ఛ కల్పించారు. దీంతో బ్రిటిష్‌ వలస రాజ్యస్థాపనకు చట్టబద్ధత కలిగింది. భారతదేశంలో ‘కేంద్రీకృత పాలన’కు తుదిమెట్టుగా ఈ చట్టాన్ని పేర్కొన్నారు.

* సివిల్‌ సర్వీసుల నియామకాల్లో బహిరంగ పోటీ పద్ధతిని ప్రతిపాదించారు. భారతీయులకు ఉద్యోగకల్పనలో వివక్ష చూపకూడదని తీర్మానించారు. దీన్ని ‘కోర్ట్‌ ఆఫ్‌ డైరెక్టర్స్‌’ వ్యతిరేకించడంతో పూర్తిగా అమల్లోకి రాలేదు.

* భారతదేశంలో ముగ్గురు ‘బిషప్‌’లను  నియమించారు. కలకత్తాలోని ‘బిషప్‌’ను  భారతదేశం మొత్తానికీ క్రైస్తవ మతాధిపతిగా ప్రకటించారు.

చార్టర్‌ చట్టం, 1853

* ఇది ‘ఈస్టిండియా కంపెనీ’ పాలనా కాలంలో ప్రవేశపెట్టిన చివరి చార్టర్‌ చట్టం. ఇందులో భారత్‌లో ఈస్టిండియా కంపెనీ హక్కులను పొడిగించే అంశాన్ని ప్రస్తావించలేదు. దీంతో కంపెనీ పాలన త్వరలో అంతమవుతుందని స్పష్టమైంది.

* గవర్నర్‌ జనరల్‌ అధికార విధులను శాసన, కార్యనిర్వాహక విధులుగా విభజించారు. శాసనాల రూపకల్పనకు ‘సెంట్రల్‌ లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌’ను ఏర్పాటు చేశారు. ఇది బ్రిటిష్‌ పార్లమెంటులా తన విధులను నిర్వహిస్తుంది.

* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌లో మొదటిసారిగా స్థానిక ప్రతినిధులకు ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. ఇందులో మొత్తం ఆరుగురు సభ్యులు ఉంటారు. బెంగాల్, బొంబాయి, మద్రాస్, ఆగ్రాల నుంచి నలుగురికి ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు.

* సివిల్‌ సర్వీసెస్‌ పరీక్షల్లో జాతి వివక్ష లేకుండా బహిరంగ పోటీ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. 

* 1854లో సివిల్‌ సర్వీసెస్‌ పరీక్షలపై అధ్యయనం కోసం లార్డ్‌ మెకాలే అధ్యక్షతన ఒక కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు.

మూడో దశ (1858-1909)

* 1857లో భారత్‌లో చెలరేగిన సిపాయిల తిరుగుబాటు తర్వాత 1858 నుంచి భారతదేశ పరిపాలన బ్రిటిష్‌ రాజు/ రాణి నియంత్రణలోకి వెళ్లింది. అప్పటి నుంచి రూపొందిన చట్టాలను ‘కౌన్సిల్‌ చట్టాలు’ లేదా ‘భారత ప్రభుత్వ చట్టాలు’గా పేర్కొంటారు.

భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1858:

* 1858, నవంబరు 1న విక్టోరియా మహారాణి భారతదేశ పరిపాలనా బాధ్యతలు చేపట్టారు. ఇక్కడి ప్రజల స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రం, సంక్షేమం తమ లక్ష్యమని ఆమె ప్రకటించారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా భారత్‌లో ‘ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలన’ రద్దయ్యి, దేశం బ్రిటిష్‌ సామ్రాజ్యంలో అంతర్భాగమైంది.

* భారతదేశ పరిపాలనకు అవసరమైన శాసనాలను బ్రిటిష్‌ పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.

* లండన్‌లో ‘భారతరాజ్య కార్యదర్శి’ ్బళీ’‘౯’్మ్చ౯్వ ్న÷ ళ్మ్చ్మీ’్శ అనే పదవిని ఏర్పాటు చేశారు. ఇది బ్రిటిష్‌ కేబినెట్‌లో అంతర్భాగంగా ఉంటూ, మనదేశ పరిపాలనా వ్యవహారాలకు సంబంధించి బ్రిటిష్‌ పార్లమెంటుకు బాధ్యత వహిస్తుంది.

* భారతరాజ్య కార్యదర్శికి పరిపాలనలో సహకరించడానికి 15 మంది సభ్యులతో కూడిన ‘కౌన్సిల్‌’ను ఏర్పాటు చేశారు.

* ‘గవర్నర్‌ జనరల్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా’ హోదాను ‘వైస్రాయ్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా’గానూ వ్యవహరించారు. ఈ వ్యక్తిని బ్రిటిష్‌ పాలిత రాష్ట్రాలతో వ్యవహరించేటప్పుడు గవర్నర్‌ జనరల్‌గా, స్వదేశీ సంస్థానాలతో వ్యవహరించేటపుడు ‘వైస్రాయ్‌’గా పేర్కొన్నారు.

* మొట్టమొదటి గవర్నర్‌ జనరల్, వైస్రాయ్‌ పదవిని ‘లార్డ్‌ కానింగ్‌’ నిర్వహించారు.

* వైస్రాయ్‌ దేశంలో బ్రిటిష్‌ రాణి మొట్టమొదటి ప్రత్యక్ష ప్రతినిధి. వీరు భారతదేశ పాలనను బ్రిటిష్‌ రాణి పేరుతో నిర్వహిస్తారు. వీరి పదవీకాలం అయిదేళ్లు. పాలనలో సహకరించేందుకు ఒక కార్యనిర్వాహక మండలి ఉంటుంది.

* ఈ చట్టాన్ని ‘గుడ్‌ గవర్నెన్స్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా’గా పేర్కొంటారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా బ్రిటిష్‌ రాణి ‘భారత సామ్రాజ్ఞి’ అనే బిరుదు పొందారు.

* దీని ద్వారానే భారత రాజ్యాంగ చరిత్ర ప్రాంభమైందని డి.డి.బసు పేర్కొన్నారు.

* బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ కంట్రోల్, కోర్ట్‌ ఆఫ్‌ డైరెక్టర్స్‌ అనే ద్వంద్వపాలన రద్దయ్యింది.

* 1858 భారత ప్రభుత్వ చట్టాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ, భారతదేశంలోని యూరోపియన్‌ వడ్డీ వ్యాపారులు తిరుగుబాటు చేశారు. దీన్నే ‘వైట్‌ మ్యుటినీ’ (జ్తూi్మ’ ల్య్మీi-్వ) లేదా  ‘యూరోపియన్‌ తిరుగుబాటు’గా చెప్తారు.

* ఈ చట్టం ప్రకారం భారతదేశ పరిపాలన కోసం బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం కింది విధానాన్ని అనుసరించి, అమలు చేసింది.

రాజ్యాంగ పరిణామ క్రమం - మూడోదశ

ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టాలు

భారతదేశంపై తమ పట్టును కొనసాగించడానికి బ్రిటిష్‌వారు అనేక చట్టాలను రూపొందించారు. ఇవి భారత రాజ్యాంగ పరిణామ క్రమంలో అంతర్భాగంగా ఉపకరిస్తూ, మన రాజ్యాంగ రూపకల్పనకు తోడ్పడ్డాయి. వీటిలో కౌన్సిల్‌ చట్టాలు ముఖ్యమైనవి. భారత రాజ్య కార్యదర్శితో కూడిన 15 మంది కౌన్సిల్‌ సభ్యుల పేరు మీదుగా వీటిని రూపొందించారు. అందుకే వీటిని కౌన్సిల్‌ చట్టాలుగా పేర్కొంటారు. ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టాలు, వాటిలోని ముఖ్యాంశాలపై పోటీ పరీక్షార్థులకు అవగాహన ఉండాలి. 

ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1861

* లార్డ్‌ కానింగ్‌ భారతదేశ గవర్నర్‌ జనరల్, వైస్రాయ్‌గా ఉన్న కాలంలో ‘ఇండియన్‌  కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1861’ని రూపొందించారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా భారతీయులకు మొదటిసారి శాసన నిర్మాణంలో పాల్గొనే అవకాశం ఇచ్చారు. గవర్నర్‌ జనరల్‌కు ‘ఆర్డినెన్స్‌’ను జారీచేసే అధికారాన్ని కల్పించారు.

* మంత్రులకు మంత్రిత్వశాఖలను కేటాయించే ‘పోర్ట్‌ఫోలియో’ విధానానికి చట్టబద్ధత కల్పించారు.

* రెగ్యులేటింగ్‌ చట్టం, 1773 ద్వారా రద్దుచేసిన బాంబే, మద్రాస్‌ ప్రెసిడెన్సీల శాసనాధికారాలను పునరుద్ధరించారు. 

* ప్రభుత్వ ఆదాయ, వ్యయాలను వివరించే ‘వార్షిక బడ్జెట్‌’ను ప్రవేశపెట్టే విధానాన్ని ప్రారంభించారు.

* బెంగాల్, పంజాబ్, ఈశాన్య సరిహద్దు ప్రావిన్సుల్లో నూతన లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిళ్లను ఏర్పాటు చేశారు.

* లార్డ్‌ కానింగ్‌ ‘లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌’కు అనధికార సభ్యులుగా కొంతమంది భారతీయులను నామినేట్‌ చేశారు. వీరిలో పటియాలా మహారాజు నరేంద్రసింగ్, బెనారస్‌ మహారాజు దేవ్‌నారాయణ్‌ సింగ్, సర్‌ దినకర్‌రావు మొదలైనవారు ఉన్నారు.

* భారతదేశంలో మొదటి హైకోర్టును 1862లో కలకత్తాలో నెలకొల్పారు. అదే ఏడాది మద్రాస్, బాంబే హైకోర్టులను ఏర్పాటు చేశారు. 

* వివిధ లా కమిషన్ల సిఫార్సుల మేరకు 1859లో ‘సివిల్‌ ప్రొసీజర్‌ కోడ్‌’ను రూపొందించారు. 1860లో ‘ఇండియన్‌ పీనల్‌ కోడ్‌’, 1861లో ‘క్రిమినల్‌ ప్రొసీజర్‌ కోడ్‌’లను రూపొందించారు.

విభజించు- పాలించు విధానం

* భారత్‌లో అతివాద - మితవాద నాయకుల మధ్య తీవ్రమైన ఘర్షణ ఉండేది. దీన్ని గుర్తించిన ఆంగ్లేయులు అతివాదులను వేరుచేసి, మితవాదులను తమకు అనుకూలంగా తిప్పుకోవాలని ప్రయత్నించారు. 

* ఇందులో భాగంగానే ‘మింటో - మార్లే సంస్కరణల చట్టం’ ద్వారా విభజించు- పాలించు అనే విధానాన్ని బ్రిటిష్‌వారు అనుసరించారు.

ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1892

* 1885లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ (ఐఎన్‌సీ) ఏర్పడింది. విద్యావంతులైన భారతీయులు బ్రిటిష్‌ పాలనలోని లోపాలను తెలియజేస్తూ భారతీయుల్లో చైతన్యాన్ని తీసుకురావడం ప్రారంభించారు. దీంతో ఆంగ్లేయులు ఆందోళన చెంది, ఇక్కడి ప్రజలను సంతృప్తిపరచడానికి ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1982ను రూపొందించారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా కేంద్ర, రాష్ట్రాలకు చెందిన లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిళ్లలో సభ్యుల సంఖ్యను పెంచారు.

* కేంద్ర శాసనసభలో భారతీయ సభ్యుల ప్రాతినిధ్యం ఆరుకు పెరిగింది. వారు: గోపాలకృష్ణ గోఖలే, సురేంద్రనాథ్‌ బెనర్జీ, రాస్‌బిహారి ఘోష్,  ఫిరోజ్‌షా మెహతా, దాదాబాయ్‌ నౌరోజీ, బిల్‌గ్రామి.

* మనదేశంలో మొదటిసారిగా పరోక్ష పద్ధతిలో ప్రజా ప్రతినిధులను ఎన్నుకునే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.

* కౌన్సిల్‌ సభ్యులకు బడ్జెట్‌పై చర్చించే అవకాశాన్ని, ప్రభుత్వాన్ని ఉద్దేశించి ప్రశ్నలు అడిగే అధికారాన్ని కల్పించారు.

* కేంద్ర శాసనసభలో సభ్యుల సంఖ్య 10 మందికి తగ్గకుండా, 16 మందికి మించకుండా ఉండాలని నిర్దేశించారు.

* రాష్ట్ర శాసనసభల్లో సభ్యుల సంఖ్య 8 మందికి తగ్గకుండా 20 మందికి మించకుండా ఉండాలని పేర్కొన్నారు.

నాలుగో దశ (1909-35)

ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1909 

* దీన్నే మింటో - మార్లే సంస్కరణల చట్టం 1909 అని కూడా అంటారు.

* 1909లో అప్పటి భారత రాజ్య కార్యదర్శి లార్డ్‌ మార్లే, గవర్నర్‌ జనరల్‌ లార్డ్‌ మింటో ఈ సంస్కరణల చట్టాన్ని రూపొందించారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా వైస్రాయ్‌ కార్యనిర్వాహక కౌన్సిల్‌లోని సభ్యుల సంఖ్యను శాసన ప్రక్రియ కోసం 16 నుంచి 60కి పెంచారు. 

* మద్రాస్, బెంగాల్, యునైటెడ్‌ ప్రావిన్స్, బిహార్, ఒడిశా రాష్ట్రాల శాసన వ్యవస్థల్లో సభ్యుల సంఖ్యను 50కి పెంచారు.

* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌ పేరును ‘ఇంపీరియల్‌ లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌’గా మార్చారు.

* గవర్నర్‌ జనరల్‌ ఎగ్జిక్యూటివ్‌ కౌన్సిల్‌లో మొదటిసారిగా భారతీయులకు ప్రాతినిధ్యాన్ని కల్పించారు. ఈవిధంగా కౌన్సిల్‌కు వెళ్లిన మొదటి భారతీయుడు సత్యేంద్రప్రసాద్‌ సిన్హా. ఈయన్ను న్యాయసభ్యుడిగా నియమించారు.

* కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసనసభ్యులకు అనుబంధ ప్రశ్నలు వేయడానికి, బడ్జెట్‌పై తీర్మానాలు ప్రవేశపెట్టడానికి అవకాశం కల్పించారు.

* మొదటిసారిగా ‘ఎన్నికల పద్ధతి’ని ప్రవేశపెట్టారు. శాసనసమండలిలో అనధికార సభ్యుల ఎన్నికకు ఈ పద్ధతి వర్తిస్తుంది. ఓటర్లను మతాలు, వర్గాలవారీగా విభజించారు.

* ముస్లింలు, వ్యాపార సంఘాల వారికి ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలు కేటాయించారు. ముస్లింలకు వారి జనాభాకు మించి ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. వీరిని ముస్లిం ఓటర్లే ఎన్నుకునేలా వీలు కల్పించారు. ఇందుకోసం ‘ప్రత్యేక మత నియోజకవర్గాలను’ ఏర్పాటు చేశారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా మతతత్వానికి చట్టబద్దత కల్పించారు. అందుకే లార్డ్‌ మింటోను భారత్‌లో ‘మత నియోజకవర్గాల పితామహుడి’గా పేర్కొంటారు.

* 1911లో లార్డ్‌ హార్డింజ్‌ - ఖిఖి కాలంలో భారతదేశ రాజధానిని కలకత్తా నుంచి దిల్లీకి మార్చారు. 

* ఈ చట్టం హిందువులు - ముస్లింల మధ్య వేర్పాటువాదానికి దారితీసి, భారతదేశ విభజనకు కారణమైందని జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ పేర్కొన్నారు.

* 1909 మింటో మార్లే సంస్కరణల చట్టం‘కేవలం నీడ లాంటి ఆకారాన్ని మాత్రమే అందించిందని, ఇది చంద్రకాంతితో సమానం’’ అని అనేకమంది రాజనీతిజ్ఞులు పేర్కొన్నారు.

* ఈ చట్టం ద్వారా స్థానిక సంస్థల్లో ఎన్నికయ్యే ప్రజాప్రతినిధుల సంఖ్యను పెంచాలని భావించారు. ప్రాథమిక విద్య బాధ్యతను మున్సిపల్‌ వ్యవస్థలకు అప్పగించాలని ప్రయత్నించారు.

* 1913లో అమెరికాలోని శాన్‌ఫ్రాన్సిస్కోలో లాలా హరదయాళ్‌ ‘గదర్‌’ పార్టీని స్థాపించారు. ఈ పార్టీలో చేరిన ఏకైక తెలుగు వ్యక్తి ‘దర్శి చెంచయ్య’.

* ‘‘ఈ సంస్కరణలు భారతదేశంలో పార్లమెంటరీ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టేందుకు సంబంధించినవి కావు’’ అని లార్డ్‌ మార్లే వ్యాఖ్యానించారు.

* భారతీయుల్లో పెరిగిపోతున్న అసంతృప్తిని, స్వాతంత్య్ర కాంక్షను నిలువరించే ఉద్దేశంతో ఆంగ్లేయులు అనేక చర్యలు చేపట్టారు. వాటిలో ‘మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం, 1919’ కీలకమైంది. ఇందులోని అనేక మౌలికాంశాలు భారత రాజ్యాంగ రూపకల్పనలో కీలకపాత్ర పోషించాయి. వీటిపై పరీక్షార్థులకు అవగాహన అవసరం.

మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం, 1919

1919లో అప్పటి భారత రాజ్య కార్యదర్శి మాంటేగ్, గవర్నర్‌ జనరల్‌ లార్డ్‌ చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ కలిసి ఈ సంస్కరణల చట్టాన్ని రూపొందించారు. భారతదేశంలో బాధ్యతాయుతమైన పరిపాలనను అందించడం దీని ముఖ్య లక్ష్యంగా పేర్కొన్నారు. ఈ చట్టం 1921 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.

చట్టంలోని ముఖ్యాంశాలు: భారతదేశంలో తొలిసారి పార్లమెంటరీ విధానానికి పునాదులు పడ్డాయి. కేంద్ర శాసనసభలో ‘ద్విసభా విధానాన్ని’ ప్రవేశపెట్టారు.

కౌన్సిల్‌ ఆఫ్‌ స్టేట్స్‌:

* దీన్ని ‘ఎగువ సభ’గా పేర్కొంటారు. ఇందులోని సభ్యుల పదవీకాలాన్ని 5 సంవత్సరాలుగా నిర్దేశించారు.

* ఈ సభలో ఉన్న సభ్యుల సంఖ్య 60. వీరిలో 34 మంది ఎన్నికైనవారు కాగా, మిగిలిన 26 మందిని గవర్నర్‌ జనరల్‌ నామినేట్‌ చేస్తారు. 

* ఈ సభకు గవర్నర్‌ జనరల్‌ ఎక్స్‌అఫీషియో ఛైర్మన్‌గా వ్యవహరిస్తారు. దీని స్ఫూర్తితోనే మన రాజ్యసభను ఏర్పాటు చేశారు.

లెజిస్లేటివ్‌ అసెంబ్లీ:

* దీన్ని ‘దిగువసభ’గా పేర్కొంటారు. దీనిలోని సభ్యుల పదవీకాలం 3 సంవత్సరాలు. 

* ఇందులోని మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 144. వీరిలో 104 మంది ఎన్నికైనవారు కాగా, 40 మంది నామినేట్‌డ్‌ సభ్యులు.

* 1925 ఫిబ్రవరిలో ఈ సభకు మొదటి అధ్యక్షుడిగా సర్‌ ఫెడరిక్‌ వైట్‌ను, ఉపాధ్యక్షుడిగా సచ్చిదానంద సిన్హాను నియమించారు.

* భారతీయుడైన విఠల్‌భాయ్‌ పటేల్‌ 1925, ఆగస్టులో ఈ సభకు మొదటి అధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయ్యారు. 

అధికారాల విభజన: 1919 నాటి మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం ప్రకారం కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య రెండు రకాల అధికారాల విభజనను పేర్కొన్నారు. అవి: 

కేంద్ర జాబితా: ఇందులో 47 అంశాలు ఉన్నాయి. జాతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న విదేశీ వ్యవహారాలు, దేశరక్షణ, పోస్టల్, కరెన్సీ, రైల్వే మొదలైన అంశాలు కేంద్ర జాబితా కిందకి వస్తాయి.

రాష్ట్ర జాబితా: ఇందులో 51 అంశాలు ఉన్నాయి. ప్రాంతీయ ప్రాధాన్యం కలిగిన వ్యవసాయం, నీటి పారుదల, ప్రజారోగ్యం, రోడ్డురవాణా, స్థానిక స్వపరిపాలన మొదలైన అంశాలు రాష్ట్ర జాబితాలో ఉంటాయి.

ద్వంద్వపాలన (Dyarchy): 1919 నాటి మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం ద్వారా రాష్ట్రాల్లో ‘ద్వంద్వపాలన’ను ప్రవేశపెట్టారు. దీని ప్రకారం ప్రభుత్వ పాలనాంశాలను రెండు రకాలుగా వర్గీకరించారు. అవి:

రిజర్వ్‌డ్‌ అంశాలు: వీటిలో అత్యంత ప్రాధాన్యం ఉన్న 28 అంశాలు ఉన్నాయి. భూమి శిస్తు, పరిశ్రమలు, ఆర్థిక, న్యాయ, నీటిపారుదల మొదలైనవి ఇందులో ఉన్నాయి. 

* వీటికి సంబంధించిన వ్యవహారాలను సంబంధిత రాష్ట్రాల గవర్నర్లు నిర్వహిస్తారు. వీరికి  ‘కార్య నిర్వాహక మండలి’ సహాయం చేస్తుంది. 

* కార్య నిర్వాహక మండలి సభ్యులు తమ విధి నిర్వహణలో రాష్ట్ర శాసనసభకు బాధ్యత వహించాల్సిన అవసరం లేదు. అంటే వీరికి అధికారాలు మాత్రమే ఉంటాయి, విధులు ఉండవు.

ట్రాన్స్‌ఫర్డ్‌ అంశాలు: వీటిలో ప్రాధాన్యం, అధికారాలు లేని 22 అంశాలు ఉన్నాయి. స్థానిక పాలన, వ్యవసాయం, ప్రజారోగ్యం, పారిశుద్ధ్యం మొదలైన వాటిని భారతీయ మంత్రుల సహాయంతో సంబంధిత రాష్ట్రాల గవర్నర్లు నిర్వహిస్తారు. 

* ఈ మంత్రులు ఆయా రాష్ట్రాల శాసనసభల్లో సభ్యులుగా ఉండి, తమ విధి నిర్వహణలో శాసనసభకు బాధ్యత వహిస్తారు.

* మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం, 1919 ద్వారా బ్రిటిష్‌ ఇండియా పరిపాలన కింది విధంగా రూపాంతరం చెందింది.

ఇతర ముఖ్యాంశాలు

* భారతదేశ వ్యవహారాలను పర్యవేక్షించడానికి ‘భారత హైకమిషనర్‌’ అనే పదవిని సృష్టించి, లండన్‌లో  కార్యాలయాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.

* భారత రాజ్య కార్యదర్శి జీతభత్యాలను భారతదేశ ఆదాయం నుంచి కాకుండా, బ్రిటిష్‌ ఆదాయం నుంచి చెల్లించాలని నిర్ణయించారు.

* సిక్కులు, క్రిస్టియన్లు, ఆంగ్లో ఇండియన్లు, యూరోపియన్లకు ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలను కేటాయించారు. దీని ద్వారా మనదేశంలో మతపరమైన ప్రాతినిధ్యాన్ని విస్తృతం చేశారు.

* పరిమితమైన ప్రత్యక్ష ఎన్నికల పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టి, భారతీయులు ప్రత్యక్షంగా పరిపాలనలో భాగస్వాములయ్యే అవకాశాన్ని కల్పించారు.

* కేంద్ర-రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య; వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య తలెత్తే వివాదాలను పరిష్కరించే అధికారాన్ని వైస్రాయ్‌కి కల్పించారు.

* మొదటిసారిగా కేంద్ర బడ్జెట్‌ నుంచి రాష్ట్రాల బడ్జెట్‌ను వేరు చేశారు. రాష్ట్రాల శాసనసభకు తమ బడ్జెట్‌ను తామే రూపొందించుకునే అధికారాన్ని కల్పించారు.

* ‘పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌’ ఏర్పాటుపై అధ్యయనం చేయడానికి ‘లీ’ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు. ఇది 1926లో తన నివేదికను సమర్పించగా కేంద్రం, రాష్ట్రాల్లో వేర్వేరు పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్లను ఏర్పాటు చేశారు.

* సాధారణ బడ్జెట్‌ నుంచి రైల్వే బడ్జెట్‌ను వేరు చేశారు.

* 1921లో ‘ప్రభుత్వ ఖాతాల సంఘం’(Public Accounts Committee)ని ఏర్పాటు చేశారు.

* ఆస్తి పన్ను చెల్లింపు, విద్య ప్రాతిపదికన పరిమిత ఓటు హక్కును కల్పించారు. దీంతో మన దేశంలో కేవలం 2.6% ప్రజలకు మాత్రమే ఓటు హక్కు లభించింది.

మహిళలకు ఓటు హక్కు - మార్గదర్శకాలు

* మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం, 1919 ప్రకారం మహిళలకు ఓటు హక్కును ఎప్పుడు, ఎలా కల్పించాలనే అధికారాన్ని ‘ప్రొవిన్షియల్‌ శాసనసభల’కు అప్పగించారు.

* 1920లో ట్రావెన్‌కోర్‌ సంస్థానం మొదటిసారి మహిళలకు ఓటు హక్కు కల్పించింది.

* 1921లో మద్రాస్, బాంబే రాష్ట్రాలు మహిళలకు ఓటు హక్కు కల్పించాయి.

* 1927లో ‘మద్రాస్‌ లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌’కు డాక్టర్‌ ముత్తులక్ష్మిరెడ్డి ఎన్నికయ్యారు.

విమర్శలు

* మాంటేగ్‌-చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టాన్ని బాలగంగాధర్‌ తిలక్‌ ‘సూర్యుడు లేని ఉదయంగా’ విమర్శించారు.

* ‘‘భారతదేశంలో ద్వంద్వపాలన అనేది దాదాపు దూషించే మాట అయ్యింది. ఒక వ్యక్తి మరో వ్యక్తిని ‘నీవు డైయార్కివి’ అని అరవడం నేను విన్నాను’’ అని సర్‌ బట్లర్‌ పేర్కొన్నారు.

మడ్డీమాన్‌ కమిటీ, 1924

చిత్తరంజన్‌ దాస్, మోతీలాల్‌ నెహ్రూ ఆధ్వర్యంలోని ‘స్వరాజ్య పార్టీ’ కేంద్ర శాసన వ్యవస్థలోకి ప్రవేశించి, బ్రిటిష్‌ వారి ముందు అనేక డిమాండ్లను ఉంచింది. అవి: 

* ద్వంద్వపాలనా విధానాన్ని రద్దు చేయడం.

* రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయడం.

* సివిల్, డిఫెన్స్‌ సర్వీసుల్లో భారతీయులకే అవకాశం కల్పించి, స్వపరిపాలన అందించడం.

* భారతీయ పరిస్థితులకు అనుగుణంగా చట్టాలను రూపొందించడం.

* స్వరాజ్య పార్టీ, ఇతర జాతీయ నాయకుల ఒత్తిడి కారణంగా బ్రిటిష్‌ వారు 1919 నాటి మాంటేగ్‌ - చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం అమలు తీరును సమీక్షించాలని నిర్ణయించారు. దీని కోసం 1924లో అలెగ్జాండర్‌ మడ్డీమాన్‌ అధ్యక్షతన 9 మంది సభ్యులతో ఒక కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు.

* ఈ కమిటీలో శివస్వామి అయ్యర్, తేజ్‌ బహదూర్‌ సప్రూ, ఆర్‌.పి.పరంజపే, మహ్మద్‌ ఆలీ జిన్నా మొదలైన భారతీయులు కూడా ఉన్నారు.

* ఏకాభిప్రాయంతో నివేదికను ఇవ్వడంలో ఈ కమిటీ విఫలమైంది. ఆంగ్లేయుల ప్రాబల్యం ఉన్న ఈ కమిటీ ద్వంద్వపాలనను సమర్థించింది.

సైమన్‌ కమిషన్‌ 1927

* 1919 నాటి మాంటేగ్‌ - చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం అమలు తీరును సమీక్షించేందుకు అప్పటి బ్రిటన్‌ ప్రధాని బాల్డ్విన్‌ 1927లో సర్‌ జాన్‌ సైమన్‌ నేతృత్వంలో ఒక కమిషన్‌ను నియమించారు. ఇందులో ఏడుగురు సభ్యులు ఉన్నారు.

* ఈ కమిషన్‌లో ఒక్క భారతీయుడికి కూడా ప్రాతినిధ్యం లభించలేదు. దీంతో దేశ పౌరులంతా ‘సైమన్‌ గో బ్యాక్‌’ నినాదంతో దీన్ని వ్యతిరేకించారు.

* సైమన్‌ కమిషన్‌ భారత్‌లో రెండుసార్లు పర్యటించింది. మొదటిసారి 1928, ఫిబ్రవరి 3 నుంచి మార్చి 31 వరకు; రెండోసారి 1928, అక్టోబరు 11 నుంచి 1929, ఏప్రిల్‌ 6 వరకు పర్యటించింది. ఈ కమిషన్‌ 1930లో తన నివేదికను సమర్పించింది.

నివేదికలోని ముఖ్యాంశాలు:

* భారతదేశంలో సమాఖ్య తరహా విధానాన్ని ఏర్పాటు చేయడం.

* 1919 నాటి మాంటేగ్‌ - చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం ద్వారా ప్రవేశపెట్టిన ద్వంద్వ పాలనను రద్దు చేయడం.

* చట్ట సభల్లో భారతీయులకు ప్రవేశం కల్పించి, వారిని పరిపాలనలో భాగస్వాములను చేయడం.

* భాష ప్రాతిపదికన ఒడిశా, సింధు రాష్ట్రాలను ఏర్పాటు చేయడం.

* హైకోర్టులపై కేంద్ర ప్రభుత్వానికి పాలనాపరమైన నియంత్రణ ఉండేలా చూడటం

* భారతీయులకు సార్వజనీన వయోజన ఓటు హక్కును, ప్రాథమిక హక్కులను నిరాకరించడం సమంజసమే అని నివేదికలో పేర్కొంది.

* కులాలవారీగా (కమ్యూనల్‌) ప్రాతినిధ్యం కల్పించడం సమంజసం కానప్పటికీ, దీనికి ప్రత్యామ్నాయం లేని కారణంగా కొనసాగించాలని సూచించింది.

బట్లర్‌ కమిటీ, 1927

* బ్రిటిష్‌ వారు 1927లో సైమన్‌ కమిషన్‌తో పాటు హర్‌కోర్ట్‌ బట్లర్‌ అధ్యక్షతన ‘భారత రాజ్యాల కమిటీ’ని ఏర్పాటు చేశారు.

* బ్రిటిష్‌ ఇండియా, భారత రాజ్యాల (సంస్థానాల) మధ్య సంతృప్తికరమైన ఆర్థిక సంబంధాలను సూచించడం దీని లక్ష్యం.

* ఈ కమిటీలో డబ్ల్యూ.ఎస్‌.హాల్‌వర్త్, ఎస్‌.సి.పీల్స్‌ సభ్యులుగా ఉన్నారు. ఇది 16 రాజ్యాల్లో అమల్లో ఉన్న ఆర్థిక సంబంధాలను పరిశీలించి, 1929లో తన నివేదికను సమర్పించింది.

నెహ్రూ రిపోర్ట్, 1928

* సైమన్‌ కమిషన్‌ను బహిష్కరిస్తున్నట్లు 1927, నవంబరు 14న అప్పటి భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ అధ్యక్షుడు శ్రీనివాస్‌ అయ్యంగార్‌ ప్రకటించారు. దీంతో అసహనానికి గురైన అప్పటి భారత వ్యవహారాల మంత్రి లార్డ్‌ బిర్కెన్‌హెడ్‌ 1927, నవంబరు 24న బ్రిటిష్‌ ఎగువ సభలో మాట్లాడుతూ ‘‘భారతీయులు అన్ని వర్గాలకు ఆమోదయోగ్యమైన రాజ్యాంగ రచన చేసుకోగలరా?’’ అని సవాలు చేశారు.

* భారత జాతీయ నాయకులు ఈ సవాలును స్వీకరించి, 1928, మే 19న బొంబాయిలో జరిగిన అఖిలపక్ష సమావేశంలో రాజ్యాంగ రచనకు ఒక ఉప సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేయాలని తీర్మానించారు. 9 మంది సభ్యులున్న ఈ సంఘానికి మోతీలాల్‌ నెహ్రూ అధ్యక్షత వహించారు.

* ఈ ఉపసంఘం ఇచ్చిన నివేదికనే నెహ్రూ రిపోర్ట్, 1928గా పేర్కొంటారు.

దీపావళి ప్రకటన, 1929

భారత్‌లో రాజ్యాంగ సంస్కరణలపై చర్చించేందుకు లండన్‌లో రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశం జరుగుతుందని, త్వరలోనే భారతదేశానికి స్వయంప్రతిపత్తి కల్పిస్తామని, 1929, అక్టోబరు 31న లార్డ్‌ ఇర్విన్‌ ప్రకటించారు. దీన్నే దీపావళి ప్రకటన అంటారు.

రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశాలు

* సైమన్‌ కమిషన్‌ సమర్పించిన నివేదికలోని అంశాలపై భారతదేశంలోని అన్ని వర్గాల ప్రజలతో చర్చించేందుకు బ్రిటిష్‌ వారు లండన్‌లో మూడు రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశాలు నిర్వహించారు. 

* భారత్‌లో పరిపాలన, భవిష్యత్తులో ప్రవేశపెట్టే పాలనా సంస్కరణల కోసం భారతీయుల అభిప్రాయాలను సేకరించటం ఈ సమావేశాల ఉద్దేశం. 

* బ్రిటన్‌ ప్రధాని రామ్సే మెక్‌డొనాల్డ్‌ అప్పటి భారత గవర్నర్‌ జనరల్‌ లార్డ్‌ ఇర్విన్‌తో చర్చించి ఈ సమావేశాల నిర్వహణకు శ్రీకారం చుట్టారు.

మొదటి రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశం, 1930

* ఈ సమావేశం 1930, నవంబరు 12 నుంచి 1931, జనవరి 19 వరకు జరిగింది. ఇందులో 89 మంది ప్రముఖులు పాల్గొన్నారు. 

* ‘సంపూర్ణ బాధ్యతాయుత పాలన’పై చర్చిస్తామని బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం ప్రత్యేక హామీని ఇవ్వకపోవటంతో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ ఈ సమావేశాన్ని బహిష్కరించింది.

రెండో రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశం, 1931

* ఇది 1931, సెప్టెంబరు 7 నుంచి 1937, డిసెంబరు 1 వరకు జరిగింది.

* 1931, మార్చి 5న గాంధీ - ఇర్విన్‌ ఒడంబడిక జరగడంతో ఈ సమావేశానికి ‘భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌’ తరఫున గాంధీజీ ప్రాతినిధ్యం వహించారు. 

* ఇందులో 107 మంది ప్రతినిధులు పాల్గొన్నారు. ఈ సమావేశంలో అల్ప సంఖ్యాక వర్గాల సమస్యలపై గాంధీజీ, మహ్మద్‌ అలీ జిన్నా మధ్య ఏకాభిప్రాయం కుదరలేదు. 

* బ్రిటిష్‌ వారు అనుసరిస్తున్న ‘విభజించు, పాలించు’ విధానానికి వ్యతిరేకంగా గాంధీజీ ఈ సమావేశాన్ని బహిష్కరించి భారత్‌కు తిరిగి వచ్చారు. ఆయన్ను ఆంగ్లేయులు అరెస్ట్‌ చేసి ఎరవాడ జైలుకు తరలించారు.

కమ్యూనల్‌ అవార్డ్, 1932: చట్టసభల్లో మైనార్టీ వర్గాల ప్రాతినిధ్యం పెంచాలని 1932, ఆగస్టు 16న ప్రధాని రామ్సే మెక్‌డొనాల్డ్‌ ప్రతిపాదించారు. దీన్నే కమ్యూనల్‌ అవార్డ్‌ అంటారు.

* దీని ప్రకారం ముస్లింలు, సిక్కులు, క్రిస్టియన్‌లకే కాకుండా షెడ్యూల్డ్‌ కులాల వారికి కూడా ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలను ప్రతిపాదించారు. దీన్ని వ్యతిరేకిస్తూ గాంధీజీ 1932, సెప్టెంబరు 20న పుణెలోని ఎరవాడ జైలులో ఆమరణ నిరాహార దీక్ష ప్రారంభించారు.

* 1932, సెప్టెంబరులో గాంధీజీ - అంబేడ్కర్‌ మధ్య పుణె ఒడంబడిక జరిగింది. ఈ కారణంగా గాంధీజీ ఆమరణ నిరాహార దీక్షను విరమించారు. 

* కమ్యూనల్‌ అవార్డ్‌ కంటే ఎక్కువగా షెడ్యూల్డ్‌ కులాల వారికి ప్రత్యేక అవకాశాలు కల్పించారు.

మూడో రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశం, 1932

* ఈ సమావేశం 1932, నవంబరు 17 నుంచి 1932, డిసెంబరు 24 వరకు జరిగింది. దీనికి 46 మంది ప్రతినిధులు హాజరయ్యారు. 

* ఈ సమావేశంలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌కు ప్రాతినిధ్యం లేదు.

* లండన్‌లో జరిగిన ఈ మూడు రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశాలకు డా. బి.ఆర్‌. అంబేడ్కర్, మహ్మద్‌ అలీ జిన్నా హాజరయ్యారు. రెండో సమావేశంలో సరోజినీ నాయుడు పాల్గొన్నారు.

శ్వేత పత్రం, 1933: రౌండ్‌టేబుల్‌ సమావేశాల్లో చర్చించిన అంశాలతో బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం ఒక శ్వేత పత్రాన్ని ప్రచురించింది. దీనిలోని ప్రతిపాదనలను లార్డ్‌ లిన్‌లిత్‌గో అధ్యక్షతన గల బ్రిటిష్‌ పార్లమెంట్‌కు చెందిన జాయింట్‌ సెలక్ట్‌ కమిటీ పరిశీలించింది. ఇది 1934, నవంబరు 11న తన నివేదికను సమర్పించింది. దీన్ని భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ తిరస్కరించింది.
 

రాజ్యాంగ పరిణామ క్రమం (అయిదో దశ)

భారత రాజ్యాంగ పరిణామ క్రమంలో రాజ్యాంగ రూపకల్పనకు అనేక అంశాలు తోడ్పడ్డాయి. వాటిలో ముఖ్యమైనవి ‘భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935’, ‘ఆగస్టు ప్రతిపాదనలు, 1940’, ‘క్రిప్స్‌ ప్రతిపాదనలు 1942’.

క్రిప్స్‌ ప్రతిపాదనలు, 1942

రెండో ప్రపంచ యుద్ధకాలంలో భారతీయుల సహకారాన్ని పొందేందుకు బ్రిటన్‌ ప్రధాని విన్‌స్టన్‌ చర్చిల్‌ తన కేబినెట్‌లో మంత్రిగా ఉన్న సర్‌ స్టాఫర్డ్‌ క్రిప్స్‌ను 1942, మార్చి 22న భారతదేశానికి పంపాడు. అతడు కింద పేర్కొన్న అంశాలను ప్రతిపాదించాడు:

* భారతీయులకు అవసరమైన నూతన రాజ్యాంగ రూపకల్పనకు ‘రాజ్యాంగ పరిషత్‌’ ఏర్పాటు.

* రెండో ప్రపంచ యుద్ధానంతరం భారతదేశానికి స్వయం ప్రతిపత్తిని కల్పించడం.

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఇప్పటికే అమల్లో ఉన్న రాజ్యాంగాన్ని అమలు చేసుకోవచ్చు లేదా నూతన రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోవచ్చు.

* క్రిప్స్‌ ప్రతిపాదనలను గాంధీజీ తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు. ‘‘ఇవన్నీ దివాళా తీస్తున్న బ్యాంకు మీద ముందు తేదీ వేసిన చెక్కు లాంటివి’’ అని ఆయన వ్యాఖ్యానించారు. వీటికి నిరసనగా గాంధీజీ 1942, ఆగస్టు 8న క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమానికి పిలుపునిస్తూ, ప్రజలకు 'Do or Die' అనే నినాదాన్ని ఇచ్చారు.

భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1935

* భారత్‌లో పరిపాలన కోసం బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం తయారు చేసిన రాజ్యాంగ సంస్కరణ చట్టాల్లోకెల్లా ఇది సమగ్రమైంది. 800 సంవత్సరాల చరిత్ర కలిగిన బ్రిటిష్‌ పార్లమెంటు రూపొందించిన అతిపెద్ద చట్టం ఇది. లండన్‌లో జరిగిన మూడు రౌండ్‌ టేబుల్‌ సమావేశాల చర్చలు, తీర్మానాలు ఈ చట్టానికి ఆధారం. భారత రాజ్యాంగ రూపకల్పనలో భాగంగా రాజ్యాంగ నిర్మాతలు సుమారు 70% పైగా అంశాలను ఈ చట్టం నుంచే గ్రహించారు. అందుకే దీన్ని భారత రాజ్యాంగానికి ‘మాతృక’, ‘జిరాక్స్‌ కాపీ’గా పేర్కొంటారు. ఈ చట్టంలో 321 ఆర్టికల్స్, 
10 షెడ్యూల్స్‌ ఉన్నాయి. ఈ చట్టం 1937, ఏప్రిల్‌ 1 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.

చట్టంలోని ముఖ్యాంశాలు

అఖిలభారత సమాఖ్య ఏర్పాటు: 

      ఈ చట్టం ద్వారా మనదేశంలో ‘అఖిలభారత సమాఖ్య’ను ప్రతిపాదించారు. ఇందులో 11 రాష్ట్రాలు, 6 చీఫ్‌కమిషనర్‌ ప్రాంతాలు, సమాఖ్యలో చేరడానికి అంగీకరించిన స్వదేశీ సంస్థానాలు ఉంటాయి.

అధికారాల విభజన:

      ఈ చట్టం ద్వారా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య 3 రకాల అధికారాల విభజనను పేర్కొన్నారు. అవి:

ఫెడరల్‌ జాబితా: దీనిలో 59 అంశాలు ఉన్నాయి. జాతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న దేశ రక్షణ, కరెన్సీ, రైల్వే, విదేశీ వ్యవహారాలు మొదలైన కీలకాంశాలను ఇందులో పేర్కొన్నారు.

రాష్ట్ర జాబితా: దీనిలో 54 అంశాలు ఉన్నాయి. ప్రాంతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న వ్యవసాయం, నీటిపారుదల, స్థానిక స్వపరిపాలన, విద్య మొదలైన అంశాలను ఈ జాబితాలో చేర్చారు.

ఉమ్మడి జాబితా: దీనిలో 36 అంశాలు ఉన్నాయి. వివాహం, విడాకులు, వారసత్వ హక్కులు మొదలైన అంశాలను ఇందులో పొందుపరిచారు.

కేంద్ర శాసన వ్యవస్థలో సభ్యుల సంఖ్య పెంపు:

      ఈ చట్టం ద్వారా కేంద్ర శాసనశాఖలో ద్విసభా విధానాన్ని కొనసాగిస్తూ, వాటిలో సభ్యుల సంఖ్యను పెంచారు.

కౌన్సిల్‌ ఆఫ్‌ స్టేట్స్‌ (Council of states): దీన్ని ఎగువ సభగా పేర్కొంటారు. ఇందులో సభ్యుల సంఖ్యను 260గా నిర్ణయించారు. వీరిలో 1/3వ వంతు సభ్యులను మనదేశంలోని స్వదేశీ సంస్థానాలకు కేటాయించారు.

లెజిస్లేటివ్‌ అసెంబ్లీ (Legislative Assembly): దీన్ని దిగువ సభగా పేర్కొంటారు. ఇందులో సభ్యుల సంఖ్యను 375గా నిర్ణయించారు. వీరిలో 1/3వ వంతు సభ్యులను మనదేశంలోని స్వదేశీ సంస్థానాలకు కేటాయించారు.

రాష్ట్రాల్లో ద్విసభా విధానం:

* భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935 ద్వారా రాష్ట్రాల్లో ‘ద్విసభా విధానాన్ని’ ప్రవేశపెట్టారు. భారత్‌లో 11 బ్రిటిష్‌పాలిత రాష్ట్రాలు ఉండగా, వాటిలోని 6 రాష్ట్రాల్లో ఈ విధానాన్ని తీసుకొచ్చారు. అవి: అసోం, బెంగాల్, బిహార్, మద్రాస్, ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్, బొంబాయి.

*  రాష్ట్రాల్లో ‘లెజిస్లేటివ్‌ కౌన్సిల్‌’ను ఎగువసభగా, ‘లెజిస్లేటివ్‌ అసెంబ్లీ’ని దిగువసభగా పేర్కొన్నారు.

రాష్ట్రాల్లో ద్వంద్వ పాలనా విధానం రద్దు:

      1919లో ప్రవేశపెట్టిన ‘ద్వంద్వ పాలనా’ విధానాన్ని భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935 ద్వారా రద్దుచేసి, రాష్ట్రాలకు స్వయంప్రతిపత్తి కల్పించారు. రాష్ట్రాల్లోని రిజర్వ్‌డ్, ట్రాన్స్‌ఫర్డ్‌ జాబితాలను రద్దుచేసి, రాష్ట్ర జాబితాలో ఉన్న 54 అంశాలపై భారతీయ మంత్రులకు అధికారాలు కల్పించారు.

కేంద్రంలో ద్వంద్వ పాలనా విధానం ఏర్పాటు:

     భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935 ద్వారా కేంద్రంలో ద్వంద్వ పాలనా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. దీని ద్వారా పాలనాంశాలను 2 రకాలుగా వర్గీకరించారు. అవి:

రిజర్వ్‌డ్‌ అంశాలు: ఇందులో అధికారాలు, ఆదాయవనరులు కలిగిన కీలకాంశాలు ఉన్నాయి. వీటిని గవర్నర్‌ జనరల్‌ నియమించిన ముగ్గురు సభ్యుల కౌన్సిల్‌ సహాయంతో నిర్వహిస్తారు.

ట్రాన్స్‌ఫర్డ్‌ అంశాలు: ఇందులో అంతగా ప్రాధాన్యంలేని అధికారాలు, ఆదాయ వనరులు లేని అంశాలున్నాయి. వీటిని 10 మందికి మించకుండా భారతీయులతో ఏర్పాటు చేసిన మంత్రిమండలి సహాయంతో గవర్నర్‌ జనరల్‌ నిర్వహిస్తారు.

ఫెడరల్‌ కోర్టు ఏర్పాటు:

కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య తలెత్తే వివాదాల పరిష్కారం కోసం దిల్లీలో ఫెడరల్‌ కోర్టును ఏర్పాటు చేశారు. ఇందులో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ఆరుగురు ఇతర న్యాయమూర్తులు ఉంటారు. దీనికి మొదటి ప్రధాన న్యాయమూర్తిగా సర్‌ మారిస్‌ గ్వేయర్‌ వ్యవహరించారు. ఈ కోర్టు వెలువరించిన తీర్పులను ఇంగ్లండ్‌లోని ‘‘ప్రీవి’’ (Privy) కౌన్సిల్‌లో అప్పీల్‌ చేసుకోవచ్చు.

ఇతర అంశాలు

* ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల భర్తీ కోసం జాతీయ స్థాయిలో ‘ఫెడరల్‌ పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌’ను రాష్ట్ర స్థాయిలో ‘స్టేట్‌ పబ్లిక్‌ సర్వీస్‌ కమిషన్‌’ను ఏర్పాటు చేశారు.

* భారతదేశం నుంచి ‘బర్మా’ను వేరు చేశారు.

* కొత్తగా ఒడిశా, సింధు రాష్ట్రాలను ఏర్పాటు చేశారు.

* శాసన వ్యవస్థలో షెడ్యూల్డ్‌ కులాలు, మహిళలు, ఇండియన్‌ క్రిస్టియన్లు, యూరోపియన్లు, కార్మికులు, ఆంగ్లో ఇండియన్లకు ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలను ఏర్పాటుచేసి, కమ్యూనల్‌ ప్రాతినిధ్యాన్ని విస్తృతం చేశారు.

* ‘‘అడ్వకేట్‌ జనరల్‌’’ పదవిని ఏర్పాటు చేశారు. వీరు రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు ప్రధాన న్యాయసలహాదారులుగా ఉంటారు.

* స్థానిక స్వపరిపాలనకు ప్రాధాన్యం కల్పించి, ప్రాంతీయ పరిపాలనాంశాలను భారతీయ మంత్రుల అధికార పరిధిలోకి తెచ్చారు.

* గవర్నర్‌ జనరల్‌కు విశేషమైన అధికారాలను కల్పించారు. దీని ద్వారా ‘కేంద్ర లెజిస్లేటివ్‌ అసెంబ్లీ’ చేసిన తీర్మానాలపై ‘వీటో’ (Veto) అధికారాన్ని కల్పించారు. అవసరమైతే గవర్నర్‌ జనరల్‌ సంబంధిత తీర్మానాలను బ్రిటిష్‌ రాణి పరిశీలన కోసం ఇంగ్లండ్‌కు పంపొచ్చు.

* రాష్ట్రాలపై కేంద్రం నియంత్రణను తగ్గించారు. గవర్నర్లనే రాష్ట్రాలకు రాజ్యాంగబద్ధ అధిపతులుగా పరిగణించారు.

* భారత ప్రభుత్వం చట్టం, 1935 ప్రకారం 1937లో 11 రాష్ట్రాల శాసనసభలకు ఎన్నికలు జరిగాయి. 8 రాష్ట్రాల్లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్‌ విజయం సాధించగా, మిగిలిన 3 రాష్ట్రాల్లో సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి.

* ఆర్థికపరమైన అంశాలను క్రమబద్ధీకరించేందుకు రిజర్వ్‌ బ్యాంక్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా (RBI)ను ఏర్పాటు చేశారు.

ప్రముఖుల విమర్శలు

* ‘‘ఇది కచ్చితంగా పిచ్చిది, సమూలంగా చెడ్డది, మొత్తానికి అనంగీకృతమైంది’’   - మహ్మద్‌ అలీ జిన్నా

* ‘‘మంచి వాహనానికి చక్కటి బ్రేకులు అమర్చి, ముఖ్యమైన ఇంజిన్‌ను బిగించడం మర్చిపోయారు’’     - జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ

ఆగస్టు ప్రతిపాదనలు

1940, ఆగస్టు 8న అప్పటి భారత గవర్నర్‌ జనరల్‌ లార్డ్‌ లిన్‌లిత్‌గో రాజ్యాంగ సంస్కరణలపై భారతీయులకు ప్రతిపాదనలు చేశారు. వీటినే  ‘ఆగస్టు ప్రతిపాదనలు’ అంటారు. అవి: 

* అన్ని రాజకీయ పార్టీలు, స్వదేశీ సంస్థానాల ప్రతినిధులతో కూడిన యుద్ధ సలహామండలిని ఏర్పాటు చేయడం.

* రెండో ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత భారతదేశానికి అధినివేశ ప్రతిపత్తి (Dominion status)తో కూడిన పాక్షిక స్వాతంత్య్రాన్ని కల్పించడం.

* రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో అల్పసంఖ్యాక వర్గాలవారికి తగిన ప్రాతినిధ్యం కల్పించడం.

వివిధ దేశాల మధ్య ఏర్పడిన రాజకీయ, ఆర్థిక, సామాజిక, విదేశాంగ సంబంధాలను ‘అంతర్జాతీయ సంబంధాలు’ అంటారు. ప్రస్తుత కాలంలో వీటి ప్రాధాన్యం ఎంతో పెరిగింది. ప్రపంచ రాజకీయాల్లో చేపట్టాల్సిన మార్పులు, చేర్పులకు ఇవి ఎంతగానో ఉపయోగపడుతున్నాయి.
* అంతర్జాతీయ సంబంధాలు అనే పదాన్ని మొదటిసారిగా జెర్మీ బెంథామ్‌ అనే రాజనీతి తత్త్వవేత్త ప్రాచుర్యంలోకి తెచ్చారు.
* క్రీ.శ.1648లో జరిగిన ‘వెస్ట్‌ ఫేలియా’ సంధిని అంతర్జాతీయ సంబంధాలకు మూలంగా పేర్కొంటారు. దీని ద్వారా యూరప్‌ ఖండానికి చెందిన స్వతంత్ర దేశాలు తమ దౌత్యవేత్తల ద్వారా ప్రపంచశాంతి స్థాపనకు ముందుకొచ్చాయి.
* మానవజాతి మనుగడను మలుపుతిప్పిన ‘సాంస్కృతిక పునరుజ్జీవనం’ ఫలితంగా వివిధ దేశాల మధ్య ఉండే ప్రాంతీయ సంబంధాలు ‘అంతర్జాతీయ దౌత్య సంబంధాలు’గా ఆచరణలోకి వచ్చాయి.
* 191418 మధ్య జరిగిన మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత అంతర్జాతీయ సమాజం ఒక నిర్దిష్ట రూపాన్ని సంతరించుకుంది.
* ప్రపంచ రాజకీయ సమస్యల పరిష్కారానికి ముఖ్య సాధనంగా అంతర్జాతీయ సంబంధాలు ఏర్పడ్డాయని మార్గెంథో, థామ్సన్‌ పేర్కొన్నారు.
* ‘అంతర్జాతీయ సంబంధాలు’ అనే అంశాన్ని 1919లో తొలిసారిగా ఒక అధ్యయన అంశంగా ‘వేల్స్‌’ విశ్వవిద్యాలయంలో ప్రవేశపెట్టారు. వీటి అధ్యయనం కోసం ‘ఉడ్రో విల్సన్‌’ పేరుతో ఒక ప్రత్యేక పీఠాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. దీన్ని అధిష్ఠించిన తొలి వ్యక్తి ఆల్ఫ్రెడ్‌ జమరిన్‌.
* 1919లో అమెరికాలోని జార్జిటౌన్‌ విశ్వవిద్యాలయంలో; 1924లో సదరన్‌ కాలిఫోర్నియా విశ్వవిద్యాలయంలో; 1923లో పారిస్‌ విశ్వవిద్యాలయంలో ఇలాంటి పీఠాలను ఏర్పాటు చేశారు.
 

నానాజాతి సమితి పాత్ర
* ప్రపంచ దేశాలను ఏకతాటిపైకి తెచ్చేందుకు ఏర్పడిన మొదటి అంతర్జాతీయ సంస్థ నానాజాతి సమితి.
* 1920లో 24 సభ్యదేశాలతో ఇది ఏర్పడింది.
* బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్, జర్మనీ దేశాలు ఇందులో సభ్యులుగా చేరాయి. కానీ అమెరికా, కెనడా దేశాలు సభ్యత్వం పొందలేదు.
 

ప్రాధాన్యతకు కారణాలు
* రాజకీయ సార్వభౌమత్వం ఉన్న స్వతంత్ర రాజ్యాల ఆవిర్భావం.
* రెండో ప్రపంచ యుద్ధానంతరం ప్రపంచవ్యాప్తంగా వచ్చిన మార్పులు.
* వలసవాదం, సామ్రాజ్యవాదం అంతరించడం.
* అభివృద్ధి చెందుతున్న మూడో ప్రపంచ దేశాలు ఎదుర్కొంటున్న సమస్యలు.
* ప్రపంచంలోని ప్రతి దేశం తన అస్తిత్వాన్ని నిలుపుకునేందుకు ప్రయత్నించడం.
* ఉగ్రవాదం, పేదరికం, పర్యావరణ సమస్యలను ఎదుర్కోవడానికి అవసరమైన వ్యూహం కోసం.
* నూతన అంతర్జాతీయ సంస్థల ఆవిర్భావం.
* అగ్రరాజ్యాల వ్యూహాలు, సైనిక విధానాలు.
* ప్రపంచ దేశాల్లో మారుతున్న వైఖరులు.
* అమెరికా, సోవియట్‌ రష్యాల మధ్య జరిగిన ప్రచ్ఛన్నయుద్ధం ముగింపు.
* సోవియట్‌ రష్యా విచ్ఛిన్నం, అమెరికా అగ్రరాజ్యంగా అవతరించడం.

మొదటి ప్రపంచ యుద్ధ ప్రభావం
* మొదటి ప్రపంచయుద్ధం తర్వాత ప్రపంచ దేశాల మధ్య సత్సంబంధాలు నెలకొల్పాల్సిన ఆవశ్యకత ఏర్పడింది.
* ప్రపంచంలో శాంతి, సామరస్యాలను పరిరక్షించాల్సిన ఆవశ్యకతను అన్ని దేశాలు గుర్తించాయి.
* యుద్ధం ప్రపంచ మానవాళిపై తీవ్ర ప్రభాం చూపింది.
* అగ్రరాజ్యాల సామ్రాజ్యకాంక్ష ప్రస్ఫుటమైంది.
* అపారమైన ప్రాణ, ఆస్తి నష్టం సంభవించింది.
* యుద్ధంలో గెలిచిన, ఓడిన దేశాల ఆర్థిక పరిస్థితి ప్రమాదంలో పడింది.
* ప్రజాస్వామ్య పరిరక్షణ కోసం పోరాడిన బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్, అమెరికా దేశాలు తమ ప్రాబల్యాన్ని పెంచుకున్నాయి.
* వివిధ దేశాలు ఏర్పర్చుకున్న ‘రహస్య కూటముల’ వల్ల జరిగిన నష్టాలు ప్రపంచ రాజ్యాలకు అర్థమయ్యాయి.
* యుద్ధాన్ని ఒక ఉన్నతమైన ఆదర్శంగా, జాతీయ పరిశ్రమగా భావించిన జర్మన్లు తీవ్ర సంక్షోభానికి కారణమయ్యారు. యుద్ధానంతరం అపార నష్టానికి, అవమానాలకు గురయ్యారు.
* ఒకే జాతి, ఒకే రాజ్యం అనే సిద్ధాంతం ప్రాతిపదికగా యూరప్‌ దేశాల పునరేకీకరణ జరిగింది.
* అంతర్జాతీయ రాజకీయాల్లో జాతీయవాదం వ్యాప్తిచెంది, ప్రజాస్వామ్య సిద్ధాంతాల ప్రాబల్యం పెరిగింది.
* అప్పటి అమెరికా అధ్యక్షుడైన ఉడ్రో విల్సన్‌ ప్రతిపాదించిన 14 సూత్రాలు ప్రపంచ దేశాల్లో ఆదరణ పొందాయి. ఆ సూత్రాల్లో ఒకటైన జాతుల స్వయం నిర్ణయాధికార సిద్ధాంతం నూతన జాతీయ రాజ్యాల ఆవిర్భావానికి పునాదులు వేసింది.
* బ్రిటన్‌ విదేశాంగ విధానంలో గణనీయమైన మార్పులు వచ్చాయి.

వర్సయిల్స్‌ సంధి (1919, జనవరి 18)
* పారిస్‌ నగర శివార్లలోని ‘వర్సయిల్స్‌’ రాజభవన ప్రాకారంలో మొదటి ప్రపంచ యుద్ధానికి ముగింపు పలుకుతూ ఓ సమావేశం జరిగింది. ఇందులో యుద్ధానంతర పరిస్థితులను సమీక్షించి, సుస్థిర శాంతిస్థాపన కోసం కీలక నిర్ణయాలు తీసుకున్నారు. ఇందులో 70 మంది ప్రతినిధులు పాల్గొన్నారు. ఈ సమావేశంలో యుద్ధంలో ఓడిపోయిన దేశాలపై గెలుపొందిన దేశాలు అవమానకరమైన షరతులు విధించాయి.
* ‘ఓడిపోయిన వారి నెత్తిన గెలిచిన వారు షరతులు విధించడం సహజమే. కానీ, ఈ సమావేశంలో విధించిన షరతులు ఆధునిక చరిత్రలో లేవు’ అని ఇ.హెచ్‌.కార్‌ అనే రాజనీతిజ్ఞుడు వ్యాఖ్యానించారు.

రెండో ప్రపంచ యుద్ధ ప్రభావం
* 1939, సెప్టెంబరు 1న పోలెండ్‌పై జర్మనీ దాడి చేయడంతో రెండో ప్రపంచ యుద్ధం ప్రారంభమైంది. 1945 ఆగస్టు 6, 9 తేదీల్లో జపాన్‌లోని హిరోషిమా, నాగసాకి నగరాలపై అమెరికా అణుబాంబులు ప్రయోగించడంతో జపాన్‌ లొంగిపోయింది. దీంతో రెండో ప్రపంచయుద్ధం ముగిసింది. ఈ యుద్ధం అంతర్జాతీయ సమాజాన్ని తీవ్రంగా ప్రభావితం చేసింది. వాటిలోని ముఖ్యాంశాలు.
* ఈ యుద్ధం వల్ల ప్రపంచంలోని అనేక దేశాలు ప్రత్యక్షంగా లేదా పరోక్షంగా ప్రభావితమయ్యాయి.
* అక్షరాజ్యాలపై మిత్రరాజ్యాలు విజయం సాధించడంతో ప్రపంచవ్యాప్తంగా నూతన రాజకీయ మార్పులు సంభవించాయి.
* మిత్రరాజ్యాలు యుద్ధకాలంలో ప్రదర్శించిన సమన్వయం, సమైక్యతలను యుద్ధానంతరం ప్రదర్శించలేదు.
* అమెరికా - సోవియట్‌ రష్యాల మధ్య ప్రచ్ఛన్నయుద్ధం ప్రారంభమై ప్రపంచంలో మరోసారి శాంతికి విఘాతం కలిగే పరిస్థితులు ఏర్పడ్డాయి.
* అమెరికా - సోవియట్‌ రష్యాలు అగ్రరాజ్యాలుగా అవతరించి, సైనిక కూటముల ఏర్పాటుకు శ్రీకారం చుట్టాయి.
* ఆసియా, ఆఫ్రికా ఖండాల్లోని వివిధ వలస పాలిత దేశాల్లో జాతీయోద్యమాలు ఊపందుకున్నాయి. ఆ ఖండాల్లో నూతనంగా స్వాతంత్య్రం పొందిన అనేక దేశాలను సోషలిస్టు భావాలు ఆకర్షించాయి.
* ప్రపంచీకరణ విధానాల ఫలితంగా వివిధ దేశాల మధ్య అంతరాలు తగ్గాయి.
* ప్రపంచ దేశాల మధ్య సమాచార, సాంకేతిక పరిజ్ఞానం, వస్తుసేవలు, పెట్టుబడుల అనుసంధానత పెరిగింది.
* బహుళజాతి సంస్థలు అవతరించి, ప్రాబల్యంలోకి వచ్చాయి.
* అలీన విధానం అనేక దేశాల విదేశాంగ విధానంగా అవతరించింది.

అంతర్జాతీయ సంబంధాలు - కీలక ఘట్టాలు
వెస్ట్‌ ఫేలియా సంధి (1648): ఇది ప్రొటెస్టెంట్లు, కేథలిక్‌లకు మధ్య జరిగిన శాంతియుత సంధి. దీని ప్రకారం హాలెండ్, స్విట్జర్లాండ్‌లు స్వతంత్ర గణతంత్ర రాజ్యాలుగా గుర్తింపు పొందాయి. ఈ సంధి ఫలితంగా ఇంగ్లండ్, ఫ్రాన్స్, స్వీడన్‌లు అగ్రరాజ్యాలుగా అవతరించాయి.
యుటెరిచ్‌ సంధి (1713): * ఈ సంధి వల్ల ‘శక్తి సమతౌల్యం’ ప్రధాన సిద్ధాంతంగా అవతరించింది. దీని అమలుకు ఇంగ్లండ్‌ - ఆస్ట్రియాలు నాయకత్వం వహించాయి. ఫ్రాన్స్‌ తీవ్ర నష్టానికి గురైంది. ప్రష్యా ఏకీకరణకు బలమైన పునాది పడింది. ప్రష్యా ఏకీకరణ జరిగి, ‘ఫ్రెడరిక్‌ ది గ్రేట్‌’ నాయకత్వంలో శక్తిమంతమైన రాజ్యంగా అవతరించింది. 
వియన్నా కాంగ్రెస్‌ (1815): * మెటర్నిక్, టెల్లిరాండ్‌ అనే ఇద్దరు వ్యక్తుల వ్యూహం వియన్నా కాంగ్రెస్‌గా చరిత్రలో నిలిచిపోయింది. దీని ద్వారా ఫ్రాన్స్, దాని పొరుగు దేశాల మధ్య రక్షణరేఖను ఏర్పర్చారు. పోలెండ్‌ను ప్రష్యా, ఆస్ట్రియా, రష్యాలు తమలో తాము విభజించి పంచుకున్నాయి.
క్రిమియా యుద్ధం (1854-56): * కాన్‌స్టాంటినోపుల్‌పై ఆధిపత్యం కోసం ఈ యుద్ధం జరిగింది. ఇందులో రష్యాపై బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్‌ దేశాలు ఉమ్మడిగా పోరాడి విజయం సాధించాయి. రష్యా ఓడి నష్టపోయింది.

ఫ్రాంకో - ప్రష్యన్‌ యుద్ధం (1870 - 71)
* ఈ యుద్ధం ప్రష్యా, ఫ్రాన్స్‌కు మధ్య జరిగింది. ఇందులో ఫ్రాన్స్‌ ఓడింది. బిస్మార్క్‌ నాయకత్వంలో ప్రష్యా శక్తిమంతమైంది. యూరప్‌లో జర్మనీ అగ్రరాజ్యంగా అవతరించింది. ఫ్రాన్స్‌ ప్రాబల్యం తగ్గింది.
 

నమూనా ప్రశ్నలు
1. అంతర్జాతీయ సంబంధాలు అనే పదాన్ని మొదటిసారిగా ప్రాచుర్యంలోకి తెచ్చిన రాజనీతి తత్వవేత్త ఎవరు?
1) జెర్మీ బెంథామ్‌       2) జీన్‌బోడిన్‌ 
3) అరిస్టాటిల్‌       4) హెచ్‌.జె.లాస్కి

2. 1919లో ఏ విశ్వవిద్యాలయం అంతర్జాతీయ సంబంధాలను ఒక అధ్యయన అంశంగా ప్రవేశపెట్టింది?
1) పారిస్‌ విశ్వవిద్యాలయం 
2) సదరన్‌ కాలిఫోర్నియా విశ్వవిద్యాలయం 
3) ఆక్స్‌ఫర్డ్‌ విశ్వవిద్యాలయం 
4) వేల్స్‌ విశ్వవిద్యాలయం

3. 1920లో ఏర్పడిన ‘నానాజాతి సమితి’లో సభ్యత్వం లేని దేశాన్ని గుర్తించండి.
1) బ్రిటన్‌        2) అమెరికా 
3) ఫ్రాన్స్‌        4) జర్మనీ

4. యుద్ధాన్ని ఒక ఉన్నతమైన ఆదర్శంగా, జాతీయ పరిశ్రమగా భావించిన ఏ దేశస్థులు మొదటి ప్రపంచ యుద్ధానంతరం అవమానాలకు గురయ్యారు?
1) అమెరికా        2) జపాన్‌         3) జర్మనీ        4) ఇటలీ

5. అమెరికా మాజీ అధ్యక్షుడు ఉడ్రో విల్సన్‌ ప్రతిపాదించిన సూత్రాలు ఎన్ని?
1) 12      2) 14      3) 21      4) 41 

6. ‘జాతుల స్వయం నిర్ణయాధికార సిద్ధాంతాన్ని’ ప్రతిపాదించింది ఎవరు?
1) విన్‌స్టన్‌ చర్చిల్‌       2) జార్జి వాషింగ్టన్‌ 
3) ఉడ్రో విల్సన్‌         4) అడాల్ఫ్‌ హిట్లర్‌

7. ‘ఓడిపోయిన వారి నెత్తిన గెలిచినవారు షరతులు విధించడం సహజమే, కానీ వర్సయిల్స్‌ సంధి సమావేశంలో విధించిన షరతులు ఆధునిక చరిత్రలో లేవు’ అని వ్యాఖ్యానించిన రాజనీతి తత్వవేత్త ఎవరు?
1) ఈ.హెచ్‌.కార్‌    2) రాబర్ట్‌ హాక్‌         3) జీన్‌ బోడిన్‌       4) థామస్‌ హాబ్స్‌

8. అంతర్జాతీయ సంబంధాలపై రెండో ప్రపంచయుద్ధ ప్రభావాన్ని గుర్తించండి.
1) అలీన విధానం అనేక దేశాల విదేశాంగ విధానంగా రూపొందింది.
2) ఆసియా, ఆఫ్రికా ఖండాల్లోని వలసపాలిత దేశాల్లో జాతీయోద్యమాలు ప్రారంభమయ్యాయి.
3) బహుళజాతి సంస్థలు అవతరించి, ప్రాబల్యంలోకి వచ్చాయి.
4) పైవన్నీ 

9. 1648లో జరిగిన ఏ సంధి ఫలితంగా హాలెండ్, స్విట్జర్లాండ్‌లు స్వతంత్ర గణతంత్ర రాజ్యాలుగా అవతరించాయి?
1) వెస్ట్‌ ఫేలియా సంధి            2) యుటెరిచ్‌ సంధి  
3) ఫ్రాంకో సంధి         4) వర్సయిల్స్‌ సంధి

సమాధానాలు: 1-1, 2-4, 3-2, 4-3, 5-2, 6-3, 7-1, 8-4, 9-1.

ప్రపంచ దేశాల మధ్య సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక సహకారాన్ని సాధించేందుకు, విశ్వమానవాళి జీవన ప్రమాణాలను మెరుగుపరిచేందుకు, మానవ హక్కుల పరిరక్షణకు, పర్యావరణాన్ని కాపాడేందుకు వివిధ అంతర్జాతీయ సంస్థలను స్థాపించారు. ఇవి ప్రపంచ దేశాల మధ్య సమన్వయాన్ని సాధించేందుకు నిరంతరం కృషి చేస్తున్నాయి.

యూనివర్సిటీ ఫర్‌ పీస్‌
* ప్రపంచ దేశాల మధ్య నిరాయుధీకరణను సాధించడం, వివిధ దేశాల మధ్య తలెత్తే సమస్యలను మధ్యవర్తిత్వం ద్వారా పరిష్కరించడం, అంతర్జాతీయ సంబంధాలను మెరుగుపరచడం దీని ప్రధాన లక్ష్యాలు.
* 1980లో కోస్టారికా కేంద్రంగా యూనివర్సిటీ ఫర్‌ పీస్‌ను నెలకొల్పారు. ఇది మానవ హక్కులు, శాంతి, విద్య మొదలైన అంశాలపై విశేష పరిశోధనలు నిర్వహిస్తోంది.

బ్రెట్టన్‌ ఉడ్స్‌ కవలలు
* 1944, జులై 22న యునైటెడ్‌ స్టేట్స్‌ ఆఫ్‌ అమెరికాలోని న్యూహాంప్‌షైర్‌ రాష్ట్రంలోని బ్రెట్టన్‌ ఉడ్స్‌ నగరంలో  UN Monetary and Financial Conference జరిగింది. ఇందులో ప్రపంచబ్యాంక్, అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి సంస్థలను ఏర్పాటు చేసే ఒప్పందం కుదిరింది.
* వీటిని బ్రెట్టన్‌ ఉడ్స్‌ కవలలు అంటారు.

ప్రపంచ బ్యాంక్‌ (World Bank) 
ఇది రెండు విభాగాలను కలిగి ఉంది.
*  International Bank for Reconstruction and Development (IBRD)
* International Development Association (IDA) 
* వీటికి అనుబంధంగా మరో 3 ప్రత్యేక విభాగాలున్నాయి. అవి:
* International Finance Corporation (IFC)
* Multilateral Investment Guarantee Agency (MIGA)
* International Centre for Settlement of Investment Disputes (ICSID) 
* అభివృద్ధి చెందిన దేశాల నుంచి ఆర్థిక వనరులను సమీకరించి, అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాలకు అవసరమైన సహకారాన్ని అందించేందుకు ప్రపంచబ్యాంక్‌ కృషి చేస్తోంది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం వాషింగ్టన్‌ డి.సి.లో ఉంది.

అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి సంస్థ (International Monetary Fund)
* అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి సంస్థ (ఐఎంఎఫ్‌)ను 1944, జులై 22న స్థాపించారు. ఇది 1945, డిసెంబరు 27 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. అంతర్జాతీయ ద్రవ్య, ఆర్థిక స్థిరత్వాన్ని సాధించడం, అంతర్జాతీయ వాణిజ్యాభివృద్ధితో పాటు మెరుగైన ఉపాధి అవకాశాలను పెంపొందించడం, వాస్తవ ఆదాయవృద్ధికి ప్రణాళికలు రూపొందించడం, సభ్యదేశాల్లో ఉత్పత్తి వనరుల పెరుగుదలకు కృషి చేయడం దీని ముఖ్య ఉద్దేశాలు. ఐఎంఎఫ్‌ ప్రధాన కార్యాలయం వాషింగ్టన్‌ డి.సి.లో ఉంది.

ప్రపంచ వాణిజ్య సంస్థ  (World Trade Organisation) 
* ప్రపంచ దేశాల మధ్య స్వేచ్ఛాయుత వాణిజ్యాన్ని ప్రోత్సహించే లక్ష్యంతో 1948లో GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) ఏర్పడింది. ఇది 1995, జనవరి 1న ప్రపంచ వాణిజ్య సంస్థ (WTO)గా అవతరించింది.
* వస్తువులు, సేవలు, ఇతర విషయాల్లో సభ్యదేశాల మధ్య స్వేచ్ఛా, వాణిజ్య నిబంధనలను వర్తింపజేయడం, అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల మధ్య అభివృద్ధిని, ఆర్థికపరమైన సంస్కరణలను ప్రోత్సహించడం దీని లక్ష్యం. ఈ సంస్థ ప్రధాన కార్యాలయం జెనీవా (స్విట్జర్లాండ్‌)లో ఉంది.

ఇంటర్‌ పోల్‌ (International Criminal Police Organisation) 
* 1914లో మొరాకోలోని మాంటెకార్లో వద్ద మొదటి అంతర్జాతీయ క్రిమినల్‌ పోలీస్‌ కాంగ్రెస్‌ సమావేశం జరిగింది. ఇందులో బెల్జియం దేశానికి చెందిన ప్రిన్స్‌ ఆల్బర్డ్‌ - I ఇంటర్‌పోల్‌ను ఏర్పాటు చేయాలని ప్రతిపాదించారు.
* ఇంటర్నేషనల్‌ క్రిమినల్‌ పోలీస్‌ కమిషన్ (ICPC) వియన్నా (ఆస్ట్రియా)లో 1923లో 20 సభ్యదేశాలతో ప్రారంభమైంది.
* 1930లో  ICPC  సెక్రటేరియట్‌ను వియన్నాలో ఏర్పాటు చేశారు.
* 1956లో జరిగిన 25వ సమావేశంలో ఇంటర్నేషనల్‌ క్రిమినల్‌ పోలీస్‌ కమిషన్‌ (ICPC)ను ఇంటర్నేషనల్‌ క్రిమినల్‌ పోలీస్‌ ఆర్గనైజేషన్‌ (ICPO) గా మార్చారు. దీని సంకేతాన్ని  INTERPOL గా గుర్తించారు.
* ఇంటర్‌పోల్‌కు 1996లో ఐక్యరాజ్యసమితి సాధారణ సభలో పరిశీలక హోదాను కల్పించారు.
* ఇంటర్‌పోల్‌ ప్రధాన కార్యాలయం లయోన్స్‌ (ఫ్రాన్స్‌)లో ఉంది. దీని అధికారిక భాషలు: ఇంగ్లిష్, ఫ్రెంచ్, స్పానిష్, అరబిక్‌. 
 

అంతర్జాతీయ నేర న్యాయస్థానం (International Criminal Court) 
* యుద్ధ నేరాలపై విచారణ జరిపే లక్ష్యంతో 2002, జులై 1న అంతర్జాతీయ నేర న్యాయస్థానాన్ని (ఐసీసీ) ఏర్పాటు చేశారు. మానవ సమూహాల పట్ల ఘోరమైన నేరాలు, యుద్ధనేరాలపై విచారణ జరిపే అధికారం దీనికి ఉంది.
* హత్యలు, చిత్రహింసలు, అత్యాచారాలతో సహా మానవహక్కుల ఉల్లంఘనకు పాల్పడేవారు, దేశాధినేతలు మొదలు సామాన్య పౌరుల వరకు ఎవరిపైనైనా విచారణ జరిపే అధికారం దీనికి ఉంది.
* ఐసీసీ ఏర్పాటును సమర్థించిన దేశాల్లోని కోర్టులు విచారణ జరపలేని, తీవ్రనేరాలకు సంబంధించిన కేసుల్ని దీనికి నివేదించొచ్చు. వాటిపై ఐసీసీ విచారణ చేపడుతుంది.
* 1998, జులైలో రోమ్‌ నగరంలో జరిగిన సమావేశంలో ఐసీసీ ఏర్పాటుకు సంబంధించిన ఒప్పందంపై 139 దేశాలు సంతకాలు చేశాయి. ఐసీసీ అమల్లోకి రావాలంటే వీటిలోని 60 దేశాలు గెజిట్‌ నోటిఫికేషన్‌ను వెలువరించాలని నిర్దేశించారు.
* 2002, జూన్‌ నాటికి 66 దేశాలు రోమ్‌ ఒప్పందాన్ని ధ్రువీకరించాయి. 2002, జులై 1 నుంచి ఇది అమల్లోకి వచ్చింది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం ది హేగ్‌ (నెదర్లాండ్స్‌)లో ఉంది.

యునైటెడ్‌ నేషన్స్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఆన్‌ ట్రేడ్‌ అండ్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ 
* 1964, డిసెంబరు 30న  United Nations Conference on Trade and Development - UNCTAD ని ఏర్పాటుచేశారు. ఐక్యరాజ్యసమితి జనరల్‌ అసెంబ్లీ సమావేశంలో తీర్మానం ద్వారా దీన్ని నెలకొల్పారు. యూఎన్‌ఓ సభ్యదేశాలన్నీ దీనికి ప్రాతినిధ్యం వహిస్తాయి. 
* ఈ సంస్థ ప్రతి నాలుగేళ్లకోసారి సభ్యదేశ రాజధానిలో సమావేశమవుతుంది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం జెనీవా (స్విట్జర్లాండ్‌)లో ఉంది.

లక్ష్యాలు:
* అంతర్జాతీయ వాణిజ్యాన్ని ప్రోత్సహించడం.
* అభివృద్ధి చెందుతున్న వర్ధమాన దేశాల్లో త్వరితగతిన ఆర్థిక ప్రగతికి కృషి చేయడం.
* అభిలషణీయమైన వాణిజ్యాభివృద్ధి విధానాలను రూపొందించి అమలు చేయడం.
* వాణిజ్యానికి సంబంధించి వివిధ యూఎన్‌ఓ సంస్థలను సమన్వయపరచడం.
* ప్రభుత్వాల వాణిజ్యాభివృద్ధి విధానాలను, వివిధ ప్రాంతీయ, ఆర్థిక సంస్థలను సమన్వయపరచడం. 

ఇంటర్నేషనల్‌ ఎనర్జీ ఏజెన్సీ 
* 1973లో అరబ్‌ దేశాలు చమురు ఎగుమతిని ఆపేయడంతో వాటి ధరలు ఒక్కసారిగా పెరిగాయి. ఫలితంగా అనేక దేశాలు సమస్యలను ఎదుర్కొన్నాయి.
* దీంతో చమురును అత్యధికంగా దిగుమతి చేసుకునే (OECD - ఆర్గనైజేషన్‌ ఆఫ్‌ ఎకనామిక్‌ కో ఆపరేషన్‌ అండ్‌ డెవలప్‌మెంట్‌) దేశాలన్నీ 1974లో పారిస్‌ (ఫ్రాన్స్‌)లో ఇంటర్నేషనల్‌ ఎనర్జీ ఏజెన్సీ (ఐఈఏ)ను ఏర్పాటు చేశాయి.
* శక్తి (ఎనర్జీ)కి సంబంధించి ఏర్పడే సంక్షోభాలపై సభ్యదేశాల మధ్య సమన్వయం సాధించడం, చమురు సరఫరాలోని అవరోధాలను అధిగమించడం ఈ సంస్థ లక్ష్యాలు.

ఇంటర్నేషనల్‌ కమిటీ ఆఫ్‌ ది రెడ్‌క్రాస్‌ (ICRC)
* 1859లో ఆస్ట్రియా, ఫ్రాన్స్‌ దేశాల మధ్య సాల్‌ఫెరినో యుద్ధం జరిగింది. ఇందులో గాయపడిన సైనికులకు స్విట్జర్లాండ్‌ దేశానికి చెందిన మానవతావాది జీన్‌ హెన్రీ డ్యునాంట్‌ అత్యవసర సహాయ కార్యక్రమాన్ని నిర్వహించారు. ఈయన కృషి ఫలితంగా 1864లో ఇంటర్నేషనల్‌ కమిటీ ఆఫ్‌ది రెడ్‌క్రాస్ (ICRC) అమల్లోకి వచ్చింది.
* హెన్రీ డ్యునాంట్‌ 1862లో ఎ మెమొరీ ఆఫ్‌ సాల్‌ఫెరినో గ్రంథాన్ని రాశారు. ఇందులో ప్రపంచంలోని అన్ని దేశాల్లో వాలంటరీ రిలీఫ్‌ సొసైటీలు ఏర్పాటు చేయాలని ప్రతిపాదించారు.
* 1864లో జరిగిన జెనీవా సదస్సులో మిత్రుడైనా, శత్రువైనా యుద్ధంలో గాయపడిన వారికి సహాయం అందించాలని ఇందులో పాల్గొన్న అనేక దేశాలు తీర్మానించాయి.
* రెడ్‌క్రాస్‌ ప్రాయోజిత దేశాల్లో క్రిస్టియన్‌ దేశాలు రెడ్‌క్రాస్‌ను అదే పేరుతో పిలుస్తుండగా, ముస్లిం దేశాలు రెడ్‌ క్రీసెంట్‌ పేరుతో పిలుస్తున్నాయి.
* 1917, 1944, 1963లో  ICRC కి నోబెల్‌ శాంతి బహుమతి లభించింది.
* దీని ప్రధాన కార్యాలయం జెనీవా (స్విట్జర్లాండ్‌)లో ఉంది.

లక్ష్యాలు: 
* అంతర్గత హింస నియంత్రణకు కృషి చేయడం.
* యుద్ధంలో క్షతగాత్రులైన బాధితులకు సహాయం అందించడం.
* మానవతావాదాన్ని ప్రవచించే సిద్ధాంతాల అమలుకు కృషిచేయడం.

రెండో ప్రపంచయుద్ధం తర్వాత 1945, అక్టోబరు 24న ‘ఐక్యరాజ్యసమితి’  (United Nations Organisation) ఏర్పడింది. ఏటా ఇదే రోజున ఐక్యరాజ్యసమితి ఆవిర్భావ దినోత్సవాన్ని నిర్వహిస్తున్నారు. ప్రపంచశాంతి పరిరక్షణ, అంతర్జాతీయ సహకారం, ప్రపంచ దేశాల మధ్య సమన్వయం, వివిధ సమస్యలను శాంతియుతంగా, చర్చల ద్వారా పరిష్కరించుకోవడం దీని ప్రధాన లక్ష్యాలు. 

నేపథ్యం
* ఐక్యరాజ్యసమితి ఏర్పాటుకు ‘అట్లాంటిక్‌ చార్టర్‌’ కారణం. దీనిపై 1941, ఆగస్టు 14న అప్పటి బ్రిటన్‌ ప్రధాని విన్‌స్టన్‌ చర్చిల్, అమెరికా అధ్యక్షుడు ఫ్రాంక్లిన్‌ డి.రూజ్‌వెల్ట్‌ సంతకాలు చేశారు.
* యునైటెడ్‌ నేషన్స్‌ అనే పదాన్ని 1942లో ఫ్రాంక్లిన్‌ డి.రూజ్‌వెల్ట్‌ సూచించారు.
* 1944లో ‘డంబర్టన్‌ ఓక్స్‌’ వద్ద జరిగిన సమావేశంలో అమెరికా, బ్రిటన్, రష్యా, చైనా దేశాల ప్రతినిధులు విస్తృత సంప్రదింపులు జరిపిన అనంతరం ‘ఐక్యరాజ్యసమితి’ అనే అంతర్జాతీయ సంస్థను నెలకొల్పాలని నిర్ణయించారు.
* 1945, జూన్‌ 26న శాన్‌ఫ్రాన్సిస్కోలో 50 దేశాలు సమావేశమై ఐక్యరాజ్యసమితి చార్టర్‌ను రూపొందించి, సంతకాలు చేశాయి. ఇందులో పోలెండ్‌ పాల్గొన లేదు. తర్వాత చార్టర్‌పై సంతకం చేసి, 51వ సభ్యదేశంగా చేరింది. భారత్‌ 1945 నుంచి ఇందులో సభ్యదేశంగా కొనసాగుతోంది.
* ఐక్యరాజ్యసమితిలో స్విట్జర్లాండ్ (190); తూర్పు తైమూర్‌ (191) వ సభ్యదేశంగా  చేరాయి. 2006, జూన్‌ 28న మాంటెనిగ్రో (192); 2011, జులై 9న దక్షిణ సూడాన్‌ 193వ సభ్యదేశంగా చేరాయి. 
* ఐక్యరాజ్యసమితిలో వాటికన్‌ సిటీ, తైవాన్‌లకు సభ్యత్వం లేదు.
* ఐక్యరాజ్యసమితి సాధారణ సభ  (General Assembly) తొలి సమావేశం 1946, జనవరి 10న లండన్‌లో జరిగింది.
* ఐక్యరాజ్యసమితి రాజ్యాంగంలోని ప్రవేశిక ముసాయిదాను దక్షిణాఫ్రికా దేశానికి చెందిన జాన్‌ క్రిస్టియాన్‌ రూపొందించారు.
* ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రధాన కార్యాలయం  అమెరికాలోని న్యూయార్క్‌లో ఉంది. దీని  నిర్మాణానికి అవసరమైన భూమిని జాన్‌.డి.రాక్‌ఫెల్లర్‌ సమకూర్చారు.
* ఐక్యరాజ్యసమితి అధికార భాషలు ఇంగ్లిష్, ఫ్రెంచ్, రష్యన్, అరబిక్, స్పానిష్, చైనీస్‌.

జెండా
* ఐక్యరాజ్యసమితి జెండాను 1947, అక్టోబరు 20న సాధారణ సభ ఆమోదించింది.  జెండా వెనుకభాగం మొత్తం లేత నీలంరంగులో ఉండి, దానిపై తెల్లరంగు గ్లోబు ఉంటుంది. గ్లోబుకు రెండువైపులా శాంతికి చిహ్నమైన రెండు ఆలివ్‌కొమ్మలు ఉంటాయి. జెండా పొడవు, వెడల్పుల నిష్పత్తి 3 : 2.
* 2001లో ఐక్యరాజ్యసమితికి, దాని సెక్రటరీ జనరల్‌ కోఫీ అన్నన్‌కు నోబెల్‌ శాంతి బహుమతి లభించింది.

ప్రధాన అంగాలు
ఐక్యరాజ్యసమితిలో ప్రధాన అంగాలు 6. అవి:
1) సాధారణ సభ    2) భద్రతా మండలి 
3) ఆర్థిక, సామాజిక మండలి 
4) ధర్మకర్తృత్వ మండలి 
5) అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానం 
6) సచివాలయం

సాధారణ సభ: ఐక్యరాజ్యసమితిలోని సభ్యదేశాలన్నీ సాధారణ సభలో సభ్యదేశాలుగా కొనసాగుతున్నాయి. ప్రతి సభ్యదేశం ఈ సభకు అయిదుగురు ప్రతినిధులను పంపుతుంది. కానీ తీర్మానాలపై ఓటింగ్‌ సమయంలో దేశానికి ఒకే ఓటు ఉంటుంది. సాధారణ సభ సమావేశాలు ఏటా సెప్టెంబరు మూడో మంగళవారం ప్రారంభమవుతాయి. భద్రతామండలి సిఫార్సుల మేరకు  సాధారణ సభ ప్రత్యేక సమావేశాలను ఏర్పాటు చేస్తారు. దీని అధ్యక్ష, ఉపాధ్యక్షుల పదవీకాలం ఒక సంవత్సరం. 
* సాధారణ సభకు అధ్యక్షురాలిగా వ్యవహరించిన తొలి భారతీయ మహిళ విజయలక్ష్మి పండిట్‌. ఈ సభలో ఏదైనా కీలక తీర్మానం ఆమోదం పొందాలంటే 2/3 వంతు ప్రత్యేక మెజారిటీ అవసరం.

సాధారణ సభ - అధికారాలు, విధులు
* యూఎన్‌ఓ చార్టర్‌లోని అన్ని అంశాలను చర్చించడం, బడ్జెట్‌ను ఆమోదించడం.
* యూఎన్‌ఓలో నూతన సభ్యదేశాలను చేర్చుకోవడం.
* యూఎన్‌ఓ ద్వారా ఏర్పాటైన వివిధ కమిటీలు ఇచ్చే నివేదికలను పరిశీలించి, వాటిని ఆమోదించడం.
* ప్రపంచ సమస్యలపై వచ్చే ఫిర్యాదులను పరిశీలించి, పరిష్కరించడం.
* అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానంలో న్యాయమూర్తుల నియామకానికి సిఫార్సులు చేయడం.
* భద్రతామండలికి తాత్కాలిక సభ్యదేశాలను ఎన్నుకోవడం.
* ప్రపంచ పార్లమెంట్‌గా వ్యవహరించడం.

భద్రతామండలి (Security Council): 
భద్రతామండలిలో మొత్తం 15 సభ్య దేశాలుంటాయి. వీటిలో శాశ్వత సభ్యదేశాలు అయిదు. అవి: అమెరికా, రష్యా, బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్, చైనా. ఈ దేశాలకు వీటో అధికారం ఉంటుంది. మిగిలిన 10 తాత్కాలిక సభ్యదేశాలు. వీటిని రెండేళ్ల పదవీకాలానికి 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీతో   సాధారణ సభ ఎన్నుకుంటుంది.
* తాత్కాలిక సభ్యదేశాల్లో ఆసియా, ఆఫ్రికా నుంచి అయిదు, లాటిన్‌ అమెరికా నుంచి రెండు, పశ్చిమ యూరప్‌ నుంచి రెండు, తూర్పు యూరప్‌ నుంచి ఒక దేశాన్ని ఎంపిక చేస్తారు. ప్రపంచంలోని అన్ని ప్రాంతాలకు సమాన ప్రాతినిధ్యం కల్పిస్తారు.
* భద్రతామండలి అధ్యక్ష పదవిని సభ్యదేశాలు ఆంగ్లవర్ణమాల ప్రకారం రొటేషన్‌ పద్ధతిలో నెలకోసారి నిర్వహిస్తాయి.
* 1988లో భద్రతామండలికి నోబెల్‌ శాంతి బహుమతి లభించింది.
* భారతదేశం భద్రతామండలిలో 1951, 1967, 1972, 1977, 1984, 1991, 2011, 2021లో తాత్కాలిక సభ్యదేశంగా ఎన్నికైంది.

ఆర్థిక, సామాజిక మండలి  (Economic and Social Council): ఇందులోని సభ్యదేశాలు 54. వీటిని సాధారణ సభ 2/3వ వంతు ప్రత్యేక మెజారిటీతో ఎన్నుకుంటుంది. వీటి పదవీకాలం మూడేళ్లు. ఏటా 1/3వ వంతు సభ్య దేశాలు పదవీ విరమణ చేస్తాయి.
* ఆర్థిక, సామాజిక మండలి సంవత్సరానికి కనీసం మూడుసార్లు సమావేశాన్ని నిర్వహిస్తుంది. ఇవి న్యూయార్క్, జెనీవా నగరాల్లో జరుగుతాయి.
* ఈ మండలి పేదరికం, నిరక్షరాస్యత నిర్మూలన; అంతర్జాతీయ ఆర్థిక, సామాజిక, సాంస్కృతిక, విద్య, ఆరోగ్య వ్యవహారాలకు  సంబంధించి సాధారణసభకు బాధ్యత వహిస్తుంది.
* ఆర్థిక, సామాజిక మండలి తన కార్యకలాపాల నిర్వహణకు కొన్ని ప్రాంతీయ కమిషన్లను ఏర్పాటు చేసింది. అవి:
* జెనీవా ప్రధాన కార్యాలయంగా యూరప్‌ ఆర్థిక కమిషన్‌  (ECF). 
* బ్యాంకాక్‌ ప్రధాన కార్యాలయంగా ఆసియా, పసిఫిక్‌ దేశాల ఆర్థిక, సామాజిక కమిషన్‌ (ESCAP).
* శాంటియాగో (చిలీ) ప్రధాన కార్యాలయంగా లాటిన్‌ అమెరికా, కరేబియన్‌ దేశాల ఆర్థిక కమిషన్‌  (ECLAC). 
*  అడీస్‌ అబాబా (ఇథియోపియా) ప్రధాన కార్యాలయంగా ఆఫ్రికా ఆర్థిక కమిషన్‌ (ECA). 
* అమ్మాన్‌ (జోర్డాన్‌) ప్రధాన కార్యాలయంగా పశ్చిమాసియా ఆర్థిక సామాజిక కమిషన్‌ (ESCWA). 

ధర్మకర్తృత్వ మండలి (Trusteeship Council): 
* ఇతర దేశాల పాలన కింద కొనసాగే భూభాగాల ప్రయోజనాలను పరిరక్షించే ఉద్దేశంతో ఈ మండలిని ఏర్పాటు చేశారు. సంబంధిత భూభాగాలకు స్వాతంత్య్రం కల్పించడం లేదా వాటిని స్వపరిపాలనకు సిద్ధం చేసేందుకు ఇది కృషి చేస్తుంది. 1994 నాటికి దీని పర్యవేక్షణలోని సుమారు 11 భూభాగాలు స్వతంత్రంగా మారాయి లేదా ఏదో ఒక స్వతంత్ర దేశంలో విలీనమయ్యాయి. దీని ఫలితంగా ప్రస్తుతం ఈ మండలి నామమాత్రంగా మిగిలింది. ఇందులో ఎలాంటి సమావేశాలు జరగడం లేదు.

అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానం  (International court of Justice): 
* ఐక్యరాజ్యసమితి చార్టర్‌ను అనుసరించి 1945లో అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. దీని ప్రధాన కార్యాలయం ది హేగ్‌ (నెదర్లాండ్స్‌)లో ఉంది. ఈ న్యాయస్థానంలో  15 మంది న్యాయమూర్తులు ఉంటారు. వీరి పదవీకాలం తొమ్మిదేళ్లు. న్యాయమూర్తులను సాధారణ సభ, భద్రతామండలి ఎన్నుకుంటాయి. ప్రతి మూడేళ్లకోసారి 1/3వ వంతు న్యాయమూర్తులు పదవీ విరమణ చేస్తారు. అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానం అధ్యక్ష, ఉపాధ్యక్షులను మూడేళ్ల పదవీకాలానికి ఎన్నుకుంటారు.
* అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానంలో న్యాయమూర్తి పదవి చేపట్టిన భారతీయులు నలుగురు.
1) బెనగళ్‌ నరసింగరావు       2) కె.నాగేంద్రసింగ్‌
3) రఘునందన్‌ స్వరూప్‌ పాఠక్‌ 
4) దల్వీర్‌ భండారీ (ప్రస్తుతం కొనసాగుతున్నారు.)
* అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానానికి తొలి మహిళా అధ్యక్షురాలు: రోజాలిన్‌ హిగ్గిన్స్‌ (బ్రిటన్‌).
* అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానానికి భారత్‌కు చెందిన కె.నాగేంద్రసింగ్‌ అధ్యక్షులుగా, రఘునందన్‌ స్వరూప్‌ పాఠక్‌ ఉపాధ్యక్షులుగా వ్యవహరించారు.
* అంతర్జాతీయ న్యాయస్థాన అధికారిక భాషలు: ఇంగ్లిష్, ఫ్రెంచ్‌
* ప్రపంచంలోని వివిధ దేశాల మధ్య తలెత్తే న్యాయ సంబంధ సమస్యలను విచారించి, అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానం కీలక తీర్పులు ఇస్తుంది. ఈ తీర్పులను అంతిమంగా పరిగణిస్తారు. వీటిపై అప్పీలు చేసుకునే అవకాశం ఉండదు. అయితే కొన్ని ప్రత్యేకాంశాల విషయంలో తీర్పు వచ్చిన పదేళ్లలోపు పునఃపరిశీలనకు నివేదించవచ్చు.

సచివాలయం  (Secretariat):
* ఇది ఐక్యరాజ్యసమితి పాలనా కేంద్రం. సెక్రటరీ జనరల్‌ ఆధ్వర్యంలో పనిచేస్తుంది. సచివాలయానికి ముఖ్య కార్యనిర్వాహకులు సెక్రటరీ జనరల్‌. వీరి పదవీకాలం అయిదు సంవత్సరాలు. భద్రతామండలి సిఫార్సుల మేరకు సాధారణ సభ సెక్రటరీ జనరల్‌ను నియమిస్తుంది.

డిప్యూటీ సెక్రటరీ జనరల్‌:  యూఎన్‌ఓ డిప్యూటీ సెక్రటరీ జనరల్‌ పదవిని 1998లో ఏర్పాటు చేశారు. తొలి డిప్యూటీ సెక్రటరీ జనరల్‌గా కెనడా దేశానికి చెందిన లూయిస్‌ ప్రిచెట్టి ఎన్నికయ్యారు. ప్రస్తుతం ఈ పదవిలో నైజీరియా దేశానికి చెందిన అమీనా జె మహ్మద్‌ కొనసాగుతున్నారు.

సెక్రటరీ జనరల్స్‌

ఐక్యరాజ్యసమితి అనుబంధ సంస్థలు
ప్రపంచశాంతి, ప్రగతి సాధన కోసం వివిధ దేశాల్లోని ఆయా అంశాలను సమన్వయం చేసేందుకు ఐక్యరాజ్యసమితి అనేక అనుబంధ సంస్థలను ఏర్పాటు చేసింది. వీటి ద్వారా ప్రపంచ దేశాలు ఎదుర్కొంటున్న సమస్యలను నిర్దిష్ట ప్రణాళికలతో పరిష్కరించే ప్రయత్నాలు జరుగుతున్నాయి.

ఐక్యరాజ్యసమితి అంతర్జాతీయ బాలల నిధి (United Nations International Children’s Fund - UNICEF) 
రెండో ప్రపంచయుద్ధం తర్వాత బాలలకు అన్ని రకాలుగా సహకరించే లక్ష్యంతో 1946లో ‘ఐక్యరాజ్యసమితి అంతర్జాతీయ బాలల అత్యవసర నిధి’ని ఏర్పాటు చేశారు. ప్రస్తుతం దీన్ని ‘ఐక్యరాజ్యసమితి అంతర్జాతీయ బాలల నిధి’గా పిలుస్తున్నారు. అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల్లోని బాలల సమగ్రాభివృద్ధికి ఇది కృషి చేస్తోంది. అనేక వర్థమాన దేశాల్లో బాలల ఆరోగ్య సంరక్షణ, పోషకాహారం అందించడం, రోగ నియంత్రణ లాంటి కార్యక్రమాలను చేపడుతోంది. బాలలను ఎదుగుతున్న పౌర సమాజంగా అభివృద్ధి చేస్తోంది. ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఉన్న బాలల స్థితిగతులపై యునిసెఫ్‌ ఏటా ఒక నివేదికను ప్రచురిస్తుంది. దీనికి 1965లో నోబెల్‌ శాంతి బహుమతి లభించింది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం న్యూయార్క్‌లో ఉంది.

ఐక్యరాజ్యసమితి విద్యా, వైజ్ఞానిక సాంస్కృతిక సంస్థ  (United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation - UNESCO) 
యునైటెడ్‌ కింగ్‌డమ్, ఫ్రాన్స్‌ దేశాలు విద్యా, వైజ్ఞానిక, సాంస్కృతిక సంస్థను స్థాపించేందుకు 1945లో సమావేశమయ్యాయి. దీని ఫలితంగా 1946, నవంబరు 4న యునెస్కో ఏర్పడింది.  దీన్ని 1946, డిసెంబరులో ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రత్యేక సంస్థగా గుర్తించింది. యునెస్కో విద్యా, సైన్స్, సమాచార ప్రసారాలు, సాంస్కృతిక రంగాల్లో సహకరించడం ద్వారా అంతర్జాతీయ సమన్వయాన్ని సాధించి, ప్రపంచ శాంతికి కృషిచేస్తోంది. ఇది మేధోపరమైన సహకారాన్ని పెంపొందించేందుకు అనేక ప్రభుత్వ, ప్రభుత్వేతర సంస్థలకు ఆర్థిక సహకారాన్ని అందిస్తోంది.

* అందరికీ ప్రాథమిక విద్యను అందించడం; ప్రాథమిక విద్యా వ్యాప్తికి చేసే సాయాన్ని విస్తరించడం, ప్రాథమిక విద్యా ప్రమాణాలను విస్తరించడం, పెంపొందించడం; 21వ శతాబ్దానికి సార్వజనీన విద్యను సాధించడం యునెస్కో లక్ష్యాలు.
* అంతర్జాతీయ విద్యా ప్రణాళిక సంస్థ (IIEP), అంతర్జాతీయ విద్యా బ్యూరో  (IBE) , యునెస్కో పరిధిలో విద్యాభివృద్ధికి కృషి చేస్తున్నాయి. శిక్షణ, పరిశోధనా రంగాల అభివృద్ధి కోసం 1963లో పారిస్‌ కేంద్రంగా ఐఐఈపీ ఏర్పడింది. ఐబీఈ 1969లో యునెస్కోలో అంతర్భాగమైంది.
* శాస్త్ర, సాంకేతిక రంగాల్లో సహకారం అందించేందుకు యునెస్కో కైరో, జకార్తా, నైరోబీ, వెనిస్, న్యూదిల్లీలో తన కార్యాలయాలను ఏర్పాటు చేసింది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం ఫ్రాన్స్‌లోని పారిస్‌లో ఉంది.
* యునెస్కోలో జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్, ఎగ్జిక్యూటివ్‌ బోర్డులు కీలకమైనవి. ఎగ్జిక్యూటివ్‌ బోర్డులోకి 58 దేశాలను 4 సంవత్సరాల పదవీ కాలానికి జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌  ఎన్నుకుంటుంది. జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌లో యూఎన్‌ఓలోని సభ్యదేశాలన్నీ సభ్యులుగా ఉంటాయి.
 

ఐక్యరాజ్యసమితి పారిశ్రామిక అభివృద్ధి సంస్థ (United Nations Industrial Development Organisation - UNIDO) 
పారిశ్రామిక, అభివృద్ధి రంగాల్లో యూఎన్‌ఓ కార్యక్రమాలను సమన్వయపరచి, సమీక్షించడానికి 1967, జనవరి నుంచి యూఎన్‌ఐడీఓ తన పనిని ప్రారంభించింది. ఈ సంస్థ 1985లో యూఎన్‌ఓ ప్రత్యేక అనుబంధ సంస్థగా గుర్తింపు పొందింది.
* యూఎన్‌ఐడీఓలో జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్, ఇండస్ట్రియల్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ బోర్డు “ (IDB) ప్రోగ్రాం అండ్‌ బడ్జెట్‌ కమిటీ  (PBC), సెక్రటేరియట్‌ ప్రధానమైన విభాగాలు.  జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఈ సంస్థ విధివిధానాలను నిర్ణయిస్తుంది. 
* దీనికి ఇండస్ట్రియల్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ బోర్డు విధానాలను సమీక్షించే అధికారం ఉంది. దీనిలో 53 దేశాలు సభ్యులుగా ఉంటాయి.  వీటిలో అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల నుంచి 33, అభివృద్ధి చెందిన మార్కెట్‌ ఆర్థిక వ్యవస్థ ఉన్న దేశాల నుంచి 15, ఈశాన్య యూరప్‌ దేశాల నుంచి 5 ఎన్నికవుతాయి. ఈ దేశాలను నాలుగేళ్ల పదవీ కాలానికి జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఎన్నుకుంటుంది.
* ప్రోగ్రాం అండ్‌ బడ్జెట్‌ కమిటీలో 27 సభ్యదేశాలు జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ద్వారా రెండేళ్ల పదవీకాలానికి ఎన్నికవుతాయి.
* యూఎన్‌ఐడీఓ ప్రధాన కార్యాలయం వియన్నా (ఆస్ట్రియా)లో ఉంది.
 

ఆహార వ్యవసాయ సంస్థ  (Food and Agriculture Organisation - FAO) 
* 1946, డిసెంబరు 14 నుంచి ఆహార వ్యవసాయ సంస్థ  (FAO) ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రత్యేక అనుబంధ సంస్థగా గుర్తింపు పొందింది. వివిధ దేశాల్లో పౌష్టికాహారం, ప్రజల జీవన ప్రమాణాల స్థాయులను పెంచడం; అన్ని రకాల  వ్యవసాయ, ఆహార ఉత్పత్తుల దిగుబడులను, పంపిణీ రంగాలను అభివృద్ధి పరచడం; గ్రామీణ ప్రజల జీవన పరిస్థితులను మెరుగుపరచడం ద్వారా ప్రపంచ ఆర్థికాభివృద్ధికి ఎఫ్‌ఏఓ కృషి చేస్తోంది.
* ఇందులో జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్, కౌన్సిల్, సెక్రటేరియట్‌ అనే విభాగాలు ఉంటాయి. జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌లో సభ్యదేశాల ప్రతినిధులు ఉంటారు. ఇది రెండేళ్లకోసారి సమావేశమవుతుంది. కొత్త దేశాలను జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ 2/3వ వంతు మెజార్టీతో ఆమోదిస్తే ఎఫ్‌ఏఓలో సభ్యత్వం లభిస్తుంది.
* ఎఫ్‌ఏఓ కౌన్సిల్‌లో 49 మంది సభ్యులుంటారు. వీరిని మూడేళ్ల పదవీకాలానికి జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఎన్నుకుంటుంది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం రోమ్‌ (ఇటలీ)లో ఉంది. 
 

ప్రపంచ ఆరోగ్య సంస్థ (World Health Organisation - WHO) 
* ప్రపంచ ఆరోగ్య సంస్థ  (WHO) 1947, నవంబరు 15 నుంచి ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రత్యేక సంస్థగా గుర్తింపు పొందింది. అన్నివర్గాల ప్రజలకు అత్యుత్తమ ఆరోగ్య సదుపాయాలు కల్పించడం దీని లక్ష్యం. మశూచి (స్మాల్‌పాక్స్‌) నిర్మూలనలో ఈ సంస్థ కీలకపాత్ర పోషించింది.
* హెచ్‌ఐవీ/ ఎయిడ్స్‌పై ఐక్యరాజ్యసమితి ఉమ్మడి కార్యక్రమం 1996లో ప్రారంభమైంది. గుండెపోటు, క్షయ, ఎయిడ్స్, డయేరియా, క్యాన్సర్‌ మొదలైన ప్రాణాంతక వ్యాధుల నియంత్రణకు విశేష కృషి జరిగింది.
* ప్రపంచ ఆరోగ్య సంస్థ ప్రధాన కార్యాలయం జెనీవా (స్విట్జర్లాండ్‌)లో ఉంది. ప్రపంచవ్యాప్తంగా ఏప్రిల్‌ 7న ప్రపంచ ఆరోగ్య దినోత్సవం; మే 31న పొగాకు వ్యతిరేక దినోత్సవం; డిసెంబరు 1న ఎయిడ్స్‌ వ్యతిరేక దినోత్సవాన్ని నిర్వహిస్తున్నారు.

WHO ప్రాంతీయ కార్యాలయాలు:
* ఆగ్నేయాసియా - న్యూదిల్లీ (ఇండియా)
* ఈశాన్య మధ్యధరా ప్రాంతాలు- అలెగ్జాండ్రియా (ఈజిప్ట్‌)
* పశ్చిమ పసిఫిక్‌ ప్రాంతం - మనీలా (ఫిలిప్పీన్స్‌)
* అమెరికా - వాషింగ్టన్, డి.సి.
* ఆఫ్రికా - బ్రజెవిల్లే (కాంగో)
* యూరప్‌ - కోపెన్‌హెగన్‌ (డెన్మార్క్‌)

అంతర్జాతీయ కార్మిక సంస్థ (International Labour Organisation ILO) 
* 1919, ఏప్రిల్‌ 11న నానాజాతి సమితికి అనుబంధంగా స్వయం ప్రతిపత్తి ఉన్న సంస్థగా అంతర్జాతీయ కార్మిక సంస్థను (ILO) స్థాపించారు. ఇది 1946లో ఐక్యరాజ్యసమితికి ప్రత్యేక అనుబంధ సంస్థగా మారింది.
* కార్మికుల స్థితిగతులు, వారి జీవన ప్రమాణాలను మెరుగుపరచడం, అంతర్జాతీయంగా ఉపాధి అవకాశాలను పెంపొందించేందుకు ఈ సంస్థ పాటుపడుతోంది. కార్మికుల సంక్షేమం, అభిలషణీయమైన కార్మిక చట్టాల రూపకల్పనలో ఇది ఎనలేని కృషి చేస్తోంది.
* ఈ సంస్థలో శాశ్వత సభ్య దేశాలు 10. 
* దీనికి 1969లో నోబెల్‌ శాంతి బహుమతి లభించింది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం జెనీవా (స్విట్జర్లాండ్‌)లో ఉంది.

ఐక్యరాజ్యసమితి పర్యావరణ సంస్థ (United Nations Environment Programme - UNEP) 
* యూఎన్‌ఓ 1972లో స్టాక్‌హోం (స్వీడన్‌)లో పర్యావరణంపై నిర్వహించిన సమావేశం ఫలితంగా ఐక్యరాజ్యసమితి పర్యావరణ సంస్థ ఏర్పడింది. దీని ముఖ్య ఉద్దేశం ప్రపంచ పర్యావరణ పరిరక్షణ; పర్యావరణానికి సంబంధించిన అన్ని విషయాల్లో అంతర్జాతీయ సహకారం; పర్యావరణ సమస్యలపై ప్రభుత్వాలు దృష్టిసారించేలా చూడటం; పర్యావరణానికి సంబంధించిన విజ్ఞానాన్ని అంతర్జాతీయ సమాజం పరస్పరం మార్చుకోవడానికి కృషి చేయడం.
* వివిధ స్వచ్ఛంద సంస్థల సహకారంతో పర్యావరణ పరిరక్షణ ఉద్యమంలో ప్రజలను భాగస్వాములను చేసి, అవగాహనను పెంపొందించేందుకు ప్రయత్నించడం.
* ఐక్యరాజ్యసమితి పర్యావరణ సంస్థ ప్రధాన కార్యాలయం నైరోబి (కెన్యా)లో ఉంది.

ఐక్యరాజ్య సమితి విశ్వవిద్యాలయం (United Nations University) 
* ఐక్యరాజ్యసమితి సాధారణ సభ 1972, డిసెంబరు 11న చేసిన తీర్మానం ద్వారా ఈ సంస్థ ఏర్పడింది. అభివృద్ధి, సంక్షేమం, మానవ ప్రగతి, మనుగడ విషయాల్లో పరిశోధనతో పాటు శిక్షణ ఇస్తుంది. ఈ విశ్వవిద్యాలయ కౌన్సిల్‌ ముఖ్య విభాగాల్లో వివిధ దేశాలకు చెందిన విద్యావేత్తలు, యూఎన్‌ఓ సెక్రటరీ జనరల్, యునెస్కో డైరెక్టర్‌ తదితరులు ఉంటారు.
* ఈ విశ్వవిద్యాలయం ప్రపంచశాంతి సాధన, గ్లోబల్‌ ఎకానమీ, సాంఘిక, సాంస్కృతిక ప్రగతి, బయోటెక్నాలజీ మొదలైన విషయాల్లో పరిశోధనలు నిర్వహిస్తుంది. 
* దీని ప్రధాన కార్యాలయం టోక్యో (జపాన్‌)లో ఉంది.

అంతర్జాతీయ అణుశక్తి సంస్థ (International Atomic Energy Agency - IAEA)
* 1953లో అప్పటి అమెరికా అధ్యక్షుడు డ్వైట్‌ ఐసన్‌హోవర్‌ ఐక్యరాజ్యసమితి సాధారణ సభను ఉద్దేశించి ప్రసంగించారు. అణుశక్తిని శాంతియుత ప్రయోజనాలకు వినియోగించేందుకు ఒక అంతర్జాతీయ సంస్థ అవసరమని ప్రతిపాదించారు.
* అణుశక్తిని శాంతియుత ప్రయోజనాలకు ఉపయోగించడమెలా అనే అంశంపై 1956లో న్యూయార్క్‌లో జరిగిన సదస్సులో 70 దేశాల ఆమోదముద్ర ఫలితంగా అంతర్జాతీయ అణుశక్తి సంస్థ (IAEA) చట్టరూపం దాల్చింది.
* ఈ సంస్థ 1957, జులై 29 నుంచి తన కార్యకలాపాలను ప్రారంభించింది. ఇది యూఎన్‌ఓలో ప్రత్యేక సంస్థగా కాకుండా స్వయం ప్రతిపత్తి గల సంస్థగా పేరొందింది.
* అణుపరిజ్ఞానాన్ని శాంతియుత, అభివృద్ధి కార్యక్రమాలకు వినియోగించేలా కృషి చేయడం; అరాచక శక్తులు, ఉగ్రవాదుల చేతుల్లోకి అణు పరిజ్ఞానం వెళ్లకుండా నిరంతర పర్యవేక్షించడం దీని ప్రధాన విధి.
* ఐఏఈఏలో జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్, బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ గవర్నర్స్, సెక్రటేరియట్‌లు ప్రధాన విభాగాలు. జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌లో ఐఏఈఏలోని సభ్య దేశాలన్నింటికీ సభ్యత్వం ఉంటుంది.
* బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ గవర్నర్స్‌ సాధారణంగా సంవత్సరానికి నాలుగుసార్లు సమావేశమవుతుంది. దీనిలో ఉన్న 22 మంది సభ్యులను జనరల్‌ కాన్ఫరెన్స్‌ ఎన్నుకుంటుంది. 13 మంది సభ్యులను (అణుశక్తి రంగంలో ప్రసిద్ధులైన వారిని) బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ గవర్నర్స్‌ నియమిస్తుంది.
* సెక్రటేరియట్‌కు డైరెక్టర్‌ జనరల్‌ అధ్యక్షత వహిస్తారు. ఈయన్ను అయిదేళ్ల పదవీకాలానికి బోర్డ్‌ ఆఫ్‌ గవర్నర్స్‌ నియమిస్తుంది.
* గవర్నర్ల బోర్డ్, డైరెక్టర్‌ జనరల్‌కు శాస్త్ర సాంకేతిక రంగాల్లో సాయపడేందుకు 1958లో శాస్త్రీయ సలహా మండలిని ఏర్పాటు చేశారు. 1975లో అణు సలహా సంఘం ఏర్పడింది. దీనిలో 138 దేశాలకు సభ్యత్వం ఉంది.
* అణ్వస్త్రవ్యాప్తిని నిరోధించడానికి చేసిన కృషికి 2005లో ఐఏఈఏకి, దాని అధ్యక్షుడు మహ్మద్‌ అల్‌ బరాదీకి నోబెల్‌శాంతి బహుమతి లభించింది. దీని ప్రధాన కార్యాలయం వియన్నా (ఆస్ట్రియా)లో ఉంది.
* 1970 మార్చిలో అణ్వస్త్ర విస్తరణ నిరోధక ఒప్పందం  (NPT); 1996, సెప్టెంబరు 10న సమగ్ర అణుపరీక్షల నిషేధ ఒప్పందం (CTBT) అమల్లోకి వచ్చాయి.

పీడన నిరోధపు హక్కు (నిబంధనలు 23-24) 
వ్యక్తి హుందాతనాన్ని, ఆత్మగౌరవాన్ని పెంపొందించడం, దోపిడీకి గురికాకుండా కాపాడటమే ఈ హక్కు ఉద్దేశం.
 

నిబంధన 23(1)
ఈ నిబంధన ప్రకారం చట్టానికి వ్యతిరేకంగా మనుషుల క్రయ, విక్రయాలు జరపడం, వెట్టిచాకిరి, నిర్బంధంగా పని చేయించడాన్ని నిషేధించారు. దీని ప్రకారం వ్యభిచారం, దేవదాసి లేదా జోగిని పద్ధతులను నిషేధించారు (వీటిని అమలు చేయడానికి పార్లమెంటు 1956 లో అశ్లీల, అసభ్య వ్యాపార నిరోధక చట్టాన్ని రూపొందించింది. దీన్ని 2006 లో సవరించారు).
* వెట్టిచాకిరీ నిరోధక చట్టం 1976
* కనీస వేతనాల చట్టం 1948, 1976
* అనైతిక కార్యకలాపాల నిషేధ చట్టం 1978
* సమాన పనికి సమాన వేతన చట్టం 1976
* 23 (2) ప్రకారం ప్రజా ప్రయోజనం కోసం నిర్బంధంగా పౌరులు, ఉద్యోగులతో రుసుము చెల్లించి లేదా చెల్లించకుండా సేవ చేయించే అధికారం ప్రభుత్వానికి ఉంటుంది. అయితే ఇందులో మతం, జాతి, కులం, వర్గం మొదలైన వివక్షలను చూపకూడదు. నిర్బంధ మిలిటరీ సేవ, నిర్బంధ సామాజిక సేవ బలవంతపు వెట్టిచాకిరీ కిందికి రావు.

నిబంధన 24 
దీని ప్రకారం 14 సంవత్సరాల్లోపు పిల్లలతో కర్మాగారాలు, గనులు, ఇతర ప్రమాదకరమైన ఉత్పత్తులకు సంబంధించిన పనులు చేయించకూడదు.ఉదాహరణకు భవన నిర్మాణం, రైల్వేలు మొదలైనవి. అయితే, ఈ నిబంధన హానికరంకాని పనుల్లో నియమించుకోవడాన్ని నిషేధించలేదు. ఈ నిబంధన అమలుకు రాజ్యాంగం అమల్లోకి రాకముందు కొన్ని చట్టాలున్నాయి. రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన తర్వాత పార్లమెంటు అనేక చట్టాలు చేసింది. అవి:
1. బాలల ఉపాధి చట్టం - 1938
2. ఫ్యాక్టరీల చట్టం - 1948
3. ప్లాంటేషన్ కార్మిక చట్టం - 1951
4. మోటార్ ట్రాన్స్‌పోర్ట్ కార్మికుల చట్టం - 1951
5. గనుల చట్టం - 1952
6. మనుషుల అక్రమ వ్యాపార నిషేధ చట్టం - 1956
7. మర్చంట్ షిప్పింగ్ చట్టం - 1958
8. ప్రొబేషన్ ఆఫ్ అఫెండర్స్ చట్టం - 1958
9. అప్రెంటిస్ చట్టం - 1961
10. బీడీ, సిగరెట్ కార్మికుల చట్టం - 1966
11. బాలకార్మిక (నిషేధ, నియంత్రణ) చట్టం - 1986
12. బాలకార్మిక హక్కుల చట్టం - 2005
13. 2006 లో ప్రభుత్వం 14 సంవత్సరాల్లోపు పిల్లలతో గృహ సంబంధ పనులు, వ్యాపార సంస్థల్లో (ఉదాహరణకు హోటళ్లు, దాబాలు, దుకాణాలు, టీ దుకాణాలు మొదలైనవి) పనులకు నియమించుకోవడాన్ని నిషేధించింది.
 

మత స్వాతంత్య్రపు హక్కు (నిబంధనలు 25-28) 
భారతదేశంలో ప్రభుత్వ వ్యవహారాల్లో మత ప్రమేయం ఉండదు. అయితే 'లౌకిక' అనే పదాన్ని రాజ్యాంగంలో (ప్రవేశిక) 42 వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా 1976 లో చేర్చారు.
* నిబంధన 25(1) ప్రకారం ప్రజా సంక్షేమం, నైతికత, ఆరోగ్యం మొదలైన అంశాలకు లోబడి, ప్రజలు తమ అంతరాత్మను, తమకు ఇష్టమైన మత విశ్వాసాలను అనుసరించడానికి, స్వీకరించడానికి, ప్రచారం చేసుకోవడానికి హక్కు ఉంది. అయితే, ఇతర మతాలవారిని బలవంతంగా తమ మతంలోకి చేర్చుకునే హక్కు లేదు.
* 25(2)(a) ప్రకారం మత సంబంధ కార్యకలాపాలతో సంబంధం ఉన్న ఆర్థిక, రాజకీయ లేదా ఇతర సంక్షేమ కార్యకలాపాలకు పరిమితం చేయడం లేదా నియంత్రణ చేయడం కోసం ప్రభుత్వం చట్టాలను రూపొందించవచ్చు.
* 25(2)(b) సామాజిక సంక్షేమం, సాంఘిక సంస్కరణల్లో భాగంగా హిందూ దేవాలయాల్లోకి, హిందూ మత సంబంధ వర్గాల ప్రవేశానికి ప్రభుత్వం చట్టాలను రూపొందించవచ్చు (సిక్కులు కృపాణాలను లేదా ఖడ్గాలను ధరించడం, తీసుకువెళ్లడం సిక్కు మత సంప్రదాయంలో భాగంగానే పరిగణించాలి).
* 25(2)(b) ప్రకారం సిక్కులు, జైనులు, బౌద్ధులను కూడా హిందువులుగానే పరిగణిస్తారు.

నిబంధన 26 
ఇది మత వ్యవహారాల నిర్వహణలో స్వేచ్ఛకు సంబంధించిన నిబంధన. ప్రజాశాంతి, నైతికత, ఆరోగ్యానికి లోబడి వ్యక్తులు కింది హక్కులను కలిగి ఉంటారు.
     (a) మత, ధార్మిక సంస్థలను స్థాపించవచ్చు.
     (b) తమ మత వ్యవహారాలను తామే నిర్వహించుకోవచ్చు.
     (c) స్థిర, చర ఆస్తులను మత సంస్థలు సమకూర్చుకోవచ్చు.
     (d) చట్ట ప్రకారం స్థిర, చరాస్తులను నిర్వహించుకునే హక్కు ఉంటుంది.
 

నిబంధన 27 
ఈ నిబంధన మతం పేరుతో పన్నులు వసూలు చేయడాన్ని నిషేధిస్తుంది.
* మత వ్యాప్తి లేదా పోషణ కోసం ప్రజల నుంచి పన్నులు వసూలు చేయడాన్ని నిషేధించారు. కానీ, మత ప్రాతిపదికపై ప్రత్యేక సేవలను అందించినందుకు ప్రభుత్వం ప్రజల నుంచి చార్జీ వసూలు చేయవచ్చు. ఉదా: దేవాలయంలో ప్రత్యేక దర్శనాలు, సేవల కోసం ప్రత్యేక ఫీజు వసూలు చేయడం రాజ్యాంగానికి విరుద్ధం కాదు. 

నిబంధన 28 
ఈ నిబంధన విద్యాలయాల్లో మత బోధన గురించి తెలియజేస్తుంది.
* 28 (1) ప్రకారం ప్రభుత్వ నిధులతో నిర్వహించే విద్యాసంస్థల్లో మత బోధనను నిషేధించారు.
* 28 (2) ప్రకారం ఏదైనా ధార్మిక సంస్థ లేదా ధర్మకర్తల మండలి స్థాపించి, పాలనాపరంగా ప్రభుత్వమే నిర్వహించే కొన్ని విద్యాలయాల్లో తప్పనిసరి పరిస్థితుల్లో మత బోధన చేయవచ్చు.
* 28 (3) ప్రకారం ప్రభుత్వం గుర్తించిన లేదా ప్రభుత్వ సహాయం పొందే (ఎయిడెడ్) విద్యా సంస్థల్లో మతపరమైన ప్రార్థనలు, కార్యకలాపాలు ఉన్నప్పటికీ, విద్యార్థులు వాటిలో పాల్గొనవచ్చు లేదా పాల్గొనకుండా ఉండవచ్చు. మైనర్లు అయిన విద్యార్థులు సంరక్షకుల అభీష్టం మేరకు నడుచుకునే అవకాశం ఉంది. వారిని మత ప్రార్థనల్లో, కార్యకలాపాల్లో తప్పనిసరిగా పాల్గొనమని బలవంతం చేయకూడదు.

సాంస్కృతిక, విద్యా విషయక హక్కు (నిబంధనలు 29-30)   
భాష, మతపరమైన అల్ప సంఖ్యాకులు తమ మతాన్ని, భాషను, సంస్కృతిని కాపాడుకోవడానికి, అభివృద్ధి చేసుకోవడానికి ప్రత్యేకంగా ఈ హక్కును కల్పించినప్పటికీ, అధిక సంఖ్యాకులు కూడా ఈ హక్కులను కలిగి ఉంటారు.
* 29(1) ప్రకారం భారత ప్రజలకు (ఏ వర్గం వారైనా) తమ భాష, లిపి, సంస్కృతిని కాపాడుకునే హక్కు ఉంటుంది.
* 29(2) ప్రకారం ప్రభుత్వం నిర్వహిస్తున్న/ ప్రభుత్వ ఆర్థిక సహాయం పొందుతున్న విద్యా సంస్థల్లో మతం, జాతి, కులం, భాష కారణాల వల్ల ప్రవేశాన్ని నిరాకరించరాదు.
* 30(1) ప్రకారం మతం లేదా భాషా ప్రాతిపదికపై అల్ప సంఖ్యాక వర్గాలకు చెందిన ప్రజలు ప్రత్యేక విద్యాసంస్థలను స్థాపించి, నిర్వహించుకోవచ్చు.
* 30(1)(A) ప్రకారం మైనారిటీలు నిర్వహిస్తున్న విద్యాసంస్థలను, వాటి ఆస్తులను ప్రభుత్వం స్వాధీనం చేసుకునప్పుడు వారికి ప్రత్యేక నష్టపరిహారాన్ని చెల్లించాలి.
* 30(2) ప్రకారం ప్రభుత్వం ఆర్థిక సహాయాన్ని అందజేసే విషయంలో విద్యాసంస్థలను అల్పసంఖ్యాక వర్గాలునిర్వహించే విద్యాసంస్థలు, అధిక సంఖ్యాక వర్గాలు నిర్వహించే విద్యాసంస్థలు అనే తేడా చూపకూడదు.

ఆస్తి హక్కు (నిబంధన 31): ఈ హక్కును ప్రాథమిక హక్కుల జాబితా నుంచి తొలగించారు.
 

రాజ్యాంగ పరిరక్షణ హక్కు (నిబంధన 32) 
ప్రాథమిక హక్కులను పొందడంలో రాజ్యం లేదా సంస్థ లేదా వ్యక్తులు ఆటంకం కల్పిస్తే నిబంధన 32 ద్వారా సుప్రీం కోర్టు, నిబంధన 226 ద్వారా హైకోర్టులు రక్షణ కల్పిస్తాయి. అందుకే డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్ రాజ్యాంగ పరిరక్షణ హక్కును రాజ్యాంగానికి ప్రాణం, ఆత్మ, హృదయం అని వర్ణించారు.
* 32(1) ప్రకారం వ్యక్తి ప్రాథమిక హక్కులకు భంగం కలిగినప్పుడు రక్షణ కల్పించమని సుప్రీం కోర్టును ఆశ్రయించవచ్చు.
* 32(2) ప్రకారం ప్రాథమిక హక్కుల రక్షణకు సుప్రీం కోర్టు 5 రకాల రిట్లను జారీ చేయగలదు. అవి... హెబియస్ కార్పస్, మాండమస్, ప్రొహిబిషన్, సెర్షియోరరీ, కో-వారెంటో.
* 32(3) ప్రకారం సుప్రీం కోర్టు తన అధికారాలకు భంగం కలగకుండా, ఇతర న్యాయస్థానాలకు (జిల్లా కోర్టులు, స్థానిక కోర్టులు) కూడా రిట్లను జారీచేసే అధికారాన్ని కల్పిస్తూ పార్లమెంటు చట్టం చేయవచ్చు. (రిట్ అంటే తప్పనిసరిగా పాటించాల్సిన కోర్టు ఆదేశం లేదా ఉత్తర్వు).
* 32(4) ప్రకారం రాజ్యాంగంలో సూచించిన విధంగా తప్ప, ఏ ఇతర పద్ధతుల్లోనూ ప్రాథమిక హక్కుల పరిరక్షణ హక్కును (లేదా) రాజ్యాంగ పరిరక్షణ హక్కును తొలగించరాదు. అయితే, అత్యవసర పరిస్థితి విధించిన కాలంలో మార్షల్ లా లేదా సైనిక శాసనం అమల్లో ఉన్నప్పుడు ఈ నిబంధన అమలును తాత్కాలికంగా నిలిపివేయవచ్చు.
* పైన తెలిపిన ప్రాథమిక హక్కుల రక్షణకు ప్రజలు నేరుగా సుప్రీం కోర్టు, హైకోర్టులను ఆశ్రయించవచ్చు.

రిట్లు
హెబియస్ కార్పస్:  హెబియస్ కార్పస్ అనేది లాటిన్ భాషా పదం.ఇది అతి పురాతనమైన రిట్. హెబియస్ కార్పస్ అంటే To have the body (భౌతికంగా కనిపించడం). ఈ రిట్ ద్వారా స్వేచ్ఛా హక్కును (19 నుంచి 22 వరకు ఉన్న నిబంధనలు) కాపాడుకోవచ్చు.
* ఒక వ్యక్తిని నిర్బంధించినప్పుడు ఆ నిర్బంధానికి ఉన్న కారణాలు చట్ట సమ్మతమా, కాదా అని తెలుసుకోవడానికి ఇది ఉపయోగపడుతుంది. చట్ట సమ్మతం అయితే 24 గంటల లోపు న్యాయస్థానం ముందు హాజరుపరచాల్సిందిగా లేదా చట్ట సమ్మతం కాకపోతే వెంటనే విడుదల చేయాల్సిందిగా ఆదేశిస్తారు.
* ఈ రిట్‌ను ప్రభుత్వ అధికారులకు, సంస్థలకు, ప్రైవేట్ వ్యక్తులకు జారీ చేయవచ్చు. కానీ, రాష్ట్రపతి, గవర్నర్లు, విదేశీయులకు జారీ చేయకూడదు.

మాండమస్: మాండమస్ అంటే ఆదేశించడం (Command). ప్రభుత్వ అధికారి లేదా సంస్థ తమ విధి నిర్వహణలో తీవ్రమైన జాప్యం లేదా పని చేయడానికి నిరాకరిస్తే లేదా నిర్వహించనప్పుడు ఆ విధిని నిర్వర్తించమని న్యాయస్థానం ఇచ్చే ఆదేశమే మాండమస్.
* మాండమస్‌ను కేవలం ప్రభుత్వ సంస్థలు లేదా ప్రభుత్వ అధికారులపై మాత్రమే జారీ చేస్తారు. దీన్ని రాష్ట్రపతి, గవర్నర్లపై జారీ చేయకూడదు.

ప్రొహిబిషన్: ప్రొహిబిషన్ అంటే నిషేధం. దీన్ని కేవలం న్యాయస్థానాలకు మాత్రమే జారీ చేస్తారు. కింది న్యాయస్థానాలు (సుప్రీం కోర్టు, హైకోర్టులు కాకుండా) విచారణ జరుపుతున్న కేసును నిలిపివేయాల్సిందిగా సుప్రీం కోర్టు లేదా హైకోర్టులు ఈ రిట్‌ను జారీ చేస్తాయి. అలాగే విచారణ జరుపుతున్న న్యాయమూర్తికి ఆ కేసుతో సంబంధం ఉన్నప్పుడు కూడా ఈ రిట్‌ను జారీ చేస్తారు.
 

సెర్షియోరరీ: సెర్షియోరరీ అంటే సుపీరియర్. కింది కోర్టులు లేదా ట్రైబ్యునళ్లు తమ అధికార పరిధిని అతిక్రమించి ఒక కేసును విచారించి అంతిమ తీర్పును ఇచ్చినప్పటికీ, దాన్ని రద్దుచేసి సుప్రీం కోర్టు లేదా హైకోర్టులు తమ పరిధిలోకి తీసుకోవడానికి సెర్షియోరరీ అవకాశం కల్పిస్తుంది. దీన్ని ప్రైవేట్ సంస్థలు, శాసనసభలకు వ్యతిరేకంగా జారీ చేయకూడదు.
* ప్రొహిబిషన్, సెర్షియోరరీ రిట్లను జ్యుడీషియల్ రిట్లు అని కూడా అంటారు.

కోవారెంటో:  కో-వారెంటో అంటే 'ఏ అధికారంతో?' అని అర్థం. దీని ద్వారా కోర్టు, ఒక వ్యక్తి ఏ అధికారంతో ప్రభుత్వ ఉద్యోగాన్ని పొందాడో పరిశీలిస్తుంది. ఈ రిట్‌ను ప్రభుత్వ పదవుల్లోకి అక్రమంగా ప్రవేశించినవారిని, తొలగించడానికి ఉద్దేశించి రూపొందించారు.
* పైన తెలియజేసిన విధంగా సుప్రీం కోర్టు, హైకోర్టులు రిట్లను జారీ చేయడం ద్వారా ప్రజల ప్రాథమిక హక్కులకు రక్షణ కల్పిస్తాయి. అయితే అత్యవసర పరిస్థితి అమల్లో ఉన్నప్పుడు వీటిని జారీ చేయలేవు.
* డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్ రాజ్యాంగ పరిహారపు హక్కును రాజ్యాంగ ఆత్మ, హృదయంగా వర్ణించారు.
* భారత రాజ్యాంగంలో న్యాయసమీక్ష అనే పదాన్ని వాడకపోయినా, అంతర్గతంగా న్యాయసమీక్షాధికారాన్ని కల్పించింది - నిబంధన 13.
* విద్యాహక్కును ప్రాథమిక హక్కుగా తెలిపేది - నిబంధన - 21(A).
* నిబంధన 15 ప్రకారం రాజ్యాంగం 5 రకాల వివక్షలను నిషేధించింది.

ప్రాథమిక హక్కులు - ల‌క్ష‌ణాలు

సంప్రదాయమైవి, ఆధునికమైనవి: స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రపు హక్కు, మతస్వాతంత్య్రపు హక్కు లాంటి సంప్రదాయ హక్కులతో పాటు ఆధునిక హక్కులైన సమానత్వపు హక్కు, పీడనాన్ని నిరోధించే హక్కు, విద్యా, సాంస్కృతిక హక్కులు సైతం ప్రాథమిక హక్కుల్లో అంతర్భాగాలుగా కొనసాగుతున్నాయి.

సార్వత్రికం కావు:  ఆర్టికల్స్‌ 15, 16, 19, 29, 30లో పేర్కొన్న ప్రాథమిక హక్కులు కేవలం భారతీయులకు మాత్రమే వర్తిస్తాయి. భారత్‌లో నివసించే విదేశీయులకు వర్తించవు.
* ఆర్టికల్‌ 19లో పేర్కొన్న స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రపు హక్కు సాయుధ దళాల సిబ్బందికి లభించదు. 
* ఆర్టికల్స్‌ 14, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28లో పేర్కొన్న ప్రాథమిక హక్కులు భారత ప్రజలతోపాటు భారత భూభాగంలో ఉన్న విదేశీయులకు కూడా వర్తిస్తాయి.

న్యాయ సంరక్షణ:  పౌరుల ప్రాథమిక హక్కులకు భంగం కలిగినప్పుడు ప్రాథమిక హక్కుల అమలుకు న్యాయస్థానాలను ఆశ్రయించవచ్చు. ప్రాథమిక హక్కుల రక్షణ, అమలుకు ఆర్టికల్‌ 32 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టు, ఆర్టికల్‌ 226 ప్రకారం హైకోర్టులు రిట్లు జారీచేస్తాయి.

నిరపేక్షమైనవి కావు: ప్రాథమిక హక్కులు అపరిమితమైనవికావు. దేశ సమగ్రత, సుస్థిరత దృష్ట్యా ప్రభుత్వం వీటిపై చట్టబద్ధమైన పరిమితులు విధించవచ్చు.

ప్రభుత్వ అధికారంపై పరిమితులు: ప్రాథమిక హక్కులను ప్రభుత్వాలు ఉల్లంఘించకూడదు. వీటికి వ్యతిరేకంగా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఎలాంటి శాసనాలు రూపొందించడానికి అవకాశం లేదు. ప్రభుత్వాలు రూపొందించే చట్టాల కన్నా ప్రాథమిక హక్కులు ఉన్నతమైనవి. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ఎలాంటి పనులు చేయకూడదో ప్రాథమిక హక్కులు పేర్కొంటాయి.

రద్దుకు అవకాశం లేనివి, కానీ సస్పెండ్‌ చేయొచ్చు: భారత రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 352 ప్రకారం జాతీయ అత్యవసర స్థితిని ప్రకటించినప్పుడు ఆర్టికల్స్‌ 20, 21లో పేర్కొన్న ప్రాథమిక హక్కులు మినహాయించి మిగిలిన వాటిని తాత్కాలికంగా సస్పెండ్‌ చేయొచ్చు. కానీ పూర్తిగా రద్దుచేసే వీల్లేదు.

అల్పసంఖ్యాక వర్గాల ప్రయోజనాల సంరక్షణ: దేశంలోని మెజారిటీ వర్గాల ఆధిపత్యం నుంచి అల్పసంఖ్యాక వర్గాల ప్రయోజనాలను కాపాడటం, జాతి సమగ్రతను సంరక్షించడం, వివిధ వర్గాల మధ్య సామరస్యాన్ని పెంపొందించడంలో ప్రాథమిక హక్కులు కీలకపాత్ర పోషిస్తాయి. 
ఉదా: విద్యా, సాంస్కృతిక హక్కు ద్వారా అల్పసంఖ్యాక వర్గాల హక్కులకు రక్షణ కల్పించడం.

పౌరుల సమగ్రాభివృద్ధి సాధనాలు: పౌరులు గౌరవప్రదంగా జీవించడానికి, వారి వ్యక్తిత్వ వికాస అభివృద్ధి, స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రాలకు హామీఇవ్వడం ద్వారా ప్రాథమిక హక్కులు పౌరుల సమగ్రాభివృద్ధికి తోడ్పడుతున్నాయి.

వివరణ
*  1951లో చంపకం దొరైరాజన్‌ vs స్టేట్‌ ఆఫ్‌ మద్రాస్‌ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ప్రాథమిక హక్కుల మీద ఆదేశిక సూత్రాలు స్వారీ చేయలేవు అని పేర్కొంది.
* 1973 లో కేశవానంద భారతి vs స్టేట్‌ ఆఫ్‌ కేరళ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పుఇస్తూ ప్రాథమిక హక్కులు, ఆదేశిక సూత్రాలు పరస్పర పోషకాలని ప్రకటించింది.
* 1980 లో మినర్వామిల్స్‌ vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసులో ప్రాథమిక హక్కులు, ఆదేశిక సూత్రాల మధ్య సమన్వయాన్ని సాధించేందుకు సుప్రీంకోర్టు ప్రయత్నించింది.
* 1976 లో ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం 42 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా ప్రాథమిక హక్కులపై ఆదేశిక సూత్రాల ఆధిపత్యాన్ని నెలకొల్పేందుకు ప్రయత్నించింది.

ప్రాథమిక హక్కులు, సాధారణ హక్కులకు మధ్య భేదాలు
ప్రాథమిక హక్కులు
* ప్రాథమిక హక్కులను రాజ్యాంగంలో పొందుపరిచారు. వీటికి రాజ్యాంగం నుంచి హామీ లభిస్తుంది. ఇవి ప్రభుత్వ అధికారంపై పరిమితులు విధిస్తాయి.
* దేశ పౌరులు వీటిని వదులుకునే వీలులేదు.
* ప్రాథమిక హక్కుల సంరక్షణ, అమలుకు ఆర్టికల్‌ 32 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టును, ఆర్టికల్‌ 226 ప్రకారం హైకోర్టులను ఆశ్రయించవచ్చు.
* రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 352 ప్రకారం జాతీయ అత్యవసర స్థితిని ప్రకటించినప్పుడు ఆర్టికల్స్‌ 20, 21లలో పేర్కొన్న ప్రాథమిక హక్కులు మినహాయించి, ఇతర ప్రాథమిక హక్కులను తాత్కాలికంగా నిలిపివేయవచ్చు.
* ప్రాథమిక హక్కులు సాధారణ హక్కుల కంటే ఉన్నతమైన ఆధిక్యత, స్వభావం కలిగి ఉన్నాయి.

సాధారణ హక్కులు
* సాధారణ హక్కులు పార్లమెంట్, రాష్ట్రాల శాసనసభల ద్వారా రూపొందుతాయి. వీటికి హామీ ఉంటుంది. ఈ హక్కులు ప్రభుత్వానికి అదనపు అధికారాలు కల్పిస్తాయి.
* సాధారణ హక్కులను పౌరులు తమ ఇష్టానుసారం వదులుకోవచ్చు.
* సాధారణ హక్కుల అమలు కోసం పౌరులు కేవలం పరిమిత న్యాయస్థానాలను మాత్రమే ఆశ్రయించవచ్చు.
* వీటిని ఎలాంటి పరిస్థితిలోనైనా తాత్కాలికంగా నిలిపివేయడమే కాకుండా, రద్దు చేసే వీలు కూడా ఉంటుంది. 
* సాధారణ హక్కులు ప్రాథమిక హక్కులకు లోబడి ఉంటాయి.

ప్రాథమిక హక్కులు, ఆదేశిక సూత్రాల మధ్య భేదాలు
ప్రాథమిక హక్కులు
* వీటిని రాజ్యాంగంలోని మూడో భాగంలో పేర్కొన్నారు.
* ఇవి రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్స్‌ 12 నుంచి 35 మధ్య పొందుపరిచి ఉన్నాయి.
* వీటిని అమెరికా రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు.
* వీటికి న్యాయ సంరక్షణ ఉంది.
* ఇవి సర్వకాల, సర్వ వ్యవస్థల్లో అందుబాటులో ఉంటాయి.
* ఇవి వ్యక్తి స్వేచ్ఛ, స్వాతంత్య్రాలను సాధించేందుకు ఉద్దేశించినవి.
* వీటి ద్వారా రాజకీయ ప్రజాస్వామ్యాన్ని సాధించవచ్చు.
* ఇవి రాజ్యాంగ లక్ష్యాలను సాధించేందుకు సాధనాలుగా ఉపకరిస్తాయి.
* వీటి అమలుకు ప్రభుత్వం ప్రత్యేక చట్టాలు చేయాల్సిన అవసరం లేదు. 
* వీటిని జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి సమయంలో తాత్కాలికంగా నిలిపివేయవచ్చు.
* ప్రాథమిక హక్కులు వ్యక్తిగతమైనవి.
* వీటిని అమలు చేసే బాధ్యత న్యాయస్థానాలకు ఉంటుంది.
* ఇవి నకారాత్మక దృక్పథం కలిగినవి.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు చేయకూడని పనులను తెలియజేస్తాయి.
* వీటికి ఆజ్ఞాపించే స్వభావం ఉంది.

ఆదేశిక సూత్రాలు
* వీటిని రాజ్యాంగంలోని నాలుగో భాగంలో పేర్కొన్నారు.
* వీటిని రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్స్‌ 36 నుంచి 51 మధ్య వివరించారు.
* ఆదేశిక సూత్రాలను ఐర్లాండ్‌ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు.
* వీటికి న్యాయస్థానాల రక్షణ లేదు.
* ప్రభుత్వాల ఆర్థికస్తోమతను అనుసరించి అందుబాటులో ఉంటాయి.
* సమాజ సమష్టి ప్రయోజనాలు సాధించేందుకు ఉద్దేశించినవి.
* వీటి ద్వారా సామాజిక, ఆర్థిక ప్రజాస్వామ్యాన్ని సాధించవచ్చు.
* ఆదేశిక సూత్రాలు రాజ్యాంగ లక్ష్యాలను తెలుపుతాయి.
* వీటి అమలుకు ప్రభుత్వం ప్రత్యేక చట్టాలు చేయాల్సి ఉంటుంది.
* ఇవి ఎప్పుడూ అమల్లోనే ఉంటాయి.
* ఇవి సామాజికపరమైనవి.
* వీటిని అమలు చేసే బాధ్యత ప్రభుత్వాలపై ఉంటుంది.
* ఇవి సకారాత్మక దృక్పథాన్ని కలిగిఉంటాయి.
* ఆదేశిక సూత్రాలు కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు చేయాల్సిన పనులను తెలుపుతాయి.
* ఇవి కేవలం సూచనప్రాయమైనవి.

ప్రాథమిక హక్కులు - సుప్రీంకోర్టు తీర్పులు

  భారత రాజ్యాంగం ప్రజలకు కల్పించిన ప్రాథమిక హక్కులకు ప్రభుత్వం ద్వారా లేదా మరే విధంగానైనా భంగం కలిగితే సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టుల ద్వారా కాపాడుకోవచ్చు. ప్రాథమిక హక్కులు సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టుల ఒరిజినల్ అధికార పరిధి లేదా ప్రారంభ విచారణాధికార పరిధి (కేసును నేరుగా తనే స్వీకరించి, విచారించి, తీర్పు ఇవ్వడం) కిందకు వస్తాయి. ఆస్తి హక్కు, స్వేచ్ఛ హక్కు, సమానత్వ హక్కు, పార్లమెంటు చేసిన కొన్ని రాజ్యాంగ సవరణ చట్టాలను సవాలు చేస్తూ అనేక వివాదాలు కోర్టుల్లో విచారణకు వచ్చాయి. అందులో ముఖ్యమైనవి......

I. సమానత్వ హక్కు (నిబంధనలు 14-18)
నిబంధన 14: చిరంజిత్ లాల్ చౌదరి Vs కేంద్ర ప్రభుత్వం (1950) కేసులో సుప్రీంకోర్టు (హెచ్.జె.కానియా) తీర్పునిస్తూ సమానుల్లో మాత్రమే సమానత్వం అమలు చేస్తారని తెలిపింది.
* బల్సారా Vs స్టేట్ ఆఫ్ బాంబే కేసు (1951)లో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ రక్షణ దళాలు, రాయబారులకు, సాధారణ ప్రజానీకానికి మధ్య వివక్ష చూపించడం 14 వ నిబంధనను ఉల్లంఘించినట్లు కాదని స్పష్టం చేసింది.
* సాఘీర్ అహ్మద్ Vs ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ రాష్ట్రం కేసు (1955)లో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ప్రైవేట్ వ్యక్తులతో పోల్చినప్పుడు రాజ్యం ఒక ప్రత్యేక వర్గంగా భావించి, తనకు అనుకూలంగా గుత్తాధిపత్యాన్ని ఏర్పాటు చేయడం 14 వ నిబంధనను ఉల్లంఘించినట్లు కాదని తెలియజేసింది.
* సుభాచంద్ Vs ఢిల్లీ ఎలక్ట్రికల్ సప్త్లె కేసు (1981) లో ప్రభుత్వ సర్వీసుల నియామకంలో వయసు, విద్యార్హతలు, కులం, లింగం మొదలైన అంశాల్లో వివక్ష చూపించడం, సమాన అవకాశాన్ని కల్పించే పరిధిలో ఉంటే అది రాజ్యాంగ విరుద్ధం కాదని సుప్రీంకోర్టు తెలిపింది.
* అసోసియేటెడ్ బ్యాంక్ ఆఫీసర్స్ అసోసియేషన్ ఆఫ్ స్టేట్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా Vs కేంద్ర ప్రభుత్వ కేసు (1988) లో విధులు, కర్తవ్యాలు ఒకే స్వభావం కలిగి ఉన్నా, బాధ్యతల పరిమాణం వేరుగా ఉన్నప్పుడు సమాన పనికి, సమాన వేతన నియమం వర్తించదని సుప్రీంకోర్టు తీర్పు ఇచ్చింది.
* సమాన పని, సమాన విధులు నిర్వర్తిస్తున్న కాంట్రాక్టు ఉద్యోగులకు, ఇతర తాత్కాలిక ప్రాతిపదికపై పనిచేసే ఉద్యోగులకు కూడా, శాశ్వత ఉద్యోగులకు చెల్లించే విధంగా వేతనాలు చెల్లించాలని పంజాబ్‌లోని తాత్కాలిక ఉద్యోగులు వేసిన రిట్ పిటీషన్ కేసు - 2016 లో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిచ్చింది.

నిబంధన 15: చంపకందొరై రాజన్ Vs మద్రాసు ప్రభుత్వం కేసు (1951)లో ఆదేశ సూత్రాలను అమలు చేయడానికి ప్రాథమిక హక్కులను ఉల్లంఘించకూడదని తేల్చి చెప్పింది. దీన్ని అధిగమించడానికి కేంద్ర ప్రభుత్వం మొదటి రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా 15 (4) క్లాజును చేర్చింది.
* యం.ఆర్.బాలాజీ Vs మైసూరు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం (1963) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ రిజర్వేషన్లు 50% కి మించరాదు అని స్పష్టం చేసింది.
* అయితే 76 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1994 ద్వారా తమిళనాడులో కల్పించిన 69% రిజర్వేషన్లు రాజ్యాంగంలోని IXవ షెడ్యూల్‌లో చేర్చారు. దీని ద్వారా న్యాయసమీక్షాధికారానికి వీలు లేకుండా చేసింది. కానీ, 2006 లో సుప్రీంకోర్టు IXవ షెడ్యూల్ లోని అంశాలపై కూడా న్యాయసమీక్షాధికారం వర్తిస్తుందని తెలిపింది.
* ఇనాందార్ Vs మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వం (2005) కేసులో మైనారిటీ, మైనారిటీయేతర నాన్-ఎయిడెడ్ ప్రైవేట్ కళాశాలల్లో రిజర్వేషన్లు వర్తించవు అని తీర్పు ఇచ్చింది.
* సుప్రీంకోర్టు తీర్పును అధిగమించడానికి 93వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 2005 ద్వారా 15 (5) క్లాజును చేర్చింది. దీని ప్రకారం 30 (1) నిబంధనను అనుసరించి ఏర్పడిన మైనారిటీ విద్యా సంస్థలు మినహా ఇతర విద్యా సంస్థల్లో రిజర్వేషన్లు వర్తిస్తాయని తెలిపింది.

నిబంధన 16: దేవదాసన్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు (1964) లో సుప్రీంకోర్టు క్యారీ ఫార్వర్డ్ రూల్ (రిజర్వేషన్ల విషయంలో) చెల్లదని తెలిపింది.
* ఎ.వి.ఎస్.నరసింహారావు Vs ఆంధ్రప్రదేశ్ (1970) కేసులో ఒకే రాష్ట్రంలో ఉన్న వ్యక్తుల మధ్య ఎలాంటి వివక్ష చూపరాదని, రాష్ట్రంలోని కొన్ని ఉద్యోగాలను రాష్ట్రం మొత్తంలో నివసిస్తున్న అందరికీ రిజర్వ్ చేయవచ్చని తెలిపింది. అంతేకాకుండా ముల్కీ నిబంధనల చట్టాన్ని రద్దు చేసింది.
* ఇందిరా సహానీ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు (1992) లో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ వెనుకబడిన తరగతులకు 27% రిజర్వేషన్లు కల్పించడం రాజ్యాంగ విరుద్ధం కాదు, కానీ క్రీమీ లేయర్‌ను గుర్తించాలని పేర్కొంది.
* షెడ్యూల్డ్ కులాలు, షెడ్యూల్డ్ తెగలకు పదోన్నతుల్లో రిజర్వేషన్లు రాజ్యాంగ విరుద్ధం కాబట్టి చెల్లవని కొట్టివేసింది.
* దీన్ని అధిగమించడానికి కేంద్ర ప్రభుత్వం 77 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1995 ద్వారా 16 (4) క్లాజును చేర్చింది.

నిబంధన 18: బాలాజీ రాఘవన్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు (1996) లో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ భారతరత్న, పద్మవిభూషణ్, పద్మభూషణ్, పద్మశ్రీ లాంటివి ప్రత్యేక పురస్కారాలు మాత్రమే అని, బిరుదులు కావని, వీటిని పేరుకు ముందు లేదా తర్వాత వాడటం నిబంధనలకు వ్యతిరేకమని స్పష్టం చేసింది.

II. స్వేచ్ఛ-స్వాతంత్య్ర హక్కు (నిబంధనలు 19-22)
నిబంధన 19: బ్రిజ్ భూషణ్ Vs స్టేట్ ఆఫ్ ఢిల్లీ కేసు (1950)లో సుప్రీంకోర్టు (సయ్యద్ ఫజుల్ అలీ నాయకత్వంలోని బెంచ్) తీర్పునిస్తూ ఒక పత్రికపై దాని ప్రచురణకు ముందే సెన్సార్‌షిప్ విధించకూడదని తెలిపింది.
* కానీ కె.ఎ.అబ్బాస్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు (1970)లో సుప్రీంకోర్టు (హిదయతుల్లా) తీర్పునిస్తూ సినిమాలపై సెన్సార్‌షిప్ విధించే అధికారం ప్రభుత్వానికి ఉంది అని తెలిపింది.
* మేనకాగాంధీ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1978) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ సంచార స్వేచ్ఛతో పాటు భావ వ్యక్తీకరణ స్వేచ్ఛ దేశంలోపల, విదేశాల్లో ఉన్నప్పుడు కూడా ఉంటుందని పేర్కొంది. కాబట్టి, భావవ్యక్తీకరణకు భౌగోళిక హద్దులు లేవని తెలిపింది.
* బిజయ్ ఎమాన్యూల్ Vs స్టేట్ ఆఫ్ కేరళ (1986) కేసులో సుప్రీంకోర్టు వాక్, భావ ప్రకటన స్వేచ్ఛలో మౌనంగా ఉండే హక్కు కూడా ఉంది అని అభిప్రాయపడింది. ఇది జాతీయ గీతం కేసుగా ప్రచారం పొందింది.
* అజయ్ కామా Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1988) కేసులో సుప్రీంకోర్టు, ప్రజా సంక్షేమం దృష్ట్యా వాహన డ్రైవర్లు తప్పనిసరిగా హెల్మెట్ వాడాలని ప్రభుత్వం చేసిన చట్టం రాజ్యాంగ విరుద్ధం కాదని, చెల్లుబాటు అవుతుందని స్పష్టం చేసింది.
* సోదన్ సింగ్ Vsన్యూదిల్లీ మున్సిపల్ కమిటీ (ఎన్‌డీఎంసీ) కేసు (1989) కు సంబంధించి సుప్రీంకోర్టు 1992లో తీర్పునిస్తూ క్రమబద్దీకరించిన రహదార్ల కాలిబాటలపై వ్యాపారం చేసుకునేందుకు (జీవనోపాధి) హాకర్లకు హక్కు ఉందని తెలియజేసింది.
* సి.పి.ఐ.(యం) Vs భరత్ కుమార్ (1997) కేసులో సుప్రీంకోర్టు బంద్, హర్తాల్ మధ్య తేడాలను తెలియజేయడంతో పాటు బంద్ అనేది రాజ్యాంగ విరుద్ధమని తేల్చి చెప్పింది.
* రంగరాజన్ Vs స్టేట్ ఆఫ్ తమిళనాడు (2003) కేసులో సుప్రీంకోర్టు, సమ్మె ప్రాథమిక హక్కు కాదని, ప్రభుత్వ కార్మికులు లేదా ఉద్యోగులు సమ్మెను ప్రాథమిక హక్కుగా వినియోగించకూడదని స్పష్టం చేసింది.
* శ్రేయా సింఘాల్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (2015) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ఇన్ఫర్‌మేషన్ టెక్నాలజీ చట్టం, 2000లోని సెక్షన్ 66A భావవ్యక్తీకరణ స్వేచ్ఛకు విరుద్ధమని, చెల్లదని స్పష్టం చేసింది. (నేపథ్యం- 2012 లో స్వర్గీయ బాల్ థాకరే మరణం తర్వాత ముంబయి బంద్‌కు పిలుపునివ్వడంపై షహీన్ దాదా, రీను శ్రీనివాసన్ తమ అసంతృప్తిని ఫేస్‌బుక్ ద్వారా తెలియజేశారు. దీంతో వారిని అరెస్టు చేశారు. కానీ ప్రజావ్యతిరేకత రావడంతో విడుదల చేశారు).

నిబంధన 20: నందిని సాత్పతి Vs డాని పి.ఎల్. (1978) కేసులో సుప్రీంకోర్టు బలవంతపు సాక్ష్యం అనే అంశాన్ని వివరించింది.
* స్వయంగా నిందను ఆపాదించుకోకూడదు.
* మౌనాన్ని పాటించే హక్కు నిందితుడికి ఉంటుంది.
* శారీరకంగా బెదిరించి, హింసించి పొందిన సాక్ష్యం, మానసిక క్షోభ కలిగించడం, ప్రతికూల పరిసరాలను కల్పించి ఒత్తిడి తేవడం, పదేపదే ప్రశ్నలు అడిగి విసిగించడం, శక్తికి మించిన బరువు, బాధ్యతలు మోపడం, బలవంతంగా నిందితుడి నుంచి సమాచారాన్ని రాబట్టడానికి పోలీసులు ఉపయోగించే ప్రత్యక్ష లేదా పరోక్ష, మానసిక లేదా శారీరక క్షోభకు గురిచేయడం బలవంతపు సాక్ష్యం కిందికి వస్తాయని సుప్రీంకోర్టు వివరించింది.
* ఎ.ఎ.ముల్లా Vs స్టేట్ ఆఫ్ మహారాష్ట్ర (1996) కేసులో సుప్రీంకోర్టు అవినీతి నిరోధక చట్టం కింద విచారించి నిర్దోషిగా విడుదలైన వ్యక్తిని, తిరిగి కస్టమ్స్ చట్టం, విదేశీమారక క్రమబద్దీకరణ చట్టం కింద రెండో విచారణ నిర్వహించడం 20 వ నిబంధనకు వ్యతిరేకం కాదని తేల్చి చెప్పింది. రెండు విచారణల్లోని అంశాలు వేర్వేరుగా ఉన్నాయని మొదటి, రెండో విచారణల్లోని వాస్తవ పరిస్థితులు భిన్నంగా ఉన్నాయని, కాబట్టి రెండో విచారణ నిర్వహించవచ్చని వ్యాఖ్యానించింది.

నిబంధన 21: ఎ.కె.గోపాలన్ Vs స్టేట్ ఆఫ్ మద్రాసు (1950) కేసులో సుప్రీంకోర్టు 19, 21 ప్రకరణలు లేదా నిబంధనల పరిధులు వేరని తెలిపింది. 21 వ నిబంధనను అనుసరించి చేసిన శాసనం ప్రకారం నిర్బంధితులైనప్పుడు సహజ న్యాయసూత్రాలు వర్తించవని స్పష్టం చేసింది. అంటే ఒక వ్యక్తి స్వేచ్ఛను ఏ పరిస్థితుల్లో పరిమితం చేయవచ్చో చట్టం చేస్తే, అది చెల్లుబాటు అవుతుందని తెలిపింది.
* నీరజా చౌదరి Vs స్టేట్ ఆఫ్ మధ్యప్రదేశ్ (1984) కేసులో సుప్రీంకోర్టు (జస్టిస్ పి.భగవతి) తీర్పునిస్తూ వెట్టిచాకిరీ జీవించే హక్కు (నిబంధన 21)కు భంగకరం కాబట్టి, ప్రభుత్వాలు వెట్టిచాకిరీని  నిర్మూలించే శాసనాలను రూపొందించాలని ఆదేశించింది.
* ఉన్నిక్రిష్ణన్ Vs స్టేట్ ఆఫ్ ఆంధ్రప్రదేశ్, (1993) కేసులో సుప్రీంకోర్టు (ఎల్.ఎం.శర్మ) చరిత్రాత్మక తీర్పునిస్తూ విద్యాహక్కు ప్రాథమిక హక్కుల్లో అంతర్భాగమని, అది లేకపోతే జీవించే హక్కుకు, వ్యక్తి గౌరవానికి అర్థం లేదని తెలియజేసి, విద్యను ప్రాథమిక హక్కుగా గుర్తించాలని స్పష్టం చేసింది. అయితే విద్యార్జన హక్కు వయసును 14 సంవత్సరాలకు పరిమితం చేసింది. 14 సంవత్సరాల తర్వాత విద్యార్జన హక్కు ప్రభుత్వ ఆర్థిక పరిస్థితులపై ఆధారపడి ఉంటుందని తెలిపింది. (దీన్ని అమలు చేయడానికి ప్రభుత్వం 86వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం చేసింది)
* వీడియోకాన్ Vs మహారాష్ట్ర (2013) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ 21వ నిబంధనలోని జీవించే హక్కు, స్వేచ్ఛ అనేవి విదేశీయులకు కూడా వర్తిస్తాయని తెలియజేసింది.

నిబంధన 22: ఎ.కె.గోపాలన్ Vs మద్రాసు ప్రభుత్వం (1950) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ఒక వ్యక్తిని అరెస్టు చేసేముందు అతడిని ఏ కారణాలపై అరెస్టు చేస్తున్నారో తెలియజేయడం అరెస్టు చేసే పోలీసు అధికారి బాధ్యత. ఎందుకు అరెస్టు చేశారనే విషయాన్ని సాధ్యమైనంత త్వరలో తెలియజేయలేకపోతే, కారణాలను కోర్టుకు తెలపాల్సి ఉంటుందని పేర్కొంది.
* అబ్దుల్ సమద్ Vs ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ (1962) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ అరెస్టు చేసిన వ్యక్తిని మేజిస్ట్రేట్ ముందు హాజరుపరచకుండా 24 గంటలు గడిస్తే, ఆ వ్యక్తికి (అరెస్టు అయిన వ్యక్తి) విడుదల కావడానికి హక్కు ఉంటుందని తెలిపింది.
* జోగిందర్ కుమార్ Vs ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ (1994) కేసులో సుప్రీంకోర్టు ఒక వ్యక్తిని అరెస్టు చేసినప్పుడు, ఆ సమాచారాన్ని, దానికిగల కారణాలను కుటుంబ సభ్యులకు (లేదా) స్నేహితులకు (లేదా) సంబంధిత వ్యక్తులకు తప్పనిసరిగా తెలియజేయాలని చెప్పింది.

III. పీడన నిరోధక హక్కు (నిబంధనలు 23-24)
* పీపుల్స్ యూనియన్ ఆఫ్ డెమోక్రటిక్ రైట్స్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1982) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ.. ఈ ప్రాజెక్టు కోసం నియమించిన కార్మికులకు కనీస వేతనం కంటే తక్కువ వేతనం చెల్లించడం ప్రాథమిక హక్కుల్లోని 23వ నిబంధన ఉల్లంఘనగా తెలియజేసింది. ప్రాథమిక హక్కులను ఉల్లంఘించినందుకు కాంట్రాక్టర్లపై తగిన చర్యలు తీసుకోవాలని ప్రభుత్వాన్ని ఆదేశించింది.
* పీపుల్స్ యూనియన్ ఆఫ్ సివిల్ లిబర్టీస్ (పీయూసీఎల్) Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (2001) కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పు చరిత్రాత్మకమైంది. ఆకలి, పోషకాహార లోపాలను అరికట్టడానికి, ఆహార హక్కును చట్టబద్దంగా అమలు చేయాలని తీర్పునిచ్చింది. దీనివల్ల అనేక రాష్ట్రాలు మధ్యాహ్న భోజన పథకాన్ని (బడిపిల్లలకు) ప్రవేశపెట్టాయి.
* సలాల్ హైడ్రోఎలక్ట్రిక్ ప్రాజెక్టు కార్మికులు Vss జమ్మూ & కశ్మీర్ (1983) కేసులో సుప్రీంకోర్టు నిర్మాణ రంగం లాంటి ప్రమాదకరమైన పనుల్లో 14 ఏళ్లల్లోపు వారిని పనిలో చేర్చుకోకూడదని ఆదేశించింది.
* బందువా ముక్తిమోర్చా Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా (1997) కేసులో ప్రభుత్వం బాల కార్మికుల పునరావాస నిధిని ఏర్పాటు చేయాలని, బాల కార్మికులను పనిలో చేర్చుకునే యజమానిపై రూ.20,000 వరకు జరిమానా విధించి, ఆ నిధిలోకి జమచేయాలని సుప్రీంకోర్టు తెలిపింది.

ప్రపంచంలోని వివిధ దేశాలు తమ స్వయం ప్రతిపత్తిని కాపాడుకుంటూ, అంతర్జాతీయ సహకారం కోసం కూటములుగా ఏర్పడి పరస్పరం సహకరించుకుంటున్నాయి. తద్వారా ఆర్థిక, రాజకీయ, శాస్త్ర, సాంకేతిక రంగాల్లో, దౌత్యపరంగా లబ్ధి పొందుతున్నాయి. ఇలాంటి అంతర్జాతీయ కూటములపై పోటీపరీక్షార్థులకు అవగాహన అవసరం.

కామన్వెల్త్‌ దేశాధినేతల కూటమి (Commonwealth Heads of Government Meeting - CHOGM)
పూర్వం ఉన్న బ్రిటిష్‌ వలస రాజ్యాల కూటమినే ‘‘కామన్వెల్త్‌’’గా పేర్కొనేవారు. ఇది 1931లో ‘లండన్‌’ కేంద్రంగా ఏర్పడింది. రెండో ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాత ఆసియా, ఆఫ్రికా, పశ్చిమార్ధగోళంలోని అనేక వలస రాజ్యాలు బ్రిటిష్‌ పాలన నుంచి విముక్తి పొందాయి. వీటిలో అనేక దేశాలు ‘‘కామన్వెల్త్‌ కూటమి’’లో చేరాయి. దీంతో ‘‘కామన్వెల్త్‌ ఆఫ్‌ నేషన్స్‌’’ పరిధి విస్తరించింది.
* ఆసియా నుంచి కామన్వెల్త్‌ ఆఫ్‌ నేషన్స్‌లో చేరిన మొదటి దేశం భారత్‌ (స్వాతంత్య్రానంతరం). 1947లో భారత్, పాకిస్థాన్‌లు; 1948లో శ్రీలంక (అప్పటి సిలోన్‌) ఈ కూటమిలో చేరాయి.
* కామన్వెల్త్‌ ఆఫ్‌ నేషన్స్‌కు అధికారిక రాజ్యాంగం లేదు. ఇంగ్లిష్‌ అధికారిక భాష. సభ్యదేశాల మధ్య పరస్పర సహకారాన్ని సాధించడం, శిఖరాగ్ర సమావేశాల్లో తీసుకున్న నిర్ణయాలను అమలు చేయడం దీని లక్ష్యం. ఈ కూటమికి బ్రిటిష్‌ రాజు/ రాణి అధిపతిగా వ్యవహరిస్తారు. ప్రతి రెండేళ్లకోసారి దీని సమావేశాలు జరుగుతాయి.
* ఆఫ్రికా, ఆసియా, అమెరికా, యూరప్, పసిఫిక్‌ ప్రాంతాల్లో ఉన్న అనేక పెద్ద, చిన్న, ధనిక, పేద దేశాలకు ఈ కూటమిలో సభ్యత్వం ఉంటుంది. అంతర్జాతీయంగా ఈ కూటమి తీసుకునే నిర్ణయాలకు అధిక ప్రాధాన్యం ఉంటుంది. ప్రస్తుతం ఇందులోని సభ్యదేశాల సంఖ్య 54.
* ఆఫ్రికా ప్రాంతం నుంచి ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్న దేశాలు 19. అవి: 
బోట్స్‌వానా, కామెరూన్, గాంబియా, ఘనా, కెన్యా, కింగ్‌డమ్‌ ఆఫ్‌ ఎస్వటిని, లెసోతీ, మలావి, మారిషస్, మొజాంబిక్, నమీబియా, నైజీరియా, రువాండా, సీషెల్స్, సియొర్రాలియోన్, దక్షిణాఫ్రికా, ఉగాండా, టాంజానియా,జాంబియా.
* ఆసియా ప్రాంతం నుంచి 8 దేశాలు భారత్, పాకిస్థాన్, బంగ్లాదేశ్, మలేసియా, బ్రూనై, మాల్దీవులు, సింగపూర్, శ్రీలంక
* కరేబియన్, అమెరికా నుంచి 13 దేశాలు ఆంటిగువా - బార్బుడా, బహమాస్, బార్బడోస్, బెలీజ్, కెనడా, డొమినికా, గ్రెనడా, గయానా, జమైకా, సెయింట్‌ లూసియా, సెయింట్‌ కిట్స్‌ అండ్‌ నెవిస్, సెయింట్‌ విన్సెంట్‌ అండ్‌ ద గ్రెనడైన్స్, ట్రినిడాడ్‌ అండ్‌ టొబాగో
* యూరప్‌ ప్రాంతం నుంచి 3 సైప్రస్, మాల్టా, బ్రిటన్‌ 
* పసిఫిక్‌ ప్రాంతం నుంచి 11 ఆస్ట్రేలియా, ఫిజి, కిరిబటీ, నైరు, న్యూజిలాండ్, పపువా న్యూ గినియా, సమోవా, సోలోమాన్‌ దీవులు, టోంగా, తువాలు, వనౌటు. 

ఆర్గనైజేషన్‌ ఆఫ్‌ ది పెట్రోలియం ఎక్స్‌పోర్టింగ్‌ కంట్రీస్‌ (OPEC) 
* వీశినిదిను 1960, సెప్టెంబరులో ఇరాక్‌ రాజధాని ‘బాగ్దాద్‌’లో నెలకొల్పారు. దీని స్థాపనలో ఇరాన్, ఇరాక్, కువైట్, సౌదీ అరేబియా, వెనిజులా దేశాలు కీలకపాత్ర పోషించాయి. ఇది 1961 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.
* ప్రపంచవ్యాప్తంగా చమురు ఉత్పత్తిలో దాదాపు 3వ వంతు భాగాన్ని ‘OPEC’  సభ్యదేశాలే ఉత్పత్తి చేస్తున్నాయి. ప్రపంచంలోని మొత్తం చమురు నిల్వల్లో సుమారు 70 శాతం ఈ దేశాలే కలిగి ఉన్నాయి.
* సభ్యదేశాల మధ్య సమన్వయాన్ని సాధించడం, అంతర్గత చమురు ధరల స్థిరీకరణ, పెట్రోలియం విధాన రూపకల్పన, ఎగుమతులకు అనుసరించాల్సిన విధానాలను రూపొందించడం OPEC  లక్ష్యాలు.
* దీని ప్రధాన కార్యాలయం వియన్నా (ఆస్ట్రియా)లో ఉంది. అధికార భాష ఇంగ్లిష్‌.
* ప్రస్తుతం దీనిలోని సభ్యదేశాల సంఖ్య 13. అవి:  అల్జీరియా, అంగోలా, కాంగో, ఈక్వటోరియల్‌ గినియా, గాబన్, ఇరాన్, ఇరాక్, కువైట్, లిబియా, నైజీరియా, సౌదీ అరేబియా, వెనిజులా, యునైటెడ్‌ అరబ్‌ ఎమిరేట్స్‌.
* 2019, జనవరి 1న ‘ఖతార్‌’ దేశాన్ని  వీశినిది కూటమి నుంచి తొలగించారు.
 

ఆసియా - పసిఫిక్‌ ఎకనామిక్‌ కోఆపరేషన్‌ (APEC) 
* 1989లో అప్పటి ఆస్ట్రేలియా ప్రధాని బాబ్‌ హాక్‌ ‘వివిధ దేశాల మధ్య స్వేచ్ఛా, మార్కెట్‌ అనుకూల దేశాల ఆర్థిక సంబంధాల సమన్వయానికి శాశ్వతమైన సంస్థను ఏర్పాటు చేయాలని’ ప్రతిపాదించారు.
* దీనిపై పసిఫిక్‌ ఎకనామిక్‌ కోఆపరేషన్‌ కౌన్సిల్‌ చర్చలు జరిపి 1989 నవంబరులో ‘ఆసియా పసిఫిక్‌ ఎకనామిక్‌ కోఆపరేషన్‌’’ (APEC)ను ఏర్పాటు చేసింది. దీని మొదటి సమావేశం ఆస్ట్రేలియాలోని కాన్‌బెర్రా నగరంలో జరిగింది. ఇందులో పసిఫిక్‌ దేశాలైన ఆస్ట్రేలియా, కెనడా, జపాన్, న్యూజిలాండ్, అమెరికాతో పాటు, అప్పటి ఏసియాన్‌ సభ్యదేశాలైన ఇండోనేసియా, మలేసియా, థాయ్‌లాండ్, సింగపూర్, రిపబ్లిక్‌ ఆఫ్‌ కొరియా, బ్రూనై మొదలైన దేశాలు పాల్గొన్నాయి.
* 1991లో దక్షిణ కొరియాలోని ‘సియోల్‌’లో జరిగిన సమావేశంలో చైనా, తైవాన్‌ దేశాల సభ్యత్వాన్ని ఆమోదించారు.
* సభ్యదేశాల మధ్య ఆర్థిక, సాంకేతిక సహకారం; స్వేచ్ఛా వాణిజ్యాన్ని అభివృద్ధి చేయడం; ప్రైవేట్‌ పెట్టుబడులను ప్రోత్సహించడం ఎపెక్‌ లక్ష్యం.
* దీని ప్రధాన కార్యాలయం ‘సింగపూర్‌’లో ఉంది. అధికారిక భాష ‘ఇంగ్లిష్‌’. సభ్యదేశాల సంఖ్య 21. దీనిలో భారత్‌కు సభ్యత్వం లేదు.
* తిశినిది దేశాల కూటమికి ప్రపంచ జనాభాలో 45%, ప్రపంచ వాణిజ్యంలో 46%, అంతర్జాతీయ అభివృద్ధిలో 70% వాటా ఉంది. ఏటా సభ్యదేశాల వాణిజ్య మంత్రుల మంత్రిత్వ సమావేశం జరుగుతుంది.

షాంఘై సహకార సమాఖ్య (SCO) 
* చైనా, సోవియట్‌ రిపబ్లిక్‌ దేశాల మధ్య సరిహద్దు వివాదాల పరిష్కారానికి 1996లో ‘షాంఘై సహకార సమాఖ్య’ను ఏర్పాటు చేశారు. ఇది ఆసియా ఖండంలో ఏర్పడిన ప్రాంతీయ భద్రతా గ్రూప్‌గా పేరొందింది. 
* దీనిలోని సభ్యదేశాలు 8. అవి: భారత్, రష్యా, చైనా, పాకిస్థాన్, కజికిస్థాన్, కిర్గిస్థాన్, తజికిస్థాన్, ఉజ్బెకిస్థాన్‌. పరిశీలక హోదాలో ఉన్న దేశాలు: ఆఫ్గనిస్థాన్, బెలారస్, ఇరాన్, మంగోలియా.
 

హిందూ మహాసముద్ర తీరప్రాంత దేశ సహకార సమాఖ్య [Indian Ocean Rim Association for Regional Co-operation (IOR-ARC)] 
* హిందూ మహాసముద్ర ప్రాంతంలో వాణిజ్యపరమైన సహజ వనరుల వైజ్ఞానిక అభివృద్ధికి వ్యూహాలను రూపొందించడం దీని ప్రథమ కర్తవ్యం. ఇది ప్రపంచంలోనే కొత్తగా ఆవిర్భవించిన అతిపెద్ద ప్రాంతీయ (ఆర్థిక) సహకార సమాఖ్య.
* ఇది 1997లో ఏర్పడింది. భారత్‌ సహా ఇందులోని మొత్తం సభ్యదేశాల సంఖ్య 19. 

ఇస్లామిక్‌ దేశాల సమాఖ్య  (OIC) 
* 1971లో ముస్లిం దేశాలు ఆర్థికంగా అభివృద్ధి చెందాలనే లక్ష్యంతో మొరాకోలోని ‘రాబట్‌’లో 24 ఇస్లాం దేశాలకు చెందిన అధినేతలు సమావేశమయ్యారు. అదే ఏడాది మేలో సౌదీ అరేబియాలోని ‘జెడ్డా’లో ‘ఇస్లామిక్‌ దేశాల సమాఖ్య’ని అధికారికంగా  స్థాపించారు.
* 1972లో దీని చార్టర్‌ను ఆమోదించారు. ఇందులో మొత్తం 57 సభ్యదేశాలు ఉన్నాయి. ప్రధాన కార్యాలయం జెడ్డా. అధికార భాషలు అరబిక్, ఇంగ్లిష్, ఫ్రెంచ్‌.
* సభ్యదేశాల మధ్య సంఘీభావాన్ని పెంపొందించడం; ఆర్థిక, సాంఘిక, సాంస్కృతిక, వైజ్ఞానిక రంగాల్లో పరస్పర సహకారాన్ని పెంపొందించడం; జాతి వివక్షతను తొలగించడానికి ప్రయత్నించడం; పౌరహక్కుల కోసం పోరాడుతున్న వారికి మద్దతు ఇవ్వడం మొదలైనవి OIC లక్ష్యాలు.

ఆఫ్రికన్‌ యూనియన్‌ (African Union)
* 1963లో వలస పాలన నుంచి విముక్తి పొందిన దేశాలతో ‘‘ఆర్గనైజేషన్‌ ఆఫ్‌ ఆఫ్రికా యూనియన్‌’’ (OAU) ఏర్పడింది. అప్పటి ఘనా దేశాధ్యక్షుడైన ‘‘క్వామిక్వైయా’’ దీని ఏర్పాటుకు విశేష కృషి చేశారు. రువాండా దేశంలో జరిగిన జాతుల పోరాటాలను, ఆఫ్రికా దేశాల మధ్య ప్రారంభమైన అంతర్గత పోరాటాలను నియంత్రించడంలో OAU విఫలమైంది.
* 2002, జులై 9న దక్షిణాఫ్రికాలోని ‘డర్బన్‌’లో జరిగిన సమావేశంలో 'OAU' ను ‘‘ఆఫ్రికన్‌ యూనియన్‌’’ (AU)గా మార్చారు.
* సభ్యదేశాల మధ్య ఉమ్మడి మార్కెటింగ్‌ విధానాలను అమలు పరచడం, ఉమ్మడి బ్యాంకింగ్‌ సేవల నిర్వహణ, స్వావలంబన, పరస్పర సహకారాన్ని పెంపొందించడం దీని ప్రధాన లక్ష్యాలు.
* AUకు తొలి ఛైర్మన్‌గా అప్పటి దక్షిణాఫ్రికా అధ్యక్షుడు థాబో ఎంబెకీ వ్యవహరించారు.
* ఆఫ్రికన్‌ యూనియన్‌లో ప్రస్తుతం 55 సభ్యదేశాలు ఉన్నాయి. దీని ప్రధాన కార్యాలయం అడీస్‌ అబాబా (ఇథియోపియా)లో ఉంది.
* ఆఫ్రికన్‌ యూనియన్‌లో ప్రధాన విభాగం ‘శాంతి భద్రతల మండలి’  (Peace and Security Council). దీనికి 15 సభ్యదేశాలు రొటేషన్‌ పద్ధతిలో ప్రాతినిధ్యం వహిస్తాయి.
* దీనిలోని మరో ప్రధాన విభాగం “New Partnership for Africa’s Development (NEPAD)”. అంతర్జాతీయ పెట్టుబడులకు తగిన భద్రతను కల్పించడం దీని ప్రధాన లక్ష్యం.

   భారత రాజ్యాంగాన్ని రాజ్యాంగ పరిషత్ రూపొందించింది. రాజ్యాంగ పరిషత్ సభ్యులంతా పరోక్షంగా ఎన్నికైనవాళ్లే. జాతీయోద్యమంలో భాగంగా ఏర్పడిన విలువలకు అద్దం పడుతూ, భారత ప్రజల చిరకాల వాంఛ అయిన స్వేచ్ఛ, సమానత్వం, హక్కులు, న్యాయం లాంటి రాజనీతి భావాలకు ప్రాధాన్యమిస్తూ.. రాజ్యాంగ రచన కొనసాగింది. భారతదేశ ప్రజలు 'రాజ్యాంగ పరిషత్' ఏర్పరచుకుని, తద్వారా రాజ్యాంగ రచన కొనసాగించాలని తొలుత ఎం.ఎన్.రాయ్ అభిప్రాయపడ్డారు.
       1930 - 32 మధ్యకాలంలో జరిగిన రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో భారతీయులకు ప్రత్యేక రాజ్యాంగం కావాలని కాంగ్రెస్ డిమాండ్ చేసింది. 1940 ఆగస్టులో (ఆగస్టు ప్రతిపాదన) భారత రాజ్యాంగ పరిషత్ ఏర్పాటును బ్రిటన్ సూచనప్రాయంగా అంగీకరించింది. రెండో ప్రపంచ యుద్ధానంతరం అధికారంలోకి వచ్చిన లేబర్ పార్టీ అధినేత అట్లీ భారత దేశానికి స్వాతంత్య్రం ఇచ్చి, రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోవడానికి అంగీకరించారు. అంతకు ముందే, అంటే 1942లో క్రిప్స్ ప్రతిపాదనల ద్వారా బ్రిటిషర్లు తమ ఉద్దేశాలను మార్మికంగా తెలిపారు. ఆ తర్వాత 1946లో కేబినెట్ మిషన్ ప్లాన్ సూచనను అనుసరించి రాజ్యాంగ పరిషత్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
 

రాజ్యాంగ పరిషత్ ఎన్నికలు...
       1946 జూన్‌లో రాజ్యాంగ పరిషత్‌కు ఎన్నికలు జరిగాయి. దేశ జనాభాలో సుమారుగా ప్రతి 10 లక్షల జనాభాకు ఒక సభ్యుని చొప్పున రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. 
కేబినెట్ మిషన్ ప్లాన్ సూచన అనుసరించి బ్రిటిష్ పాలిత ప్రాంతాల నుంచి 292 మంది సభ్యులను ఎన్నుకున్నారు. స్వదేశీ సంస్థానాలకు 93 మందిని కేటాయించారు. చీఫ్ కమిషనరేట్ ప్రాంతాల నుంచి నలుగురికి ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. మొత్తం సభ్యులు 389 మంది. అయితే దేశ విభజన కారణంగా ముస్లింలీగ్ సభ్యులు రాజ్యాంగ పరిషత్ నుంచి వైదొలగడంతో సభ్యుల సంఖ్య 299కి పడిపోయింది. వీరిలో బ్రిటిష్ పాలిత ప్రాంతాలకు 229 మంది, స్వదేశీ సంస్థానాలకు 70 మంది ప్రాతినిధ్యం వహించారు.
 

రాజ్యాంగ పరిషత్ నిర్మాణం, పనితీరు...
       రాజ్యాంగ పరిషత్ తొలి సమావేశాన్ని డిసెంబరు 9, 1946న నిర్వహించారు. ముస్లింలీగ్ ఈ సమావేశంలో పాల్గొనలేదు. సమావేశానికి డాక్టర్ సచ్చిదానంద సిన్హా తాత్కాలిక అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరించారు. తర్వాత డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌ను అధ్యక్షుడిగా, హెచ్.సి.ముఖర్జీని ఉపాధ్యక్షుడిగా ఎన్నుకున్నారు. రాజ్యాంగ పరిషత్‌కు సలహాదారుగా బి.ఎన్.రావు వ్యవహరించారు. మనదేశం భిన్నత్వంలో ఏకత్వానికి ప్రతీక కాబట్టి రాజ్యాంగ పరిషత్తులోనూ అన్ని వర్గాలకు ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు.

రాజ్యాంగ పరిషత్‌లోని వివిధ కమిటీలు
* రాజ్యాంగ పరిషత్ కార్యకలాపాల్లో భాగంగా ఎన్నో కమిటీలను నియమించింది. ఇందులో ప్రధానమైనవి ఎనిమిది. ఈ కమిటీలు, వాటి ఛైర్మన్‌ల వివరాలు.....
కేంద్ర అధికారాల కమిటీ - జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ
కేంద్ర రాజ్యాంగ కమిటీ - జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ
రాష్ట్రాల రాజ్యాంగ కమిటీ - సర్దార్ వల్లభాయి పటేల్
ముసాయిదా కమిటీ - డా.బి.ఆర్.అంబేడ్కర్
ప్రాథమిక హక్కులు, మైనారిటీ కమిటీ - సర్దార్ వల్లభాయి పటేల్
(ఇందులో రెండు ఉప కమిటీలు ఉన్నాయి.)
అవి: a) ప్రాథమిక హక్కుల ఉప కమిటీ - జె.బి.కృపలానీ
      b) మైనారిటీ ఉప కమిటీ - హెచ్.సి.ముఖర్జీ
నియమ నిబంధనల కమిటీ - డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్
రాష్ట్రాల సంప్రదింపుల కమిటీ - జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ
సారథ్య కమిటీ - డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్
 పై కమిటీల్లో అత్యంత ముఖ్యమైంది ముసాయిదా కమిటీ. రాజ్యాంగాన్ని క్షుణ్నంగా పరిశీలించి, రూపొందించాల్సిన గొప్ప బాధ్యత ఈ కమిటీకి అప్పజెప్పారు. ఇందులో ఏడుగురు సభ్యులు....
* డా.బి.ఆర్.అంబేడ్కర్ (ఛైర్మన్)
* ఎన్.గోపాలస్వామి అయ్యంగార్
* అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యర్
* డా.కె.ఎం.మున్షి
* సయ్యద్ మహ్మద్ సాదుల్లా
* ఎన్.మోహనరావు (బి.ఎల్.మిట్టల్ స్థానంలో)
* టి.టి.కృష్ణమాచారి (డి.పి.ఖైతాన్ స్థానంలో)

రాజ్యాంగం అంటే
ఒక దేశ ప్రజలు, పాలకులు, పాలనా యంత్రాంగం పాటించాల్సిన అత్యున్నత చట్టం. దీనిలో ప్రభుత్వ విభాగాలు, దాని స్వరూపం, స్వభావం, లక్ష్యాలు, ఆశయాలను వివరించారు. రాజ్యాంగం అనేది లేకపోతే పాలనా వ్యవస్థ అదుపు తప్పి అరాచక, అస్తవ్యస్త పరిస్థితులు నెలకొనే ప్రమాదం ఉంది. 
 

రాజ్యాంగం - మూలాలు
 ప్రపంచంలో రాజనీతిని శాస్త్రీయంగా మొదటిసారిగా అధ్యయనం చేసినవారు గ్రీకు దేశీయులు. రాజనీతిశాస్త్ర పితామహుడు, గ్రీకు తత్వవేత్త అరిస్టాటిల్ 158 రాజ్యాంగాలను విస్తృతంగా అధ్యయనం చేసి రాజ్యాంగం అనే భావనను తొలిసారిగా ప్రతిపాదించి, వివరించాడు.  ప్రపంచంలో తొలి రాజ్యాంగం బ్రిటిష్ రాజ్యాంగం. అయితే ఇది పరిణామాత్మక రాజ్యాంగం. ప్రపంచంలో మొదటి లిఖిత రాజ్యాంగంగా అమెరికా రాజ్యాంగం అవతరించింది. రాజ్యాంగాన్ని సవరించడానికి అనుసరించే పద్ధతుల ఆధారంగా దాన్ని దృఢ, అదృఢ రాజ్యాంగంగా పేర్కొంటారు.
 

దృఢ రాజ్యాంగం
 ఏదైనా రాజ్యాంగాన్ని ప్రత్యేక మెజార్టీ ద్వారా అంటే 2/3వ లేదా 3/4వ వంతు మెజారిటీతో సవరించేది. ఈ విధానంలో రాజ్యాంగ సవరణ కఠినం. దీనికి ఉదాహరణ అమెరికా రాజ్యాంగం.
 

అదృఢ రాజ్యాంగం
ఏదైనా రాజ్యాంగాన్ని సాధారణ మెజార్టీ ద్వారా సవరించగలిగితే దాన్ని అదృఢ రాజ్యాంగం అంటారు. దీనికి ఉదాహరణ బ్రిటిష్ రాజ్యాంగం. రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించడానికి ముందుగా ఏర్పాటు చేసేదే రాజ్యాంగ సభ లేదా రాజ్యాంగ పరిషత్. ప్రపంచంలో మొదటిసారిగా ఏర్పడిన రాజ్యాంగ పరిషత్తు క్రీ.శ.1787 నాటి అమెరికాలోని ఫిలడెల్ఫియా కన్వెన్షన్.
మన దేశంలో రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటును తొలిసారిగా ప్రతిపాదించిన భారతీయుడు ఎమ్.ఎన్. రాయ్ (1934) కాగా రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటును ప్రతిపాదించిన తొలి రాజకీయ పార్టీ స్వరాజ్యపార్టీ. 1942 నాటి క్రిప్స్ మిషన్ రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటును అధికారికంగా ప్రతిపాదించింది. 1918 డిసెంబరులో జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ సమావేశంలో భారతీయ ప్రజాప్రతినిధులతో కూడిన రాజ్యాంగ పరిషత్తును ఏర్పాటు చేయాలని తీర్మానించారు.

గాంధీజీ అభిప్రాయం 
గాంధీజీ 1922, జనవరి 5న యంగ్ ఇండియా అనే పత్రికలో ''స్వరాజ్ అనేది బ్రిటిష్‌వారు ఇచ్చే భిక్షకాదు, భారత ప్రజలు రాజకీయ భిక్షాటకులు కాదు" అని అన్నారు. 'రాజ్యాంగ నిర్మాణ సభ మాత్రమే దేశానికి అవసరమైన రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించగలదు' అని పేర్కొన్నారు. 1937లో ఫైజాపూర్ వద్ద జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్  సమావేశంలో మొదటిసారిగా అధికార పూర్వకంగా రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటుకు డిమాండ్ చేశారు.

రాజ్యాంగ అభివృధ్ధి క్రమం
భారత రాజ్యాంగ అభివృధ్ధి క్రమాన్ని బి.సి. రావత్ అనే పండితుడు 6 దశలుగా అధ్యయనం చేయవచ్చని పేర్కొన్నాడు. అవి:
    1. మొదటి దశ: క్రీ.శ.1600 నుంచి 1773 వరకు
    2. రెండో దశ: క్రీ.శ.1773 నుంచి 1858 వరకు
    3. మూడో దశ: క్రీ.శ.1858 నుంచి 1909 వరకు
    4. నాలుగో దశ: క్రీ.శ.1909 నుంచి 1935 వరకు
    5. అయిదో దశ: క్రీ.శ.1935 నుంచి 1947 వరకు
    6. ఆరో దశ: క్రీ.శ.1947 నుంచి 1950 వరకు 
 

మొదటి దశ: క్రీ.శ.1600 నుంచి 1773 వరకు
క్రీ.శ.1600 డిసెంబరు 31న ఎలిజబెత్ మహారాణి అనుమతితో బ్రిటన్‌కు చెందిన ప్రైవేట్ వర్తకుల సంఘం ఈస్టిండియా కంపెనీ పేరుతో మన దేశంలో వర్తక, వాణిజ్యం నిర్వహించుకునే అవకాశాన్ని దక్కించుకుంది. ఈస్టిండియా కంపెనీ తన అధికార విస్తరణలో భాగంగా క్రీ.శ.1773 నాటికి 3 రాష్ట్రాలను స్వాధీనం చేసుకుంది.
అవి: 1) మద్రాసు
        2) బొంబాయి
        3) బెంగాల్
క్రీ.శ.1757లో జరిగిన ప్లాసీ యుద్ధంలో ఆంగ్లేయులు ఘన విజయం సాధించి, భారత్‌లో బ్రిటిష్ సామ్రాజ్య స్థాపనకు పునాది వేశారు. క్రీ.శ.1764లో జరిగిన బక్సార్ యుద్ధంలో విజయం సాధించిన ఆంగ్లేయులు మొగల్ చక్రవర్తి నుంచి దివానీ హక్కులు పొందారు. ఈస్టిండియా కంపెనీ భారీగా అవకతవకలకు పాల్పడేది.  ఈస్టిండియా కంపెనీలో జరుగుతున్న అవినీతిని వెలికితీయడానికి జనరల్ బుర్గోయిన్ అధ్యక్షతన బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఒక రహస్య కమిటీని నియమించింది. ఈ కమిటీ ఈస్టిండియా కంపెనీలో భారీగా అవినీతి జరగుతుందని పేర్కొంటూ భారతదేశంలో ఈస్టిండియా కంపెనీ కార్యక్రమాలను క్రమబద్ధం చేయాలని సిఫారసు చేసింది. ఈ కమిటీ సిఫారసులను పరిగణనలోకి తీసుకున్న బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం 1773లో రెగ్యులేటింగ్ చట్టాన్ని చేసింది.
 

రెండో దశ: 1773 నుంచి 1858 వరకు
రెగ్యులేటింగ్ అంటే క్రమబద్ధం చేయడం అని అర్థం. భారత్‌లో ఈస్టిండియా కంపెనీ కార్యకలాపాలను క్రమబద్ధం చేయడానికి మనదేశంలో బ్రిటిష్‌వారు మొదటగా చేసిన చట్టం ఇది.
చట్టంలోని ముఖ్యాంశాలు
* ఈ చట్టాన్ని బ్రిటిష్ ప్రధాని లార్డ్ నార్త్ 1773, మే 18న బ్రిటిష్ పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టాడు.
* ఈ చట్టం ప్రకారం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఈస్టిండియా కంపెనీ (E.I.C.)కి భారతదేశంలో 20 సంవత్సరాల పాటు వ్యాపారం చేసుకునే అనుమతిని మంజూరు చేసింది.
* ఈ చట్టాన్ని అనుసరించి మద్రాసు, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలను బెంగాల్ రాష్ట్ర పరిధిలోకి తీసుకువచ్చారు.
* బెంగాల్ గవర్నర్ పదవిని బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ పదవిగా మార్చారు.
* వారన్ హేస్టింగ్స్ 1773 అక్టోబరు 20న బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌గా నియమితులయ్యారు.   
* వారన్ హేస్టింగ్స్ బెంగాల్ గవర్నర్‌గా ఉన్న కాలంలోనే మనదేశంలో 1772లో కలెక్టర్ పదవిని సృష్టించారు.
* ఈ చట్టం ప్రకారం 1774లో కలకత్తాలోని ఫోర్ట్ విలియంలో తొలిసారిగా సుప్రీంకోర్టును ఏర్పాటు చేశారు.
ఈ సుప్రీంకోర్టులో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ముగ్గురు సాధారణ న్యాయమూర్తులను నియమించారు. వారు:

* బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌కు సలహా ఇచ్చేందుకు నలుగురు సభ్యులతో కూడిన కార్యనిర్వాహక మండలిని ఏర్పాటు చేశారు. అందులో క్లావెరింగ్, బార్‌వెల్, ఫిలిప్ ఫ్రాన్సిస్, మాన్‌సన్ ఉన్నారు.

సెటిల్‌మెంట్ చట్టం - 1781
* ఈ చట్టం ద్వారా భారత్‌లో బ్రిటిష్ పాలిత ప్రాంతాలు అని పేర్కొనడం ద్వారా బ్రిటిష్‌వారు అధికారికంగా మనదేశంపై తమ అధికారాన్ని వ్యవస్థాపితం చేశారు.

పిట్స్ ఇండియా చట్టం - 1784
* ఈ చట్టం ద్వారా రెగ్యులేటింగ్ చట్టంలోని లోపాలను సవరించేందుకు ప్రయత్నించారు.
* ఈ చట్టాన్ని ఆనాటి బ్రిటిష్ ప్రధాని విలియం పిట్ జూనియర్ కాలంలో 1784లో బ్రిటిష్ పార్లమెంట్ ఆమోదించడం వల్ల దీనికి పిట్స్ ఇండియా చట్టం అనే పేరు వచ్చింది. 
* బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌గా వారన్ హేస్టింగ్స్ ఉన్న సమయంలో ఈ చట్టాన్ని చేశారు.
ముఖ్యాంశాలు
* ఈ చట్టం ద్వారా ఈస్టిండియా కంపెనీలో మొదటిసారిగా ద్వంద్వ పాలనను ప్రవేశపెట్టారు.
* ఈ చట్టం ద్వారా భారతదేశంలో పరిపాలనాంశాలను 2 రకాలుగా విభజించారు.

1. వ్యాపార వ్యవహారాలు:
* వీటి నియంత్రణకు కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
2. రాజకీయ వ్యవహారాలు
* వీటి నియంత్రణకు బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
* ప్రభుత్వ పాలన, న్యాయం, శాంతిభద్రతలు లాంటి వ్యవహారాలను ఇది నియంత్రిస్తుంది.
* ముగ్గురు డైరెక్టర్లతో కూడిన ఒక రహస్య కమిటీ ఈ బోర్డ్ ఆదేశాలను భారతదేశానికి తెలియజేసేది.
* గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలికి ప్రెసిడెన్సీ ప్రాంతాలపై ప్రత్యక్ష నియంత్రణ అధికారాన్ని కల్పించారు.

చార్టర్ చట్టం - 1793
* చార్టర్ అంటే 'ఒప్పందం' అని అర్థం.
* ఈ చట్టాన్ని గవర్నర్ జనరల్ కారన్ వాలీస్ కాలంలో చేశారు.
* ఈ చట్టం ద్వారా ఈస్టిండియా కంపెనీ వ్యాపార హక్కులను మరోసారి 20 సంవత్సరాలు పొడిగించారు.
* గవర్నర్ జనరల్‌కు కౌన్సిల్ తీర్మానాలపై వీటో అధికారాన్ని కల్పించారు.
* బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్‌లోని సభ్యుల జీతాలు, ఇతర ఖర్చులు భారతదేశ రెవెన్యూ నుంచి చెల్లించేవారు.
* కమాండర్ ఇన్ చీఫ్ గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్‌లో సభ్యుడు కాదు.

చార్టర్ చట్టం - 1813
* ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలనను మరో 20 ఏళ్లు పొడిగించారు.
* ఈ చట్టం ప్రకారం భారతదేశంలో ఈస్టిండియా కంపెనీ గుత్తాధిపత్యాన్ని రద్దు చేస్తూ (తేయాకు, చైనాతో వ్యాపారం మినహా) బ్రిటిష్ పౌరులందరికీ స్వేచ్ఛా వ్యాపార అవకాశాలను కల్పించారు.
* స్థానిక సంస్థలకు పన్నులు విధించే అధికారాన్ని, అవి చెల్లించని వారిపై చర్యలను తీసుకునే అధికారాన్ని అప్పగించారు.
* భారతదేశంలో విద్యావ్యాప్తికి సంవత్సరానికి ఒక లక్ష రూపాయలు కేటాయించారు.
* ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల్లో భారతీయులకు అవకాశం కల్పించారు.
* భారత్‌లోకి క్రైస్తవ మిషనరీల రాకను ఆహ్వానించారు.
* ఇది మనదేశంలో మతమార్పిడులకు కారణమైంది.
* కంపెనీ ఆదాయంపై, వ్యాపార లాభాలపై ప్రభుత్వానికి నియంత్రణ కల్పించారు.
* ప్రైవేట్ వ్యక్తులకు కూడా భూములు కొనుగోలు చేసుకునే హక్కులు కల్పించారు.
* బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్ పరిధిని మరింత విస్తృతపరచారు.

చార్టర్ చట్టం - 1833
* ఈ చట్టం ద్వారా ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలనను మరో 20 ఏళ్లపాటు పొడిగించారు.
* బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్ హోదాను భారతదేశ గవర్నర్ జనరల్‌గా మార్చారు.
* దీని ఫలితంగా బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌గా ఉన్న విలియం బెంటింక్ భారతదేశపు మొదటి గవర్నర్ జనరల్‌గా మారారు. 
* ఇతడికి సివిల్, మిలిటరీ, ఆర్థిక అధికారాలు అప్పగించారు.
* రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల శాసనాధికారాలను రద్దు చేసి, కార్యనిర్వహణ అధిపతియైన గవర్నర్ జనరల్‌కు పూర్తి శాసనాధికారాలను అప్పగించారు.
* కంపెనీ వ్యాపార లావాదేవీలను రద్దుచేసి, పరిపాలనా సంస్థగా మార్చారు.
* గవర్నర్ కార్యనిర్వాహక మండలి సభ్యులను నాలుగుకు పెంచి, అందులో ఒక న్యాయ సభ్యుడు ఉండేలా సవరణ చేశారు.
* మొదటి న్యాయ సభ్యుడిగా మెకాలేను నియమించారు.
* తేయాకు, చైనాతో వ్యాపారాన్ని కంపెనీ ఆధీనంలో నుంచి తొలగించారు.
* భారతదేశంలో బానిసత్వాన్ని రద్దు చేశారు. కానీ లార్డ్ ఎలిన్‌బరో వ్యతిరేకించడం వల్ల ఇది అమల్లోకి రాలేదు.
* సివిల్ సర్వీసుల నియామకాల్లో సార్వజనీన పోటీ పద్ధతిని ప్రతిపాదించారు. కానీ కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ వ్యతిరేకించడం వల్ల ఇది అమల్లోకి రాలేదు.
* ఈ చట్టాన్ని భారతదేశంలో కేంద్రీకృత పాలనకు తుది మెట్టుగా అభివర్ణిస్తారు.
* యూరోపియన్లు భారతదేశానికి వలస వచ్చేందుకు; భూమి, ఆస్తులు సంపాదించుకునేందుకు ఉన్న నియంత్రణలను తొలగించి వారికి పూర్తిస్థాయిలో స్వేచ్ఛను కల్పించారు.
* దీని వల్ల బ్రిటిష్ వలస రాజ్య స్థాపనకు చట్టబద్ధత కల్పించినట్లయ్యింది.
* భారతీయ శాసనాలను క్రోడీకరించడానికి ఒక భారతీయ లా కమిషన్‌ను ఏర్పరిచారు. దీని మొదటి అధ్యక్షుడిగా లార్డ్ మెకాలేను నియమించారు.
* భారతీయ పాలనలో కోవనెంటెడ్ పోస్టుల్లో ప్రతిభ ఉన్న భారతీయులను నియమించాలని రాజా రామ్ మోహన్‌ రాయ్ మొదటిసారిగా ప్రభుత్వానికి విజ్ఞప్తి చేశాడు.
* ఈ చట్టాన్ని సెయింట్ హెలీనా చట్టంగా పేర్కొంటారు.

చార్టర్ చట్టం - 1853
* ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలనలో ప్రవేశపెట్టిన చివరి చార్టర్ చట్టం.
* ఈ చట్టం ద్వారా లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్, ఎగ్జిక్యూటివ్ కౌన్సిల్‌ను వేరుచేశారు.
* శాసనాలు రూపొందించే ప్రక్రియ కోసం ఇండియన్ సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌ను ఏర్పరిచారు.
* ఇది బ్రిటిష్ పార్లమెంటులా తన విధులను నిర్వహిస్తుంది. అందుకే దీన్ని మినీ పార్లమెంటు అంటారు.
* సివిల్ సర్వీస్ పరీక్షల్లో జాతి వివక్ష లేకుండా భారతీయులకు అనుమతి కల్పించి సార్వజనీన పోటీ విధానం ద్వారా నియమించే పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టారు. దీనికోసం 1854లో లార్డ్ మెకాలే కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు.
* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌లో మొదటిసారిగా స్థానిక ప్రతినిధులకు ప్రాతినిధ్యాన్ని కల్పించారు. మొత్తం ఆరుగురు శాసన సభ్యుల్లో నలుగురిని మద్రాస్, బొంబాయి, బెంగాల్, ఆగ్రా ప్రాంతాల నుంచి తీసుకున్నారు.
* శాసన నిర్మాణంలో భారతీయులకు తొలిసారిగా అవకాశం కల్పించారు. అయితే తుది నిర్ణయాధికారం మాత్రం గవర్నర్ జనరల్‌దే.
* వివిధ లా కమిషన్‌ల సిఫారసుల ద్వారా సివిల్ ప్రొసీజర్ కోడ్ (1859), ఇండియన్ పీనల్ కోడ్ (1860), క్రిమినల్ ప్రొసీజర్ కోడ్ (1861)లను రూపొందించారు.
* కంపెనీ పాలనకు సంబంధించి నిర్దిష్ట వ్యవధిని పేర్కొనక పోవడం వల్ల కంపెనీ పాలన చక్రవర్తి చేతుల్లోకి మారడానికి ఈ చార్టర్ చట్టం అవకాశం కల్పించింది.
* 1773 నుంచి 1858 వరకు భారతదేశం ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలన కింద ఉండేది. ఈ కాలంలో చేసిన చట్టాలను చార్టర్ చట్టాలు అంటారు.
* 1857లో జరిగిన సిపాయిల తిరుగుబాటును ఈస్టిండియా కంపెనీ సమర్థవంతంగా అణిచివేయలేదని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భావించింది. 1858 నుంచి బ్రిటిష్ రాజు / రాణి నేరుగా అధికారాన్ని చేపట్టడం ప్రారంభమైంది. అందుకే 1858 తర్వాత చేసిన చట్టాలు భారత ప్రభుత్వ చట్టాలు లేదా కౌన్సిల్ చట్టాలుగా పేరొందాయి.

మూడో దశ: 1858 నుంచి 1909 వరకు
భారత ప్రభుత్వ చట్టం: 1858
* 1857 సిపాయిల తిరుగుబాటు అణిచివేత అనంతరం 1858, నవంబరు 1న బ్రిటిష్ రాణి విక్టోరియా మహారాణి భారతదేశ పరిపాలనా బాధ్యతలను స్వీకరిస్తూ ఒక ప్రకటనను జారీ చేసింది. 

అందులోని మఖ్యాంశాలు:
* ప్రముఖ రాజ్యాంగ నిపుణుడు డి.డి. బసు ప్రకారం ఈ చట్టంతోనే భారత రాజ్యాంగ చరిత్ర ప్రారంభమైందని పేర్కొన్నారు.
* భారతదేశ గవర్నర్ జనరల్ అనే పదవిని భారతదేశ వైస్రాయిగా మార్చారు.
* భారత గవర్నర్ జనరల్, భారత వైస్రాయి అనే పదవులను ఒకే వ్యక్తి నిర్వహిస్తారు. మొదటి గవర్నర్ జనరల్, వైస్రాయి లార్డ్ కానింగ్.
* బ్రిటిష్ పాలిత రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్ జనరల్‌గా, స్వదేశీ సంస్థానాల్లో వైస్రాయిగా ఆ వ్యక్తి వ్యవహరిస్తారు.
* వైస్రాయి దేశంలో బ్రిటిష్ రాణి మొదటి ప్రత్యక్ష ప్రతినిధి. ఇతడు దేశ పాలనను బ్రిటిష్ రాణి పేరుతో నిర్వహిస్తాడు.
* ఈ చట్టం ద్వారా మన దేశంలో ఈస్టిండియా కంపెనీ పాలన రద్దయింది.
* భారతదేశంలో బ్రిటిష్ ప్రత్యక్ష పాలన ప్రారంభమైంది.
* ఇంగ్లండ్‌లో భారత రాజ్య కార్యదర్శి అనే పదవిని సృష్టించారు.
* భారత రాజ్య కార్యదర్శి బ్రిటిష్ కేబినెట్‌లో భాగంగా భారతదేశ పరిపాలనా వ్యవహారాలకు సంబంధించి బాధ్యత వహిస్తాడు.
* భారత రాజ్య కార్యదర్శికి పరిపాలనలో సలహాలు ఇవ్వడానికి 15 మంది సభ్యులతో ఒక సలహా సంఘాన్ని (కౌన్సిల్) ఏర్పాటు చేశారు.
* మొదటి భారత రాజ్య కార్యదర్శి: చార్లెస్ ఉడ్.
* భారత పాలనా వ్యవస్థలో క్రమానుగత శ్రేణిలో కేంద్రీకృత పాలనా వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టారు.
* ఈ చట్టాన్ని గుడ్ గవర్నెన్స్ ఇన్ ఇండియాగా పేర్కొంటారు.
* ఈ చట్టాన్ని విక్టోరియా మహారాణి భారత ప్రజల స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాలకు మాగ్నాకార్టా లాంటిదిగా అభివర్ణించింది.
* ఈ చట్టం ద్వారా మనదేశంలో 1784లో ప్రవేశపెట్టిన బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్, కోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ అనే ద్వంద్వ పాలన రద్దయ్యింది.
* ఈ చట్టం ద్వారా బ్రిటిష్ రాణి భారత సామ్రాజ్ఞి బిరుదు పొందింది.

* భారతదేశ పరిపాలన కోసం బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఏర్పాటు చేసిన విధానంలో భాగంగా క్రమానుగత శ్రేణి పద్ధతి కింది విధంగా ఉంది.

కౌన్సిల్ చట్టం: 1861
* ఈ చట్టం భారతీయులకు శాసన నిర్మాణంలో పాలుపంచుకునే అవకాశం కల్పించింది.
* 1858లో విక్టోరియా మహారాణి ప్రకటన ద్వారా భారతదేశం బ్రిటిష్ ప్రత్యక్ష పాలన కిందకు వచ్చింది. దీనిలో భాగంగా భారతదేశ పరిపాలన కోసం బ్రిటిష్ పార్లమెంటు రూపొందించిన చట్టాలన్నింటినీ కౌన్సిల్ చట్టాలుగా పేర్కొంటారు.
* భారతరాజ్య కార్యదర్శితో కూడిన 15 మంది కౌన్సిల్ సభ్యుల పేరుమీద చట్టాలను రూపొందిచడం వల్ల ఈ చట్టాలను కౌన్సిల్ చట్టాలు అంటారు.
* 1859లో లార్డ్ కానింగ్ కాలంలో మనదేశంలో ప్రవేశపెట్టిన పోర్ట్‌ఫోలియో విధానానికి చట్టబద్దత కల్పించారు.
* ప్రభుత్వంలోని మంత్రిమండలి సభ్యులకు శాఖలను కేటాయించడాన్ని పోర్ట్‌ఫోలియో విధానం అంటారు.
* 1862లో కలకత్తా, మద్రాస్, బొంబాయిలలో హైకోర్టులు ఏర్పాటు చేశారు. ఆ తర్వాత 1866లో అలహాబాద్‌లో నాలుగో హైకోర్టును ఏర్పాటు చేశారు.
* 1773 రెగ్యులేటింగ్ చట్టం ద్వారా రద్దు చేసిన బొంబాయి, మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీల శాసన అధికారాలను పునరుద్ధరించడం ద్వారా వికేంద్రీకృత పాలనకు బీజాలు వేశారు.
* గవర్నర్ జనరల్‌కు ఆర్డినెన్స్‌లు జారీ చేసే అధికారం కల్పించారు.
* 1862లో వైస్రాయి లార్డ్ కానింగ్ కొంతమంది భారతీయులను అనధికార సభ్యులుగా నామినేట్ చేశాడు. ఈ విధంగా నామినేట్ అయినవారిలో బెనారస్ రాజు దేవ్ నారాయణ్‌సింగ్, పాటియాలా రాజు నరేంద్రసింగ్, సర్ దినకర్ రావు ఉన్నారు.
* బెంగాల్, పంజాబ్, ఈశాన్య సరిహద్దు ప్రావిన్సులతో నూతన లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిళ్లను ఏర్పాటు చేశారు.
* ప్రభుత్వ ఆదాయ, వ్యయాలకు సంబంధించిన సంవత్సర నివేదిక అయిన బడ్జెట్‌ను ప్రవేశపెట్టే పద్ధతిని ప్రారంభించారు.

కౌన్సిల్ చట్టం: 1892
* 1885లో మనదేశంలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ (I.N.C.) ఏర్పడి జాతీయోద్యమాన్ని ప్రారంభించింది. ఈ ఉద్యమంలో భాగంగా మితవాద నాయకులు గోపాలకృష్ణ గోఖలే నాయకత్వంలో పోరాడి ఆంగ్లేయులపై ఒత్తిడి తీసుకొచ్చారు.
* మితవాదులు బ్రిటిష్ పాలనలోని లోపాలను ఎత్తిచూపుతూ భారతీయ మేధావులను చైతన్యపరచి ప్రజాఉద్యమాన్ని నిర్మించారు. వీరిని ఎదుర్కొనేందుకు ఆంగ్లేయులు 1892 కౌన్సిల్ చట్టాన్ని చేశారు.
ఈ చట్టంలోని ముఖ్యాంశాలు
* ఈ చట్టం ద్వారా మొదటిసారిగా పరోక్ష పద్ధతిలో శాసన సభ్యులను ఎన్నుకునే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
* కేంద్ర శాసనసభలో అనధికార సభ్యులను 10 మందికి తక్కువ కాకుండా, 16 మందికి మించకుండా, అలాగే రాష్ట్ర శాసనసభల్లో 8 మందికి తక్కువ కాకుండా 20 మందికి మించకుండా నియంత్రించారు.
* లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ అధికార పరిధిని విస్తృతపరిచి భారతీయులకు వైస్రాయి, గవర్నర్ల కౌన్సిళ్లలో స్థానం కల్పించారు. కౌన్సిల్‌లో ఆరుగురు భారతీయులకు ప్రాతినిధ్యం దక్కింది. వారు: 
     1. సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీ
     2. దాదాభాయ్ నౌరోజీ
     3. గోపాలకృష్ణ గోఖలే
     4. ఫిరోజ్‌షా మెహతా
     5. రాస్‌బిహారి ఘోష్
     6. బిల్‌గ్రామీ
* ఈ చట్టం ద్వారా శాసనమండలి అధికారాలను విస్తృతం చేశారు. బడ్జెట్‌పై చర్చించడం లాంటి అధికారాలను కల్పించారు.
* ప్రజాప్రయోజనాల దృష్ట్యా శాసనసభల్లో ప్రభుత్వాన్ని ఉద్దేశించి ప్రశ్నలు వేయడానికి సభ్యులకు అవకాశం కల్పించారు. అయితే ప్రశ్నలు అడగడానికి గవర్నర్, గవర్నర్ జనరల్‌ల ముందస్తు అనుమతి పొందాలి. శాసనసభల్లో తమ స్థానం నామమాత్రమే అని భావించిన భారతీయులు ఈ చట్టాన్ని వ్యతిరేకించారు.
ఈ దశలోని మరికొన్ని ముఖ్యాంశాలు
* లార్డ్ మెకాలే కృషి వల్ల భారత్‌లో 1835లో ఆంగ్ల విద్యను ప్రవేశపెట్టారు.
* మెకాలే లా కమిషన్ చైర్మన్‌గా అనేక చట్టాలను క్రోడీకరించారు. 

 
* 1854 నాటి ఉడ్స్ డిస్పాచ్ భారత్‌లో ఆంగ్ల విద్యావిధానానికి మాగ్నాకార్టాగా పేరొందింది.
* కారన్ వాలీస్ భారత్‌లో సివిల్ సర్వీసులకు ఒక రూపం తీసుకొచ్చారు.
* లార్డ్ కర్జన్ చేసిన బెంగాల్ విభజన 1905, అక్టోబరు 16 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.
* 1906లో ఢాకా నవాబు సలీముల్లాఖాన్ ఢాకాలో ముస్లింలీగ్‌ను ఏర్పరిచాడు. దీని మొదటి అధ్యక్షుడు ఆగాఖాన్.
* 1907లో సూరత్‌లో రాస్‌బిహారి ఘోష్ అధ్యక్షతన జరిగిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ అతివాదులు, మితవాదులుగా చీలిపోయింది.

నాలుగో దశ: 1909 - 1935
భారత కౌన్సిల్ చట్టం లేదా మింటో - మార్లే సంస్కరణలు: 1909
* 1892 కౌన్సిల్ చట్టంలోని లోపాలను సవరించడం, భారత్‌లో ఉద్ధృతమవుతున్న జాతీయోద్యమాన్ని ఎదుర్కోవడం, మితవాదులను సంతృప్తిపరచడం అనే లక్ష్యాల సాధనగా 1909లో మింటో మార్లే సంస్కరణలు చేశారు.
* ఆనాటి భారత వైస్రాయి మింటో, భారత రాజ్య కార్యదర్శి మార్లే పేర్లతో ఈ చట్టాన్ని చేయడం వల్ల దీన్ని మింటో - మార్లే సంస్కరణల చట్టం అంటారు.
ముఖ్యాంశాలు:
* మనదేశంలో మొదటిసారిగా పరిమిత ప్రాతిపాదికన ప్రత్యక్ష ఎన్నికల విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌ను ఇంపీరియల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌గా మార్చారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసనమండళ్లలో సభ్యుల సంఖ్యను పెంచారు.
* వైస్రాయి కార్యనిర్వాహక కౌన్సిల్‌లోని సభ్యుల సంఖ్యను శాసన ప్రక్రియ కోసం 16 నుంచి 60కి పెంచారు.
* మద్రాస్, బెంగాల్, యునైటెడ్ ప్రావిన్స్, బీహార్, ఒరిస్సా రాష్ట్రాల శాసనమండళ్లలో సభ్యత్వ సంఖ్యను 50కి; పంజాబ్, అస్సాం, బర్మాలలో 30కి పెంచారు.
* గవర్నర్ జనరల్ శాసనమండలిలో 4 రకాల సభ్యులుంటారు. వారు:
     1. నామినేటెడ్ అధికార సభ్యులు
     2. నామినేటెడ్ అనధికార సభ్యులు
     3. హోదారీత్యా సభ్యులు
     4. ఎన్నికైన సభ్యులు
* వైస్రాయి, గవర్నర్ జనరల్ ఎగ్జిక్యూటివ్ కౌన్సిల్‌లో భారతీయులకు మొదటిసారిగా ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు. కౌన్సిల్ సభ్యుడిగా నియమితులైన మొదటి భారతీయుడు సత్యేంద్రప్రసాద్ సిన్హా (న్యాయసభ్యుడు).
* 1906లో ఏర్పడిన ముస్లిం లీగ్ కృషి మేరకు మనదేశంలో ముస్లింలకు వారి జనాభాకు మించి ప్రత్యేక మత నియోజక వర్గాలను ఏర్పాటు చేశారు. దీని ద్వారా ముస్లిం సభ్యులను ముస్లింలే ఎన్నుకునేందుకు వీలైంది. అందుకే లార్డ్ మింటోను భారత్‌లో మత నియోజక వర్గాల పితామహుడిగా పేర్కొంటారు. ఈ విధానం 1947లో దేశ విభజనకు పునాది వేసింది.
* శాసనసభలో బడ్జెట్‌తో సహా అన్ని అంశాలపై ప్రశ్నించే అవకాశాన్ని, తీర్మానాలు ప్రవేశపెట్టే అవకాశాన్ని భారతీయులకు కల్పించారు.
* ఈ చట్టం ద్వారా ప్రెసిడెన్సీ కార్పొరేషన్లు, విశ్వవిద్యాలయాలు, భూస్వాములు, వ్యాపార సంస్థలకు కూడా ప్రత్యేక ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసనమండళ్లలో పోటీ చేసే అభ్యర్థులకు కచ్చితమైన అర్హతలను నిర్దేశించారు.
* 1911లో రెండో లార్డ్ హార్డింజ్ కాలంలో బెంగాల్ విభజనను రద్దు చేసి, భారతదేశ రాజధానిగా కలకత్తాకు బదులు దిల్లీని నిర్దేశించారు.
* మింటో మార్లే చట్టాన్ని చంద్రకాంతితో పోల్చారు. ఇది కేవలం నీడ లాంటి ఆకారాన్ని మాత్రమే అందించింది. ఈ చట్టం హిందువులు, ముస్లింల మధ్య వేర్పాటు బీజాలు నాటి భారతదేశ విభజనకు కారణమైందని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ వ్యాఖ్యానించారు.

మాంటేగ్ - ఛెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల చట్టం: 1919
* భారత రాజ్య కార్యదర్శి మాంటేగ్, గవర్నర్ జనరల్ చెమ్స్‌ఫర్డ్ ఈ చట్టాన్ని రూపొందిచడం వల్ల దీనికి మాంటేగ్ - చెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల చట్టం అని పేరు వచ్చింది.
రూపొందించడానికి కారణాలు
* 1916 ఏప్రిల్‌లో పుణె కేంద్రంగా బాలగంగాధర తిలక్, సెప్టెంబరులో మద్రాస్ కేంద్రంగా అనిబిసెంట్ హోంరూల్ ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించి భారత జాతీయోద్యమాన్ని బలోపేతం చేయడం.
* 1909 నాటి మింటో మార్లే సంస్కరణల చట్టం భారతీయులను సంతృప్తి పరచలేకపోవడం.
* 1919, ఏప్రిల్ 13న పంజాబ్‌లో జనరల్ డయ్యర్ వికృత చేష్ట జలియన్ వాలాబాగ్ దురంతం వల్ల భారతీయుల్లో పెల్లుబికిన ఆగ్రహ జ్వాలలను చల్లబరచడం.
* రౌలత్ చట్టాన్ని గాంధీజీ BLACK ACT (నల్ల చట్టం)గా అభివర్ణించి 1919, ఏప్రిల్ 6న జాతిని అవమానించిన దినంగా పాటించాలని భారతీయులకు పిలుపు నివ్వడం.
ముఖ్యాంశాలు
* భారతదేశంలో తొలిసారిగా బాధ్యతాయుతమైన పరిపాలనను ప్రవేశపెట్టారు. పార్లమెంటరీ విధానం ప్రారంభమైంది.
* భారత రాజ్య కార్యదర్శి వేతనాలను భారత ఆదాయం నుంచి కాకుండా బ్రిటన్ నుంచి చెల్లిస్తారు.
* కేంద్ర శాసనసభలో మొదటిసారిగా ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. అవి:

1. కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్స్ (ఎగువ సభ)
* దీనిలో 60 మంది సభ్యులు ఉంటారు. వీరిలో 34 మంది ఎన్నికైనవారు. 26 మంది గవర్నర్ జనరల్ నామినేట్ చేసినవారు ఉంటారు.
* వీరి పదవీ కాలం 5 సంవత్సరాలు.
* దీనికి ఫ్రెడరిక్ వైట్ అధ్యక్షుడిగా పనిచేశారు.
* దీనికి గవర్నర్ జనరల్ ఎక్స్ అఫీషియో ఛైర్మన్‌గా వ్యవహరిస్తారు.

2. లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ (దిగువ సభ)
* ఈ సభలో మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 144. వీరిలో 103 మంది ఎన్నికైనవారు కాగా, 41 మంది నామినేటెడ్ సభ్యులు.
* ఈ సభ పదవీకాలం 3 సంవత్సరాలు.
* ఈ సభకు తొలి అధ్యక్షుడు - విఠల్‌భాయ్ పటేల్, తొలి ఉపాధ్యక్షుడు - సచ్చిదానంద సిన్హా.
* కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్స్, లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీలను 1921లో ఏర్పాటు చేశారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య ఉండే పాలనాంశాలను కేంద్ర జాబితా, రాష్ట్ర జాబితాలుగా విభజించారు.
 

1. కేంద్ర జాబితా
* ఈ జాబితాలో మొత్తం 47 అంశాలను చేర్చారు.
* జాతీయ ప్రాముఖ్యం గల అంశాలన్నీ ఈ జాబితాలో ఉన్నాయి.
ఉదా: దేశ రక్షణ, విదేశీ వ్యవహారాలు, ప్రభుత్వ రుణం, నౌకాయానం, తంతి తపాలా, రక్షణ, కరెన్సీ, ఎగుమతులు, దిగుమతులు.
 

2. రాష్ట్ర జాబితా
* ఈ జాబితాలో మొత్తం 51 అంశాలను చేర్చారు.
* ప్రాంతీయ ప్రాముఖ్యం ఉన్న అంశాలను రాష్ట్ర జాబితాలో చేర్చారు.
ఉదా: ప్రజారోగ్యం, విద్య, వ్యవసాయం, అడవులు, స్థానిక ప్రభుత్వాలు, శాంతి భద్రతలు, రోడ్డు రవాణా, నీటిపారుదల.
* ఈ చట్టం ద్వారా రాష్ట్ర స్థాయిలో ద్వంద్వ పాలన (Dyarchy)ను ప్రవేశపెట్టారు. దీని ప్రకారం ప్రభుత్వ పాలనాంశాలను రెండు జాబితాలుగా వర్గీకరించారు. అవి:
 

1. రిజర్వ్‌డ్ జాబితా
* దీనిలో మొత్తం 28 పాలనాంశాలను నిర్దేశించారు.
* అత్యంత ప్రాధాన్యం ఉన్న అధికారాలు, ఆదాయమున్న విత్తం, భూమిశిస్తు, న్యాయం, నీటిపారుదల, పరిశ్రమలు మొదలైనవి ఈ జాబితాలో ఉన్నాయి.
* ఈ అంశాలకు సంబంధించిన పరిపాలనాంశాలను కార్యనిర్వాహక మండలి సహాయంతో ఆయా రాష్ట్రాల గవర్నర్లు నిర్వహిస్తారు. ఈ కార్యనిర్వాహక వర్గ సభ్యులు తమ విధి నిర్వహణలో రాష్ట్ర శాసనసభకు బాధ్యత వహించాల్సిన అవసరం లేదు.
 

2. ట్రాన్స్‌ఫర్డ్ జాబితా
* దీనిలో మొత్తం 22 అంశాలు ఉంటాయి.
* అధికారాలు లేని, ప్రాముఖ్యం లేని కేవలం బాధ్యతలు మాత్రమే కలిగి ఉండే అంశాలను దీనిలో చేర్చారు.
* స్థానిక పాలన, ఆరోగ్యం, పారిశుద్ధ్యం, వ్యవసాయం దీనిలో ఉన్నాయి.
* రాష్ట్ర గవర్నర్లు ఈ అంశాల పాలనా వ్యవహారాలను భారతీయ మంత్రుల సహాయంతో నిర్వహిస్తారు. భారతీయ మంత్రులు ఆయా రాష్ట్ర శాసనసభల్లో సభ్యులై ఉంటారు. వీరు తమ విధుల నిర్వహణలో శాసనసభకు బాధ్యత వహిస్తారు.
» చట్టసభల్లో సిక్కులకు ప్రత్యేక రిజర్వేషన్లు కల్పించారు.
» చట్టసభల్లో క్రైస్తవులకు, ఆంగ్లో ఇండియన్లకు, యూరోపియన్లకు కూడా ప్రత్యేక నియోజక వర్గాలు కేటాయించడం ద్వారా మతపరమైన ప్రాతినిధ్యాన్ని విస్తృతపరిచారు.
» ఆస్తి, పన్నులు చెల్లించే ప్రాతిపదికపై పరిమిత ఓటుహక్కును కల్పించారు.
» ప్రభుత్వ ఆదాయ, వ్యయాలను తనిఖీ చేయడం కోసం ఆడిటర్ జనరల్ పదవిని ఏర్పాటుచేశారు. 
» లండన్‌లో భారత వ్యవహారాలను పర్యవేక్షించడానికి భారత హైకమిషనర్ అనే పదవిని సృష్టించారు. లండన్‌లో భారత హైకమిషనర్ కార్యాలయాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
» 1921లో ప్రభుత్వ ఖాతాల సంఘాన్ని (పబ్లిక్ అకౌంట్స్ కమిటీ - పీఏసీ) ఏర్పాటు చేశారు.
» కేంద్ర బడ్జెట్ నుంచి రాష్ట్ర బడ్జెట్‌ను వేరుచేశారు.
» గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్‌లోని ఆరుగురు సభ్యుల్లో ముగ్గురు భారతీయులకు అవకాశం కల్పించారు.
» కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య; అంతర్ రాష్ట్రాల మధ్య ఉత్పన్నమయ్యే వివాదాలను పరిష్కరించే అధికారం వైస్రాయికి ఇచ్చారు.
» పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ ఏర్పాటు గురించి అధ్యయనం చేసి నివేదిక సమర్పించడానికి లీ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు. ఈ కమిషన్ నివేదిక ఆధారంగా 1926లో కేంద్రంలో, రాష్ట్రాల్లో వేర్వేరుగా పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లు ఏర్పాటయ్యాయి.
» రైల్వే బడ్జెట్‌ను సాధారణ బడ్జెట్ నుంచి వేరుచేశారు.
» మాంటేగ్ - ఛెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల చట్టం కేవలం మనదేశంలో 2.6% ప్రజలకు మాత్రమే ఓటుహక్కును కల్పించింది.  

1919 చట్టం తర్వాత బ్రిటిష్ ఇండియా పరిపాలన కింది విధంగా ఉంది 

1919 చట్టంపై ఉన్న విమర్శ:
» ''నేరమే అధికారమై నేరం చేస్తుంటే చూస్తూ ఊరుకున్న ప్రతి ఒక్కరూ నేరుస్థులే" - గాంధీజీ.
» ఈ చట్టం సూర్యుడు లేని ఉదయం లాంటిది అని బాలగంగాధర్ తిలక్ అభివర్ణించారు.
» 10 సంవత్సరాల తర్వాత ఈ చట్టం అమలు తీరును పర్యవేక్షించడానికి ఒక ప్రత్యేక కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేస్తామని పేర్కొన్నారు.
» ఈ చట్టం 1921 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.
» భారతదేశంలో ద్వంద్వ పాలన అనేది చాలావరకు దూషించే మాట అయింది. ''ఒక వ్యక్తి ఇంకో వ్యక్తిని నీవు డైయార్కివి అని అనడం విన్నాను" అని సర్ బట్లర్ అనే రచయిత పేర్కొన్నాడు.
» ద్వంద్వ పాలనను ఎప్పుడూ ఆదర్శంగా భావించలేదు. ఇంకో ఉత్తమ ప్రయోజన స్థితికి ఇది ఒక మెట్టు మాత్రమే. ఈ ఉత్తమ ప్రయోజనం పేరు పరిపూర్ణ స్వపరిపాలిత భారతదేశం అని పలాండే (రచయిత) పేర్కొన్నాడు.
» ద్వంద్వ ప్రభుత్వాన్ని మడ్డీ మాన్ కమిటీ సమర్థించింది.
 

సైమన్ కమిషన్: 1927
» 1919 నాటి మాంటేగ్ - చెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణలను సమీక్షించేందుకు నాటి బ్రిటన్ ప్రధాని బాల్డ్విన్ 1927 లో సర్ జాన్ సైమన్ నేతృత్వంలో ఏడుగురు సభ్యులతో ఒక కమిషన్‌ను నియమించాడు.
» ఈ కమిషన్‌లో ఒక్క భారతీయుడికి కూడా ప్రాతినిధ్యం కల్పించకపోవడంతో భారతీయులు దీన్ని వ్యతిరేకించారు. సైమన్ గో బ్యాక్ అనే నినాదంతో ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు.
» సైమన్ కమిషన్ భారతదేశంలో రెండు పర్యాయాలు పర్యటించింది.
    1) 1928, ఫిబ్రవరి 3 నుంచి మార్చి 31 వరకు
    2) 1928, అక్టోబరు 11 నుంచి 1929, ఏప్రిల్ 6 వరకు
» సైమన్ కమిషన్ తన నివేదికను 1930లో లండన్‌లోని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి సమర్పించింది.

సైమన్ కమిషన్ నివేదికలో ముఖ్యాంశాలు:
» భారతదేశంలో సమాఖ్య తరహా ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాలి.
» 1919లో రాష్ట్రాల్లో ప్రవేశపెట్టిన ద్వంద్వ పాలనను రద్దు చేయాలి.
» మంత్రులందరూ శాసనసభకు బాధ్యత వహించాలి.
» భారతీయులకు ప్రభుత్వ నిర్వహణలో స్వయం ప్రతిపత్తిని కల్పించాలి.
» హైకోర్టులపై కేంద్ర ప్రభుత్వానికి పాలనాపరమైన నియంత్రణను ఏర్పరచాలి.
» భాషా ప్రాతిపదికపై ఒరిస్సా, సింధు రాష్ట్రాలను ఏర్పాటు చేయాలి.
» సార్వత్రిక వయోజన ఓటుహక్కు సాధ్యం కాదు.
» ప్రాథమిక హక్కులను నిరాకరించారు.
» కమ్యూనల్ ప్రాతినిధ్యం సమంజసం కాకపోయినా దీనికి ప్రత్యామ్నాయం లేని దృష్ట్యా కొనసాగించాలి.
» అధినివేశ ప్రతిపత్తి (డొమినియన్ స్టేటస్)తో కూడుకున్న స్వాతంత్య్రాన్ని తిరస్కరించాలి.
* సైమన్ కమిషన్ నివేదిక అనేది భారతదేశ సమస్యలపై ఒక సమగ్రమైన అధ్యయనం అని కూప్లాండ్ (రచయిత) పేర్కొన్నాడు. 1935లో చేసిన భారత ప్రభుత్వ చట్టంలో సైమన్ కమిషన్ సిఫారసులను పొందుపరిచారు.
 

నెహ్రూ నివేదిక : 1928
» సైమన్ కమిషన్‌ను బహిష్కరిస్తున్నామని కాంగ్రెస్ అధ్యక్షుడు శ్రీనివాస అయ్యంగార్ ప్రకటించడంతో... భారతరాజ్య క్యార్యదర్శి లార్డ్ బిర్కెన్‌హెడ్ 1927, నవంబరు 24న బ్రిటిష్ ఎగువ సభలో ప్రసంగిస్తూ ''భారతీయులు అన్ని వర్గాలకు ఆమోదయోగ్యమైన రాజ్యాంగ రచన స్వయంగా రచించుకోగలరా'' అని భారతీయులకు సవాలు విసిరారు. ఆ సవాలును స్వీకరించిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ 1928, మే 19న బొంబాయిలో అఖిలపక్ష సమావేశాన్ని నిర్వహించింది. కాంగ్రెస్ నాయకులు భారత రాజ్యాంగ రచనకు మోతీలాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన 9 మంది సభ్యులతో ఒక ఉపసంఘాన్ని నియమించారు.
నెహ్రూ నివేదికలోని ముఖ్యాంశాలు:
» భారతదేశానికి డొమినియన్ ప్రతిపత్తి ఇవ్వాలి.
» కార్యనిర్వాహక శాఖ శాసనసభకు బాధ్యత వహించాలి.
» ఇందులో 19 ప్రాథమిక హక్కులను ప్రస్తావించారు.
» దేశంలో సమాఖ్య వ్యవస్థను ఏర్పాటుచేయాలి.
» పంజాబ్, బెంగాల్‌లోని ప్రత్యేక మత నియోజక వర్గాలను రద్దు చేయాలి.
» అల్పసంఖ్యాక వర్గాల వారికి శాసనమండళ్లలో కనీసం 10 సంవత్సరాల పాటు కొన్ని స్థానాలను కేటాయించాలి.
 

దీపావళి ప్రకటన:
» సైమన్ కమిషన్ నివేదికపైనా, భారత్‌లో రాజ్యాంగ సంస్కరణలపైనా చర్చించేందుకు లండన్‌లో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశాలను నిర్వహిస్తామని... భారత్‌కు త్వరలోనే స్వతంత్ర ప్రతిపత్తి కల్పిస్తామని భారత గవర్నర్ జనరల్ లార్డ్ ఇర్విన్ 1929, అక్టోబరు 31న ఒక ప్రకటన చేశాడు. దీన్నే దీపావళి ప్రకటన అంటారు. 
» 1929లో బ్రిటన్‌లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల తర్వాత లేబర్ పార్టీ గెలుపొంది రామ్‌సే మెక్‌డొనాల్డ్ ప్రధానమంత్రి అయ్యాడు. ఇతడు గవర్నర్ జనరల్ లార్డ్ ఇర్విన్‌తో సంప్రదింపులు జరిపాడు. సైమన్ కమిషన్‌ను భారతీయులు తిరస్కరించడంతో ఏర్పడిన ప్రతిష్టంభనను తొలగించడానికి ప్రయత్నించాడు. లండన్‌లో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశాలను ఏర్పాటు చేస్తున్నట్లు ప్రకటించాడు.
 

మొదటి రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం:
» ఇది లండన్‌లో 1930, నవంబరు 12 నుంచి 1931, జనవరి 19 వరకు జరిగింది. దీనిలో 89 మంది ప్రముఖులు పాల్గొన్నారు.
» ఈ సమావేశంలో ముస్లిం లీగ్ తరఫున జిన్నా, ఆగాఖాన్, మహ్మద్ షఫీ, ఫజల్ హక్; హిందూ మహాసభ తరఫున ఎమ్.ఆర్ .జయకర్, మూంజే; ఉదారవాదుల తరఫున తేజ్‌బహదూర్ సప్రూ, చింతామణి, బి.ఆర్. అంబేడ్కర్, హైదరాబాద్ దివాన్ అక్బర్ హైదర్ కూడా హాజరయ్యారు.
» ఈ సమావేశంలో సంపూర్ణ బాధ్యతాయుత పాలనపై చర్చిస్తామని ఆంగ్లేయులు ప్రత్యేక హామీని ఇవ్వనందున భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ పాల్గొనలేదు. కాంగ్రెస్ పాల్గొనక పోవడం వల్ల ఈ సమావేశం విఫలమైంది. సమావేశంలో పాల్గొనని ప్రజా వర్గాల సహకారం కోసం చర్యలు తీసుకుంటామని చెప్పి ప్రధానమంత్రి రామ్‌సే మెక్‌డొనాల్డ్ ఈ సమావేశాన్ని ముగించినట్లు ప్రకటించాడు.
 

గాంధీ - ఇర్విన్ ఒప్పందం:
» కాంగ్రెస్ ప్రాతినిధ్యం లేనిదే తాము నిర్వహించే సమావేశాలు సఫలం కావని గుర్తించిన ఆంగ్లేయ ప్రభుత్వం రెండో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశానికి గాంధీజీని ఒప్పించాలని వైస్రాయి ఇర్విన్‌ను ఆదేశించింది. ఉప్పు సత్యాగ్రహ ఉద్యమంలో అరెస్టయిన గాంధీజీని విడుదల చేయడంతో 1931, మార్చి 5న గాంధీ, ఇర్విన్ మధ్య సమావేశం జరిగింది. దీన్నే గాంధీ ఇర్విన్ ఒప్పందం అంటారు. 
ముఖ్యాంశాలు:
» రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయాలి.
» కాంగ్రెస్ శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని నిలిపివేసి, రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొంటుంది.
» తీర ప్రాంతాల్లో నివసిస్తున్న ప్రజలకు పన్ను లేకుండా ఉప్పును తయారు చేసుకునే అవకాశాన్ని కల్పించాలి.
» శాసనోల్లంఘన ఉద్యమంలో స్వాధీనం చేసుకున్న ఆస్తులను తిరిగి ఇవ్వడం.
 

రెండో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం:
» ఇది లండన్‌లో 1931, సెప్టెంబరు 7 నుంచి డిసెంబరు 1 వరకు జరిగింది. ఈ సమావేశానికి కాంగ్రెస్ తరఫున గాంధీజీ హాజరయ్యారు. స్వదేశీ సంస్థానాధిపతులతో సహా 107 మంది ప్రతినిధులు, మహిళా ప్రతినిధిగా సరోజినీ నాయుడు హాజరయ్యారు. బలహీన వర్గాల తరఫున బి.ఆర్.అంబేడ్కర్ పాల్గొన్నారు. అల్పసంఖ్యాక వర్గాల సమస్యలపై గాంధీజీ - మహ్మద్ అలీ జిన్నా ఏకాభిప్రాయానికి రాలేకపోయారు. ఆంగ్లేయులు విభజించు -  పాలించు సూత్రాన్ని పాటించడం వల్ల గాంధీ సమావేశం నుంచి ఉపసంహరించుకుని భారత్‌కు రావడంతో ఆంగ్లేయులు అతడిని అరెస్ట్ చేశారు.
కమ్యూనల్ అవార్డు: 1932
» ఆనాటి బ్రిటన్ ప్రధాని రామ్‌సే మెక్‌డొనాల్డ్ 1932, ఆగస్టు 4న కమ్యూనల్ అవార్డును ప్రకటించాడు. దీని ప్రకారం ముస్లింలు, సిక్కులు, క్రిస్టియన్లకే కాకుండా షెడ్యూల్డ్ కులాలకు కూడా ప్రత్యేక నియోజక వర్గాలను ప్రతిపాదించాడు. దీన్ని వ్యతిరేకిస్తూ మహాత్మాగాంధీ పూనాలోని ఎరవాడ కారాగారంలో 1932, సెప్టెంబరు 20న ఆమరణ నిరాహర దీక్షకు పూనుకున్నారు. దీంతో గాంధీజీ - అంబేడ్కర్ మధ్య పూనాలో ఒక ఒప్పందం కుదిరింది. దీన్నే పూనా ఒప్పందం - 1932 అంటారు. దీని ఫలితంగా కమ్యూనల్ అవార్డు కంటే ఎక్కువగా షెడ్యూల్డు కులాలకు అవకాశాలు లభించాయి. కమ్యూనల్ అవార్డు షెడ్యూల్డ్ కులాలను దళితులుగా పేర్కొంది.
 

మూడో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం:
» ఈ సమావేశం లండన్‌లో 1932, నవంబరు 17 నుంచి డిసెంబరు 24 వరకు జరిగింది. ఈ సమావేశానికి జాతీయ కాంగ్రెస్ నుంచి ఎవరూ హాజరు కాలేదు. ఈ సమావేశానికి జిన్నా, అంబేడ్కర్‌లతో సహా మొత్తం 46 మంది ప్రతినిధులు హాజరయ్యారు.
» మూడు రౌండ్ టేబుల్ సమావేశాల్లో చర్చించి, నిర్ణయించిన అంశాలతో బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఒక శ్వేత పత్రాన్ని ప్రచురించింది. దీనిలోని ప్రతిపాదనలను లార్డ్ లిన్‌లిత్‌గో అధ్యక్షతన బ్రిటిష్ పార్లమెంటుకు చెందిన సెలెక్ట్ కమిటీ పరిశీలించి... 1934, నవంబరు 11న ఒక నివేదికను సమర్పించింది. ఈ నివేదికను కాంగ్రెస్ తిరస్కరించింది. ముస్లిం లీగ్ సమాఖ్య అనే భావనను తిరస్కరించి, ప్రాంతాలకు సంబంధించిన భాగాన్ని ఆమోదించింది.
 

5వ దశ: 1935 - 1947
భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935
» బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం రూపొందించిన రాజ్యాంగ సంస్కరణల చట్టాలన్నింటిలో సమగ్రమైంది, భారత పరిపాలన కోసం రూపొందించిన చట్టాల్లో ముఖ్యమైంది.
» 800 సంవత్సరాల బ్రిటిష్ పార్లమెంటు చరిత్రలో ఆమోదం పొందిన అతిపెద్ద చట్టం.
» ఈ చట్టంలో 321 ఆర్టికల్స్, 10 షెడ్యూల్స్ ఉన్నాయి.
» ఈ చట్టం 1937, ఏప్రిల్ నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.
» భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతలు 70 శాతం పైగా అంశాలను ఈ చట్టం నుంచి గ్రహించారు. అందుకే ఈ చట్టాన్ని భారత రాజ్యాంగానికి జిరాక్స్ కాపీ లాంటిదని హస్రత్ మొహాని పేర్కొన్నాడు.
» భారతదేశంలో బాధ్యతాయుతమైన పాలనను అందించడం ఈ చట్టం ముఖ్య లక్ష్యంగా ప్రకటించారు.
చట్టంలోని ముఖ్యాంశాలు:
అఖిల భారత సమాఖ్య ఏర్పాటు:
» సైమన్ కమిషన్ సూచనలను అనుసరించి మనదేశంలో ఆంగ్లేయులు సమాఖ్య తరహా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. ఈ సమాఖ్యలో 11 రాష్ట్రాలు, 6 చీఫ్ కమిషనర్ ప్రాంతాలు, సమాఖ్యలో చేరడానికి అంగీకరించిన స్వదేశీ సంస్థానాలు ఉంటాయి.
» కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య 3 రకాల అధికార విభజన జరిగింది.
ఎ) కేంద్ర జాబితా: దీనిలో రక్షణ, కరెన్సీ, విదేశీ వ్యవహారాలు, తంతి తపాలా లాంటి జాతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న 59 అంశాలు ఉన్నాయి.
బి) రాష్ట్ర జాబితా: దీనిలో నీటిపారుదల, వ్యవసాయం, విద్య, స్థానిక పాలన లాంటి ప్రాంతీయ ప్రాధాన్యం ఉన్న 54 అంశాలు ఉన్నాయి.
సి) ఉమ్మడి జాబితా: దీనిలో వివాహం, విడాకులు, వారసత్వం లాంటి 36 అంశాలు ఉన్నాయి.
*  పైన పేర్కొన్న 3 జాబితాల్లో లేని అంశాలను అవశిష్టాధికారాలు అంటారు. వీటిని గవర్నర్ జనరల్‌కు బదలాయించారు. రాష్ట్రంలో ఉన్న ద్వంద్వ పాలను రద్దు చేసి, కేంద్రంలో ద్వంద్వ పాలనను ప్రవేశపెట్టారు. కేంద్రంలో పాలనాంశాలను రిజర్వ్‌డ్, ట్రాన్స్‌ఫర్డ్ అంశాలుగా విభజించారు.

ఎ) రిజర్వ్‌డ్ జాబితా: దీనిలో ప్రాధాన్యం గల అధికారాలు, ఆదాయమున్న అంశాలు చోటుచేసుకున్నాయి. వీటిపై బ్రిటిష్ గవర్నర్ జనరల్‌కు అధికారం కల్పించారు.
బి) ట్రాన్స్‌ఫర్డ్ జాబితా: అధికారాలు, ఆదాయం లేని; అంతగా ప్రాధాన్యం లేని అంశాలను ఈ జాబితాలో చేర్చారు. దీనిలో బాధ్యతలు అధికంగా ఉంటాయి. వీటిని భారతీయ మంత్రులకు అప్పగించారు.
 

కేంద్ర శాసనసభ: కేంద్రంలో ద్విసభా విధానాన్ని కొనసాగిస్తూ సభల్లోని సభ్యుల సంఖ్యను పెంచారు.
ఎ) కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్స్:
    ఎగువసభ అయిన దీనిలో మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 260. దీనిలో మూడో వంతు సభ్యులను మన దేశంలోని స్వదేశీ సంస్థానాల ప్రతినిధులకు కేటాయించారు.
బి) లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీ:
» దిగువసభ అయిన దీనిలో మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 375.
 

రాష్ట్రాల్లో ద్విసభా విధానం
» ఈ చట్టం ద్వారా భారత్‌లోని రాష్ట్రాల్లో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
» భారత్‌లోని మొత్తం 11 బ్రిటిష్ పాలిత రాష్ట్రాలకు గాను 6 రాష్ట్రాల్లో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
అవి: 1. అస్సాం
        2. బెంగాల్
        3. బీహార్
        4. ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ (యునైటెడ్ ప్రావిన్స్)
        5. మద్రాస్
        6. బొంబాయి
» 1919 చట్టం ద్వారా మనదేశంలోని రాష్ట్రాల్లో ప్రవేశపెట్టిన ద్వంద్వ ప్రభుత్వ విధానాన్ని 1935 చట్టం ద్వారా రద్దుచేశారు.
» రాష్ట్రాలకు స్వయం ప్రతిపత్తిని కల్పిస్తూ రాష్ట్రాల్లో రిజర్వ్‌డ్, ట్రాన్స్‌ఫర్డ్ జాబితాలను రద్దుచేసి... రాష్ట్ర జాబితాలోని 54 అంశాలపై భారతీయ మంత్రులకు అధికారాలు కల్పించారు.
 

ఫెడరల్ కోర్టు:
» ఢిల్లీలో 1935, అక్టోబరు 1న ఫెడరల్ కోర్టును స్థాపించారు. ఇది 1937 నుంచి పని విధానాలను ప్రారంభించింది.
» మనదేశంలో సమాఖ్య విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టినందున కేంద్రం - రాష్ట్రాలు; దేశంలోని వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య తలెత్తే వివాదాలను ఇది పరిష్కరిస్తుంది.
» దీనిలో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ఏడుగురు ఇతర న్యాయమూర్తులు ఉంటారు.
» మొదటి ప్రధాన న్యాయమూర్తి - మారిస్ గ్వేయర్.
» ఈ కోర్టు ఇచ్చిన తీర్పులపై లండన్‌లోని ప్రీవి కౌన్సిల్‌కు అప్పీలు చేసుకోవచ్చు.
» ఓటు హక్కును విస్తృతపరిచి, జనాభాలో 10 శాతానికి ఓటుహక్కును వర్తింపజేశారు.
» భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935 ద్వారా బర్మాను భారతదేశం నుంచి వేరుచేశారు.
» ఒరిస్సా, సింధ్ అనే రెండు కొత్త ప్రావిన్సులను ఏర్పాటు చేశారు. బ్రిటిష్ ఇండియాపై బ్రిటిష్ పార్లమెంట్ సర్వాధిపత్యాన్ని పునరుద్ఘాటించారు.
» భారతదేశంలో ఆర్థిక విధానం, రుణ నియంత్రణ కోసం రిజర్వు బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియాను ఏర్పాటు చేశారు.
» ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల భర్తీ కోసం కేంద్రంలో ఒక ఫెడరల్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్‌ను, రాష్ట్రాల్లో స్టేట్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లను ఏర్పాటు చేశారు.
» రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు ప్రధాన న్యాయ సలహాదారుడైన అడ్వకేట్ జనరల్ పదవిని సృష్టించారు.
» కేంద్ర శాసనసభ ఆమోదించిన బిల్లులను గవర్నర్ జనరల్ బ్రిటిష్ రాణి పరిశీలన కోసం లండన్‌కు పంపే అధికారాన్ని కల్పించారు.
» సామాజికంగా వెనుకబడిన, బలహీన వర్గాలకు ప్రత్యేక రిజర్వేషన్ సౌకర్యాన్ని కల్పించారు.
» భారత రాజ్య కార్యదర్శికి సలహాను ఇచ్చే భారత కౌన్సిల్‌ను రద్దు చేశారు.
» 1937 నుంచి భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935 అమల్లోకి వచ్చింది. 1937లో కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసనసభలకు ఎన్నికలు జరిగాయి.
» 11 రాష్ట్రాలకు జరిగిన ఎన్నికల్లో 8 రాష్ట్రాల్లో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ విజయం సాధించింది. 3 రాష్ట్రాల్లో సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి.
» 1939, అక్టోబరులో బ్రిటిష్ వైఖరికి నిరసనగా 8 రాష్ట్రాల్లోని కాంగ్రెస్ ప్రభుత్వాలు రాజీనామా చేశాయి.
» భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935 ద్వారా ప్రవేశపెట్టిన ప్రధాన అంశం ప్రాంతీయ స్వపరిపాలన.
 

1935 చట్టంపై విమర్శలు
''ఇది పొట్టి మనుషులు (పిగ్మీస్) కట్టిన అవమానకరమైన గొప్ప కట్టడం (రాక్షస స్తంభం)" - విన్‌స్టన్ చర్చిల్
''భారత ప్రజలపై బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం బలవంతంగా రుద్దిన చట్టం" - కె.టి. షా
''మనదేశంలో నూతన బానిసత్వానికి నాంది లాంటిది" - జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ
''కచ్చితంగా పిచ్చిది, సమూలంగా చెడ్డది, మొత్తానికి అనంగీకృతమైంది" - మహ్మద్ అలీ జిన్నా
''ఒక మంచి వాహనానికి చక్కటి బ్రేకులను అమర్చి ముఖ్యమైన ఇంజిన్‌ను బిగించడం మరచిపోయారు" - జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ
''భారతదేశంలోని అనేక రాష్ట్రాల్లో గోచరించే భూస్వామ్య వ్యవస్థను దృఢతరం చేయడానికి బ్రిటిష్ పాలకులు ఆడిన నాటకం" - సుభాష్ చంద్రబోస్
 

లిన్‌లిత్‌గో ఆగస్టు ప్రతిపాదనలు: 1940
» భారత గవర్నర్ జనరల్, వైస్రాయి అయిన లార్డ్ లిన్‌లిత్‌గో 1940, ఆగస్టు 8న రాజ్యాంగ సంస్కరణలపై చేసిన కొన్ని ప్రతిపాదనలను ఆగస్టు ప్రతిపాదనలు అంటారు. 
ముఖ్యాంశాలు:
» రెండో ప్రపంచ యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత భారతదేశానికి డొమినియన్ ప్రతిపత్తి కల్పించడం అనే విషయాన్ని పరిశీలించడం. భారత రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకునే బాధ్యత ప్రధానంగా భారతీయులకే ఉంటుందని మొదటిసారిగా ప్రకటించారు.
» రాజ్యాంగ పరిషత్తులో అల్పసంఖ్యాక వర్గాల వారికి సముచిత ప్రాతినిధ్యం ఇవ్వడం. భారతీయులు రెండో ప్రపంచ యుద్ధంలో ఆంగ్లేయులకు సహకరించాలి.
» అన్ని రాజకీయ పార్టీల ప్రతినిధులు, సంస్థానాల ప్రతినిధులతో కూడిన యుద్ధ సలహా మండలిని ఏర్పాటు చేయడం.
» వివిధ రాజకీయ పార్టీలకు చెందిన ప్రతినిధులకు గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలిలో సభ్యత్వం కల్పించి మండలిని విస్తృతపరచడం.
» ఆగస్టు ప్రతిపాదనలను భారతీయులు తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు.
 

క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలు: (1942)
      రెండో ప్రపంచ యుద్ధ సమయంలో క్లిష్ట పరిస్థితుల్లో ఉన్న బ్రిటన్ యుద్ధంలో భారతీయ సైన్యాల సహకారం పొందేందుకు క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలు అనే పేరుతో బ్రిటన్ ప్రధాని విన్‌స్టన్ చర్చిల్ తన కేబినెట్ మంత్రి అయిన సర్ స్టాఫర్డ్ క్రిప్స్‌ను భారత్‌కు పంపాడు. 1942, మార్చి 22న భారత్‌కు వచ్చిన క్రిప్స్ ప్రతిపాదనల్లోని ముఖ్యాంశాలు
» భారత ప్రజల ప్రతిపాదన అయిన కొత్త రాజ్యాంగాన్ని నిర్మించడానికి రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటు అవుతుందని ప్రకటించారు.
» గవర్నర్ జనరల్ కార్యనిర్వాహక మండలిలో ఒక భారతీయుడికి సభ్యత్వం ఇస్తారు.
» రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు ప్రస్తుతం అమల్లో ఉన్న రాజ్యాంగాన్ని కలిగి ఉండవచ్చు లేదా నూతన రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోవచ్చు.
» బ్రిటిష్‌వారు గతంలో ఇచ్చిన హామీలన్నింటినీ నెరవేరుస్తామని పేర్కొంటూ, దానికి బదులుగా భారతీయులు బ్రిటిష్‌వారికి సహకరించాలని అని పేర్కొన్నారు.
» భారతీయులకు అధినివేశ ప్రతిపత్తి (పాక్షిక స్వాతంత్య్రం) కల్పిస్తామని ప్రకటించారు.
» క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలను వ్యతిరేకించిన భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ చారిత్రక క్విట్ ఇండియా తీర్మానాన్ని ఆమోదించింది.
» 1942, ఆగస్టు 8న క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని ప్రకటిస్తూ గాంధీజీ Do or Die నినాదాన్ని ఇచ్చారు.
» క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలను మహాత్మాగాంధీ తీవ్రంగా వ్యతిరేకిస్తూ ''దివాళా తీస్తున్న బ్యాంకు మీద ముందు తేది వేసి ఇచ్చిన ఒక చెక్కు లాంటిది" అని వ్యాఖ్యానించారు. (Post - dated cheque drawn on the crashing bank).
 

సి.ఆర్.ఫార్ములా: 1944
» 1944 మార్చిలో కాంగ్రెస్ తరఫున ముస్లిం లీగ్ సహకారం కోసం, మత సమస్యల పరిష్కారం కోసం, సమష్టి కృషి ద్వారా మాత్రమే స్వాతంత్య్రం సిధ్ధిస్తుంది అనే భావనతో చక్రవర్తుల రాజగోపాలాచారి ఈ ఫార్ములాను రూపొందించారు.  ఈ సూత్రాన్ని రాజగోపాలాచారి తన The way out pamphlet అనే కరపత్రాల ద్వారా ప్రచారంలోకి తీసుకొచ్చారు. 
ముఖ్యాంశాలు
» భారతదేశం స్వాతంత్య్రం కోరడాన్ని ముస్లిం లీగ్ ఆమోదించాలి. తాత్కాలిక ప్రభుత్వ ఏర్పాటులో కాంగ్రెస్‌కు సహకరించాలి.
» దేశానికి స్వాతంత్య్రం సిద్ధించిన తర్వాత పాకిస్థాన్ ఏర్పాటును కోరుతున్న ప్రాంతాల్లో ప్రజాభిప్రాయ సేకరణ జరపాలనీ, మెజార్టీ ప్రజల అభిప్రాయాన్ని అనుసరించి నిర్ణయం తీసుకోవచ్చని సి.ఆర్.ఫార్ములాలో పేర్కొన్నారు.
» ప్రజాభిప్రాయ సేకరణ (Plebiscite) ను చేపట్టే ముందుగానే అన్ని పార్టీలకు దేశ విభజనపై వారి అభిప్రాయాన్ని వెల్లడించే అవకాశం కల్పిస్తారు.
» విభజన కారణంగా ప్రజలు తరలిపోవాల్సి వస్తే అది వారి అభీష్టం మేరకే జరగాలి.
» ఒకవేళ విభజన సంభవిస్తే దేశ రక్షణకు, వాణిజ్యానికి, ఇతర ముఖ్య ప్రయోజనాలకు పరస్పర ఒడంబడికలు జరగాలి.
» పాకిస్థాన్ ఏర్పాటును ప్రత్యక్షంగా అంగీకరించకపోవడాన్ని నిరసిస్తూ ముస్లిం లీగ్, దేశ విభజనకు వ్యతిరేకంగా కాంగ్రెస్ ఈ ఫార్ములాను వ్యతిరేకించాయి.
 

అమేరి - వేవెల్ ప్రణాళిక: 1945
    భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శి అమేరి, భారత వైస్రాయి లార్డ్ వేవెల్ నాటి బ్రిటిష్ ప్రధాని విన్‌స్టన్ చర్చిల్‌తో చర్చించి, రూపొందించిన ప్రతిపాదనలను అమేరి - వేవెల్ ప్రణాళిక అంటారు.
దీనిలోని ముఖ్యాంశాలు:
» గవర్నర్ జనరల్‌కు వీటో అధికారం ఇచ్చారు.
» దేశ సార్వభౌమ, రక్షణ, విదేశీ వ్యవహారాలు, కరెన్సీ లాంటి అంశాలపై బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి అధికారాలు ఉంటూ మిగిలిన అంశాలపై భారతీయులకు అధికారాలు కల్పించడం.
» భారతదేశంలో బ్రిటిషర్ల ప్రయోజనాలను కాపాడేందుకు ఒక హై కమిషనర్‌ను నియమించడం.
» వైస్రాయి కార్యనిర్వాహక వర్గం జాతీయ ప్రభుత్వంగా వ్యవహరించడం.
» వైస్రాయి కార్యనిర్వాహక మండలిలో ముఖ్య సైనికాధికారి పదవిని భారతీయుడితో నింపడం.
» ఈ ప్రతిపాదనలను పరిశీలించేందుకు కాంగ్రెస్ నాయకులను జైళ్ల నుంచి విడుదల చేయడం.
 

సిమ్లా సమావేశం (Simla Conference): 1945
» వేవెల్ ప్రణాళికలోని అంశాలను చర్చించేందుకు వైస్రాయి వేవెల్ 1945, జులైలో సిమ్లాలో ఒక సమావేశాన్ని నిర్వహించాడు.
» కాంగ్రెస్, ముస్లిం లీగ్ మధ్య సయోధ్య కుదర్చడం కోసం భూలాభాయ్ దేశాయ్ (కాంగ్రెస్), లియాఖత్ అలీఖాన్ (ముస్లిం లీగ్) మధ్య ఈ సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
» భారత ముస్లింలకు ప్రతినిధిగా ముస్లిం లీగ్‌ను మాత్రమే పరిగణించాలని... లీగ్ సభ్యులు కాని ముస్లింలను రాజ ప్రతినిధి కార్యనిర్వాహక కౌన్సిల్‌లో చేర్చుకోరాదని మహ్మద్ అలీ జిన్నా పట్టు పట్టారు.
» పాకిస్థాన్ ఏర్పాటు గురించి ప్రస్తావన లేదనే కారణంతో ముస్లిం లీగ్, స్వాతంత్య్రం గురించి నిర్మాణాత్మక ప్రతిపాదన లేదనే కారణంతో కాంగ్రెస్ సమావేశం నుంచి నిష్క్రమించాయి.
కేబినెట్ మిషన్ (మంత్రిత్రయ రాయబారం): 1946
    రెండో ప్రపంచ యుద్ధానంతరం బ్రిటన్‌లో జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో లేబర్ పార్టీ విజయం సాధించింది. క్లెమెంట్ అట్లీ బ్రిటన్ ప్రధాని అయ్యారు. 1946, మార్చిలో బ్రిటన్ ప్రధాని అట్లీ పార్లమెంటులో ఒక చారిత్రాత్మక ప్రకటన చేశారు. అందులోని సారాంశం:
1. అల్ప సంఖ్యాకుల హక్కుల పట్ల మాకు గుర్తింపు ఉంది.
2. అల్ప సంఖ్యాకులు నిర్భయంగా జీవించాల
3. అధిక సంఖ్యాకుల పురోగతిని కాదనే అల్పసంఖ్యాక వర్గాన్ని కూడా అనుమతించలేం.

క్లెమెంట్ అట్లీ భారత్‌కు పంపిన మంత్రిత్రయ రాయబారం లోని సభ్యులు:
     1. సర్ పెథిక్ లారెన్స్ (ఛైర్మన్)
     2. సర్ స్టాఫర్డ్ క్రిప్స్ (సభ్యుడు)
     3. ఎ.వి. అలెగ్జాండర్ (సభ్యుడు)
» కేబినెట్ మిషన్ 1946, మే 16న తన ప్రణాళికను వెలువరించింది.
 

కేబినెట్ మిషన్‌లోని ముఖ్యాంశాలు:
» భారతీయులు తమను తాము పాలించడం కోసం అవసరమైన రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించుకోవడానికి భారతీయులతో ఒక రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటు.
» బ్రిటిష్ పాలిత ప్రాంతాల్లోని రాష్ట్ర శాసనసభలతో రాజ్యాంగ పరిషత్తు సభ్యులను ఎన్నుకుంటారు.
» స్వదేశీ సంస్థానాలు రాజ్యాంగ పరిషత్తు‌కు తమ ప్రతినిధులను పంపే అవకాశం కల్పించారు.
» ప్రతి 10 లక్షల జనాభాకు ఒక సభ్యుడు ప్రాతినిధ్యం వహించాలి.
» కేంద్ర ప్రభుత్వ పరిధిలో లేని పాలనాంశాలపై శాసనాధికారం రాష్ట్రాలకు సంక్రమిస్తుంది.
» ప్రాంతీయ ప్రభుత్వాలకు శాసన నిర్మాణ శాఖలు ఏర్పాటవుతాయి.
» పాకిస్థాన్ దేశ ఏర్పాటును తిరస్కరించింది. 
» అధికార మార్పిడి జరిగే వరకు దేశంలోని అన్ని వర్గాలకు ప్రాతినిధ్యం వహించేలా ఒక తాత్కాలిక ప్రభుత్వాన్ని 14 మంది సభ్యులతో ఏర్పాటుచేయడం జరుగుతుంది.
» 1946, సెప్టెంబరు 2న తాత్కాలిక ప్రభుత్వం ఏర్పడింది. ప్రారంభంలో సందేహించిన ముస్లిం లీగ్ 1946, అక్టోబరు 29న తాత్కాలిక ప్రభుత్వంలో చేరింది.
1946 నాటి తాత్కాలిక ప్రభుత్వంలోని మంత్రులు - శాఖలు

 
ఆరో దశ: 1947 - 1950
క్లెమెంట్ అట్లీ ప్రకటన: 1947
బ్రిటన్ ప్రధాని క్లెమెంట్ అట్లీ 1947, ఫిబ్రవరి 20న కామన్స్ సభలో మాట్లాడుతూ 1948, జూన్ నాటికి భారతదేశానికి స్వాతంత్య్రం ఇస్తామని ప్రకటించాడు. దీన్నే అట్లీ ప్రకటన అంటారు. ఈ ప్రకటనను మహాత్మాగాంధీ బ్రిటిష్‌వారు జారీచేసిన వాటిలో అత్యుత్తమమైందిగా ప్రశంసించారు.
 

మౌంట్‌బాటన్ ప్రణాళిక: 1947
» లార్డ్ వేవెల్ స్థానంలో 1947, మార్చి 22న గవర్నర్ జనరల్‌గా లార్డ్ మౌంట్‌బాటన్ నియమితుడయ్యాడు.
» ముస్లిం లీగ్ ప్రత్యక్ష చర్య వల్ల దేశంలో చెలరేగిన హింసను, రక్తపాతాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని మౌంట్ బాటన్ ఈ పథకాన్ని రూపొందించాడు.
» భారతదేశం రెండు డొమినియన్లుగా ఏర్పాటవుతుంది. హిందువులు ఎక్కువగా నివసించేవారు ఇండియన్ యూనియన్‌గా, ముస్లింలు ఎక్కువగా ఉండే ప్రాంతం పాకిస్థాన్‌గా అవతరిస్తాయి. 
» స్వదేశీ సంస్థానాలు తమ ఇష్టానుసారం భారత్ లేదా పాకిస్థాన్‌లో చేరవచ్చు.
» అస్సాం భారతదేశ అంతర్భాగంగా ఉండిపోగా బెంగాల్, పంజాబ్‌లను మతప్రాతిపదికపై విభజించారు.
» బెలుచిస్థాన్, వాయవ్య ప్రాంతాలు భారతదేశంలో లేదా పాకిస్థాన్‌లో చేరే విషయంలో ప్రజాభిప్రాయ సేకరణ జరుగుతుంది.
» బ్రిటన్ ఆధ్వర్యంలో కామన్వెల్త్ కూటమిలో చేరే విషయంలో భారత్, పాకిస్థాన్‌లకు పూర్తి స్వేచ్ఛ ఉంటుంది.
» మౌంట్‌బాటన్ పథకాన్ని ముస్లిం లీగ్ స్వాగతించగా, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ తీవ్రంగా వ్యతిరేకించింది. ఈ సందర్భంలో జిన్నా ఒక ప్రకటన చేస్తూ దేశాన్ని సాధ్యమైతే విభజిస్తాం లేకుంటే ధ్వంసం చేస్తాం అని వ్యాఖ్యానించాడు. జిన్నా ప్రకటనతో దేశంలో తీవ్ర హింస చెలరేగి, దేశ విభజన అనివార్యమైంది.
» ఈ సందర్భంలో ఢిల్లీలో జరిగిన మత సంఘర్షణ, హింస, రక్తపాతాలు గాంధీజీని తీవ్ర మనస్తాపానికి గురిచేశాయి. మహాత్ముడు బాధాతప్త హృదయంతో దేశ విభజనకు తప్పనిసరి పరిస్థితుల్లో అంగీకరించారు.
» సింధు రాష్ట్రం పాకిస్థాన్‌లో విలీనం కావాలని నిర్ణయించారు.
» అస్సాంలోని సేలట్ జిల్లాలో వాయవ్య సరిహద్దు రాష్ట్రంలో ప్రజాభిప్రాయ సేకరణ జరపగా పాకిస్థాన్‌లోనే విలీనం కావాలని అభిప్రాయం వచ్చింది.
» జునాగఢ్‌లో రెఫరెండం నిర్వహించగా భారత్‌లో విలీనం కావాలని నిర్ణయించారు.
» బెంగాల్ శాసనసభ తూర్పు బెంగాల్‌ను పాకిస్థాన్‌లోనూ, పశ్చిమ బెంగాల్‌ను భారత్‌లోనూ విలీనం చేయాలని తీర్మానించింది.
» మౌంట్ బాటన్ పథకాన్ని డిక్కి బర్డ్ పథకమని అంటారు.
 

భారత స్వాతంత్య్ర చట్టం: 1947
     ఆంగ్లేయులు భారతదేశ వ్యవహారాలపై రూపొందించిన చివరి చట్టం ఇది. లార్డ్ మౌంట్ బాటన్ సలహామేరకు భారత స్వాతంత్య్ర బిల్లును 1947, జులై 4న బ్రిటన్ పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టగా జులై 15న బ్రిటన్ పార్లమెంట్ ఆమోదించింది. 1947, జులై 18న బ్రిటిష్ రాజమకుటం భారత స్వాతంత్య్ర చట్టాన్ని ఆమోదించగా 1947, ఆగస్టు 14 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది.
ముఖ్యాంశాలు:
» 1947, ఆగస్టు 14న గురువారం పాకిస్థాన్ ఏర్పడింది.
» 1947, ఆగస్టు 15న శుక్రవారం భారతదేశం స్వాతంత్య్రం పొందింది.
» ఇండియా, పాకిస్థాన్ దేశాల కోసం వేర్వేరు రాజ్యాంగ పరిషత్తులు ఏర్పాటయ్యాయి.
» మౌంట్ బాటన్ భారతదేశానికి, మహమ్మద్ అలీ జిన్నా పాకిస్థాన్‌కు గవర్నర్ జనరల్స్‌గా నియమితులయ్యారు.
» రెండు దేశాల్లో రాజ్యాంగ రచన కోసం ఏర్పాటైన రాజ్యాంగ పరిషత్‌లు తాత్కాలిక పార్లమెంట్లుగా వ్యవహరిస్తాయి.
» సొంత రాజ్యాంగాలను రూపొందించుకునే వరకు 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టాన్ని అనుసరించి, పరిపాలన ఉంటుంది.
» రెండు దేశాల మధ్య సరిహద్దులను నిర్ణయించడానికి రాడ్ క్లిఫ్ నేతృత్వంలో ఒక కమిటీ ఏర్పడింది.
» ఈ చట్టాన్ని యుద్ధం లేకుండా జరిగిన శాంతి ఒప్పందంగా పేర్కొంటారు.
» క్లెమెంట్ అట్లీ ఈ చట్టాన్ని బ్రిటిష్ పార్లమెంట్ ఆమోదించిన చట్టాల్లో ఉదాత్తమైంది, ఉత్తమమైందిగా అభివర్ణించాడు.
» భారత స్వాతంత్య్రాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ భారతజాతిని ఉద్దేశించి ఎర్రకోట నుంచి చేసిన ప్రసంగాన్ని ద ట్రిస్ట్ విత్ డిస్టినీ (విధితో ఒప్పందం) అంటారు.
» స్వాతంత్య్రం నాటికి దేశంలో 562 సంస్థానాలుండగా, వాటిలో 554 భారత్‌లో విలీనం అయ్యాయి.
» స్వదేశీ సంస్థానాలపై బ్రిటిష్ సార్వభౌమాధికారం రద్దయింది.
» భారత వ్యవహారాల కార్యదర్శి పదవి కూడా రద్దయింది.
» బ్రిటిష్ రాజు లేదా రాణికి ఉన్న భారత చక్రవర్తి అనే బిరుదు రద్దవుతుంది.
» ట్రావెన్‌కోర్ సంస్థానం ఎలాంటి షరతులు విధించకుండా భారత్‌లో విలీనమైంది.
» జునాఘడ్, జమ్మూకశ్మీర్ సంస్థానాలు ప్లెబిసైట్ (ప్రజాభిప్రాయం) ద్వారా భారత్‌లో విలీనమయ్యాయి. హైదరాబాద్ పోలీస్ చర్య ద్వారా భారతదేశంలో విలీనమైంది.
 

వ్యాఖ్యానాలు:
 *  ''ప్రపంచం ఆదమరచి నిద్రిస్తున్న ఈ అర్ధరాత్రి గంటలు మోగుతున్న ఈ వేళ, భారతజాతి మేల్కొంటోంది. ఈ మేల్కొలుపు ఏనాడో విధితో చేసుకున్న ఒప్పందం" - నెహ్రూ
ఇలా జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ చేసిన ఈ ఉపన్యాసాన్ని ఆనాడు ఆలిండియా రేడియో ప్రత్యక్ష ప్రసారం చేసింది.

* ''మన స్వల్పమైన బాధలు, త్యాగాల వల్ల ఈ విజయం లభించినా, ఇది ప్రపంచ శక్తుల సంఘటనల ఫలితం అని కూడా తెలుసుకోవాలి. బ్రిటిష్ పాలకుల ప్రజాస్వామ్య ఆశయాలు, వారి చారిత్రక సాంప్రదాయ సిద్ధి కూడా కొద్దో గొప్పో కారణాలు అయ్యాయని కూడా తెలుసుకోవాలి" - డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్
* 1947, ఆగస్టు 15న ఏర్పడిన స్వతంత్ర భారతదేశ మొదటి మంత్రివర్గం 
నెహ్రూ ప్రజాస్వామిక స్వభావం మొదటి మంత్రిమండలి కూర్పులో ప్రతిబింబిస్తుంది. కాంగ్రెస్ పార్టీకి చెందని ప్రముఖులను కూడా మంత్రివర్గంలోకి తీసుకున్నారు. వారు:
    1. డా.బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
    2. సీహెచ్. బాబా
    3. జాన్ ముత్తాయ్
    4. డాక్టర్ శ్యాంప్రసాద్ ముఖర్జీ
    5. షణ్ముగం షెట్టియార్

అతి పెద్ద లిఖిత రాజ్యాంగం
ప్రపంచంలోని లిఖిత రాజ్యాంగాలన్నింటిలో భారత రాజ్యాంగం అతి పెద్దది. సర్ ఐవర్ జెన్నింగ్స్ భారత రాజ్యాంగాన్ని అత్యంత సుదీర్ఘమైంది అని అభివర్ణించగా హెచ్.వి.కామత్ భారత రాజ్యాంగాన్ని రాజ్యాంగ పరిషత్ చిహ్నమైన ఐరావతంతో పోల్చాడు. మన దేశ రాజ్యాంగాన్ని ప్రారంభంలో ప్రవేశిక, 395 ఆర్టికల్స్, 8 షెడ్యూల్స్, 22 భాగాలుగా విభజించారు. ప్రస్తుతం రాజ్యాంగంలో 465 ఆర్టికల్స్, 12 షెడ్యూల్స్, 25 భాగాలు ఉన్నాయి.
* రాజ్యాంగం నుంచి 7వ భాగాన్ని తొలగించి 4(A), 9(A), 9(B), 14(A) అనే భాగాలను చేర్చారు.
* భిన్నత్వంలో ఏకత్వమున్న భారతదేశంలో విభిన్న మతాలు, కులాలు, భాషలు, తెగలు, అల్ప సంఖ్యాక వర్గాలు, వెనుకబడిన ప్రాంతాలు, వివిధ పరిమితులు, మినహాయింపులను సంపూర్ణంగా వివరించడం వల్ల మన రాజ్యాంగాన్ని సుదీర్ఘంగా రూపొందించారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాల్లో శాసన, ఆర్థిక, పరిపాలనా సంబంధాలను విస్తృతంగా వివరించారు. మారుతున్న కాల పరిస్థితులకు అనుగుణంగా రాజ్యాంగాన్ని ఎప్పటికప్పుడు సవరించడం, కొన్ని అంశాలను తొలగించడం, మరికొన్ని అంశాలను చేర్చడం వల్ల మన రాజ్యాంగం సువిశాలంగా రూపొందింది.
* 1951లో మొదటి రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రభుత్వం 9వ షెడ్యూల్‌ను రాజ్యాంగానికి చేర్చింది.
* 1985లో 52వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా రాజీవ్‌గాంధీ ప్రభుత్వం 10వ షెడ్యూల్‌ను రాజ్యాంగానికి చేర్చింది.
* 11వ షెడ్యూల్‌ను పి.వి.నరసింహారావు ప్రభుత్వం 73వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1992) ద్వారా చేర్చింది.
* 12వ షెడ్యూల్‌ను పి.వి.నరసింహారావు ప్రభుత్వం 74వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1992) ద్వారా చేర్చింది.
* మన దేశానికి సర్వోన్నత శాసనం రాజ్యాంగం. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు అధికారాలు, విధులు రాజ్యాంగం నుంచే సంక్రమిస్తాయి.
* అధికారం ప్రజల నుంచి కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు నియమిత కాలానికి జరిగే ఎన్నికల ద్వారా బదిలీ అవుతుంది. కాబట్టి మనదేశంలో అధికారానికి మూలం ప్రజలు.

పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వ విధానం
* భారత రాజ్యాంగం కేంద్రంలోనూ, రాష్ట్రాల్లోనూ పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వ విధానాన్ని ప్రసాదించింది. ఈ విధానంలో కేంద్రంలో రాష్ట్రపతి, రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్లు నామమాత్రపు కార్యనిర్వహణాధికారాలు కలిగి ఉంటారు. కేంద్రంలో ప్రధానమంత్రి నాయకత్వంలోని మంత్రి మండలి, రాష్ట్రాల్లో ముఖ్యమంత్రుల నాయకత్వంలోని మంత్రిమండళ్లు వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను చెలాయిస్తాయి.
* కేంద్రంలో ప్రధాని నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలి వ్యక్తిగతంగా రాష్ట్రపతికి, సమష్టిగా లోక్‌సభకు బాధ్యత వహించాలి.
* రాష్ట్రాల్లో ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని మంత్రిమండళ్లు వ్యక్తిగతంగా గవర్నర్లకు, సమష్టిగా విధానసభలకు బాధ్యత వహించాలి.

సార్వజనీన వయోజన ఓటుహక్కు
* ఆర్టికల్ 326 ప్రకారం భారత పౌరులందరికీ కుల, మత, జాతి, లింగ, జన్మ, భాష, ప్రాంత, ఆస్తి సంబంధ వివక్ష లేకుండా వయోజన ఓటుహక్కును ప్రసాదించడమైంది. 1952లో జరిగిన మొదటి సాధారణ ఎన్నికల్లో ఓటుహక్కును వినియోగించుకునే వారి కనీస వయోపరిమితిని 21 సంవత్సరాలుగా నిర్ణయించారు.
* రాజీవ్‌గాంధీ ప్రభుత్వం 61వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 1988 ద్వారా వయోజన ఓటుహక్కు కనీస వయోపరిమితిని 21 సంవత్సరాల నుంచి 18 సంవత్సరాలకు తగ్గించింది.
* ప్రపంచంలో మహిళలకు ఓటుహక్కును కల్పించిన తొలి దేశం న్యూజిలాండ్.
* అమెరికాలో 1965 నుంచి మాత్రమే మహిళలకు ఓటుహక్కును కల్పించారు.
* స్విట్జర్లాండ్‌లో 1971 తర్వాత నుంచి మాత్రమే మహిళలకు ఓటుహక్కును కల్పించారు.
* 2014లో జరిగిన 16వ లోక్‌సభ ఎన్నికల నాటికి మన దేశ ఓటర్లు 83 కోట్ల మంది.

ఏక పౌరసత్వం
* భారతదేశ సమగ్రత, సుస్థిరతల దృష్ట్యా భారత ప్రజలకు రాజ్యాంగం ఏక పౌరసత్వాన్ని ప్రసాదించింది. దీని ప్రకారం వివిధ ప్రాంతాల ప్రజలకు ఒకే పౌరసత్వం ఉంటుంది. వారి మధ్య ఎలాంటి వ్యత్యాసాన్ని చూపదు.
* అయితే ఆర్టికల్ 370 ప్రకారం జమ్మూ కశ్మీర్ రాష్ట్రానికి ప్రత్యేక స్వయం ప్రతిపత్తి ఉండటం వల్ల ఆ రాష్ట్ర పౌరులకు ద్వంద్వ పౌరసత్వాన్ని కల్పించారు.
* అమెరికా, స్విట్జర్లాండ్ దేశాలు తమ పౌరులకు ద్వంద్వ పౌరసత్వాన్ని అందిస్తున్నాయి.

లౌకిక రాజ్యం
* మత ప్రమేయం లేని రాజ్యాన్ని లౌకిక రాజ్యం అంటారు.
* భారత రాజ్యాంగ ప్రవేశికలో 'లౌకిక' అనే పదాన్ని 42వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 1976 ద్వారా ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం చేర్చింది. దీని ప్రకారం రాజ్యం మత వ్యవహారాల్లో తటస్థంగా ఉంటుంది. రాజ్యం ఏ ఒక్క మతానికీ అనుకూలం కాదు, వ్యతిరేకం కాదు.
* లౌకికతత్వ పరిధిని మరింత విస్తృతపరుస్తూ ప్రాథమిక హక్కుల్లో భాగంగా మత స్వాతంత్య్రపు హక్కును ఆర్టికల్ 25 నుంచి 28 వరకు వివరించారు. దీని ప్రకారం భారతీయులు తమకు ఇష్టమైన మతాన్ని స్వీకరించవచ్చు, ఆచరించవచ్చు, అభివృద్ధి చేసుకోవచ్చు.
* ప్రభుత్వ విద్యాలయాల్లోనూ, ప్రభుత్వ ధన సహాయం పొందే ఎయిడెడ్ విద్యాలయాల్లోనూ మతబోధన నిషిద్ధిం. 

 దృఢ, అదృఢ లక్షణాల సమ్మేళనం
* దృఢ రాజ్యాంగం అంటే సవరించడానికి కష్టమైంది. దీని ప్రకారం ఆ దేశ శాసన నిర్మాణ శాఖలో ప్రత్యేక మెజార్టీ 2/3 లేదా 3/4 వంతుతో సవరించేది.
ఉదా: అమెరికా రాజ్యాంగం.
* అదృఢ రాజ్యాంగం అంటే సవరించడానికి సులభమైంది లేదా సరళమైంది. దీని ప్రకారం ఆ దేశ శాసన నిర్మాణ శాఖలో సాధారణ మెజార్టీ ద్వారా సవరించేది.
ఉదా: బ్రిటన్ రాజ్యాంగం.
* భారత రాజ్యాంగం అమెరికా మాదిరి దృఢమైందీ కాదు, బ్రిటన్‌లా అదృఢమైందీ కాదు. దృఢ, అదృఢ లక్షణాల సమ్మేళనం.
* భారత రాజ్యాంగాన్ని ఆర్టికల్ 368 ప్రకారం 3 పద్ధతుల్లో సవరించవచ్చు.

1. సాధారణ మెజార్టీ పద్ధతి
* రాజ్యాంగంలోని కింద పేర్కొన్న 18 అంశాలను పార్లమెంటుకు హాజరై ఓటు వేసిన వారి సాధారణ మెజార్టీతో సవరించవచ్చు.
    1. ఆర్టికల్ - 2 ప్రకారం కొత్త రాష్ట్రాల విలీనం, ఏర్పాటు
    2. ఆర్టికల్ 3 - రాష్ట్రాల పునర్ వ్యవస్థీకరణ 
    3. ఆర్టికల్ 169 - రాష్ట్రాల్లో విధాన పరిషత్‌ల ఏర్పాటు, రద్దు.
    4. 2వ షెడ్యూల్ - రాజ్యాంగ ఉన్నత పదవులు, వారి జీతభత్యాలు
    5. ఆర్టికల్ 100(3) - పార్లమెంటు కోరం నిర్ణయించడం
    6. ఆర్టికల్ 105 - సభా హక్కులు
    7. ఆర్టికల్ 106 - పార్లమెంటు సభ్యుల జీతభత్యాలు
    8. ఆర్టికల్ 118 (12) - పార్లమెంటులో ఉభయసభల నిర్వహణకు రూపొందించిన నియమాలు
    9. ఆర్టికల్ 120(2) - పార్లమెంటులో ఇంగ్లిష్ వాడకం
    10. ఆర్టికల్ 124(1) - సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి నియామకం
    11. ఆర్టికల్ 348 - అధికార భాషా విషయం
    12. ఆర్టికల్ 11 - పౌరసత్వాన్ని పొందే విధానాలు, రద్దు చేసే పద్ధతులు
    13. ఆర్టికల్ 327 - పార్లమెంటు, రాష్ట్ర శాసనసభలకు ఎన్నికలు నిర్వహించడం
    14. ఆర్టికల్ 81 - నియోజకవర్గాల పునర్ వ్యవస్థీకరణ (డీలిమిటేషన్)
    15. ఆర్టికల్ 240 - కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల విషయం
    16. 5వ షెడ్యూల్ - ఎస్సీ, ఎస్టీల పరిపాలనా విషయాలు
    17. 6వ షెడ్యూల్ - అసోం, మేఘాలయ, మిజోరం, త్రిపుర రాష్ట్రాల్లో ఎస్టీల పరిపాలన
    18. ఆర్టికల్ 135 - సుప్రీంకోర్టు అధికార పరిధిని విస్తృతపరచడం. 

2. ఏకపక్ష ప్రత్యేక మెజార్టీ పద్ధతి
* రాజ్యాంగంలోని మరికొన్ని నిబంధనలను (సాధారణ మెజార్టీ పద్ధతి, ద్విపక్ష ప్రత్యేక మెజార్టీ పద్ధతిలో సవరించేవి తప్ప) పార్లమెంటు 2/3 వంతు ప్రత్యేక మెజార్టీ ద్వారా సవరించగలదు.
ఉదా: ప్రాథమిక హక్కులు, నిర్దేశిక నియమాలు, ప్రాథమిక విధులు

3. ద్విపక్ష మెజార్టీ పద్ధతి
* రాజ్యాంగంలోని సమాఖ్య లక్షణాలను సవరించాలంటే పార్లమెంటు 2/3 వంతు మెజార్టీతోపాటు భారతదేశంలో సగం కంటే ఎక్కువ రాష్ట్రాల్లో (15 రాష్ట్రాలు) ప్రతి శాసన నిర్మాణ శాఖలో సాధారణ మెజార్టీ అవసరం. అవి: 
1. ఆర్టికల్ 54 - రాష్ట్రపతి ఎన్నిక, ఆర్టికల్ 55 - రాష్ట్రపతి ఎన్నిక విధానం
2. ఆర్టికల్ 73 - కేంద్ర కార్యనిర్వాహక శాఖ,
ఆర్టికల్ 162 - రాష్ట్ర కార్యనిర్వాహక శాఖల అధికార పరిధిని విస్తృతం చేయడం.
3. 5వ భాగం 4వ అధ్యాయం ఆర్టికల్స్ 124 నుంచి 147 వరకు - సుప్రీంకోర్టుకు సంబంధించిన అంశాలు
4. 6వ భాగం 5వ అధ్యాయం ఆర్టికల్స్ 214 నుంచి 232 వరకు - హైకోర్టుకు సంబంధించిన అంశాలు
5. 7వ షెడ్యూల్ - కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య అధికారాల విభజన
6. 4వ షెడ్యూల్‌ - రాజ్యసభలో రాష్ట్రాలకు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు కేటాయించిన సీట్ల వివరాలు
7. ఆర్టికల్ 368 - రాజ్యాంగ సవరణ అంశాలు

అర్ధ సమాఖ్య
* రాజ్యాంగ రీత్యా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య అధికారాల పంపిణీ జరిగే వ్యవస్థను సమాఖ్య వ్యవస్థ అంటారు.
* కె.సి.వేర్ భారత రాజ్యాంగాన్ని అర్ధ సమాఖ్య (Quasi Federal)గా పేర్కొన్నాడు.
భారత రాజ్యాంగానికి కింద పేర్కొన్న సమాఖ్య లక్షణాలు ఉన్నాయి. అవి:
    1. లిఖిత రాజ్యాంగం, రాజ్యాంగ ఔన్నత్యం
    2. కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య అధికారాల విభజన
    3. దృఢ రాజ్యాంగం
    4. స్వయం ప్రతిపత్తి గల న్యాయవ్యవస్థ
    5. న్యాయ సమీక్ష విధానం
    6. ద్విసభా విధానం

భారత రాజ్యాంగానికి కింద పేర్కొన్న ఏకకేంద్ర లక్షణాలు ఉన్నాయి. అవి
    1. ఒకే రాజ్యాంగం, ఒకే పౌరసత్వం
    2. ఏకీకృత న్యాయవ్యవస్థ
    3. అఖిల భారత సర్వీసుల భర్తీకి ఒకే యూపీఎస్సీ
    4. పార్లమెంటు, రాష్ట్ర శాసనసభల ఎన్నికల నిర్వహణకు ఒకే కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం
    5. ఒకే కంప్ట్రోలర్ అండ్ ఆడిటర్ జనరల్ (కాగ్)
    6. రాష్ట్రపతితో కేంద్ర ప్రతినిధులుగా రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్ల నియామకం
    7. రాజ్యసభలో రాష్ట్రాలకు అసమాన ప్రాతినిధ్యం
    8. రాష్ట్రపతి అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను కలిగి ఉండటం
ఉదా: ఆర్టికల్ 352 - జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించడం
         ఆర్టికల్ 356 - రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలన విధించడం
         ఆర్టికల్ 360 - ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధించడం
         ఆర్టికల్ 365 - కేంద్ర ప్రభుత్వం రాష్ట్రాలకు ఆదేశాలు జారీ చేసే అధికారం
         ఆర్టికల్ 248 - అవశిష్టాధికారాలను కేంద్రమే కలిగి ఉండటం
         ఆర్టికల్ 249 - జాతీయ ప్రయోజనాల దృష్ట్యా రాజ్యసభ 2/3 ప్రత్యేక మెజారిటీతో ఒక తీర్మానాన్ని ఆమోదిస్తే రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై కూడా పార్లమెంటు చట్టాలను రూపొందిస్తుంది.
* ఆర్టికల్ 200 ప్రకారం రాష్ట్ర శాసన నిర్మాణ శాఖ ఆమోదించిన బిల్లు గవర్నరు సంతకంతో చట్టంగా మారుతుంది. కానీ కొన్ని సందర్భాల్లో ఆ బిల్లును గవర్నరు ఆమోదించకుండా రాష్ట్రపతి పరిశీలనకు రిజర్వు చేస్తారు. అలాంటి సందర్భంలో ఆర్టికల్ 201 ప్రకారం రాష్ట్రపతి రాష్ట్ర శాసన నిర్మాణ శాఖపై అధికారాన్ని కలిగి ఉంటారు.
* పైన పేర్కొన్న విధంగా భారత రాజ్యాంగం సమాఖ్య, ఏక కేంద్ర లక్షణాల సమ్మేళనం.

స్వయం ప్రతిపత్తి గల న్యాయవ్యవస్థ
మన దేశ న్యాయవ్యవస్థ స్వయం ప్రతిపత్తి గలది. సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టు ప్రధాన, ఇతర న్యాయమూర్తులను నియమించేది రాష్ట్రపతి. కానీ వారిని తొలగించేది పార్లమెంటు 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీ ద్వారానే. దీనివల్ల న్యాయవ్యవస్థ పూర్తి స్వయంప్రతిపత్తిని కలిగి ఉందని తెలుస్తోంది.
 

న్యాయ సమీక్ష అధికారం
* భారత న్యాయవ్యవస్థకు న్యాయ సమీక్షాధికారాన్ని రాజ్యాంగం ప్రసాదించింది. దీని ప్రకారం కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు రూపొందించే శాసనాలు రాజ్యాంగానికి విరుద్ధంగా ఉంటే అవి చెల్లవు అని న్యాయస్థానాలు జారీ చేసే ఆదేశమే న్యాయ సమీక్ష.
* ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం 1976లో 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా న్యాయస్థానాలకు ఉన్న న్యాయ సమీక్షాధికారాన్ని తొలగించింది. మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా పునరుద్ధరించింది.
* న్యాయ సమీక్ష అనే భావనను మనం అమెరికా నుంచి గ్రహించాం.
* 1803లో మార్బురీ Vs మాడిసన్ వివాదంలో అమెరికన్ సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి జాన్ మార్షల్ ఇచ్చిన తీర్పు ప్రపంచంలో న్యాయ సమీక్ష భావనకు పునాదులు వేసింది.

అల్ట్రా వైర్స్: శాసనశాఖ శాసనాలు, ప్రభుత్వ పాలనా చర్యలు రాజ్యాంగానికి వ్యతిరేకంగా ఉంటే అవి చెల్లవనీ, రాజ్యాంగ విరుద్ధమని న్యాయవ్యవస్థ తీర్పు ఇవ్వడాన్ని అల్ట్రా వైర్స్‌గా పేర్కొంటారు.

ఇంట్రావైర్స్: శాసనశాఖ శాసనాలు, ప్రభుత్వ పాలనా చర్యలు రాజ్యాంగ పరిధికి లోబడి రాజ్యాంగానికి అనుగుణంగా ఉన్నట్లయితే అవి చెల్లుతాయనీ, అవి రాజ్యాంగబద్ధమేనని న్యాయవ్యవస్థ తీర్పు ఇవ్వడాన్ని ఇంట్రావైర్స్ అంటారు.
* రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 50 ప్రకారం న్యాయశాఖను కార్యనిర్వాహక శాఖ నుంచి వేరు చేశారు.
* 1951 నాటి శంకరీ ప్రసాద్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు మొదలు 2007 నాటి అశోక్‌కుమార్ ఠాకూర్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు వరకు సుప్రీంకోర్టు అనేక సందర్భాల్లో తన న్యాయ సమీక్ష అధికారాన్ని వినియోగించుకుంది.
* 1980లో మినర్వా మిల్స్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ న్యాయ సమీక్ష అధికారాన్ని రాజ్యాంగ మౌలిక స్వరూపంలో అంతర్భాగంగా పేర్కొంది. 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ఆర్టికల్ 368లో చేర్చిన 4, 5 క్లాజులు రాజ్యాంగ విరుద్ధమని సుప్రీంకోర్టు కొట్టేసింది.

ఏకీకృత న్యాయ వ్యవస్థ
* భారతదేశం న్యాయ వ్యవస్థ నిర్మాణాన్ని బ్రిటన్ నుంచి గ్రహించింది.
* భారతదేశం అనుసరించే న్యాయ వ్యవస్థను ఏకీకృత, సమీకృత న్యాయ వ్యవస్థగా పేర్కొంటారు.
* జాతీయ స్థాయిలో సుప్రీంకోర్టు, రాష్ట్ర స్థాయిలో హైకోర్టులు, జిల్లా స్థాయిలో జిల్లా కోర్టులు, డివిజనల్ స్థాయిలో మున్సిఫ్ కోర్టులు న్యాయ విధులను నిర్వహిస్తున్నాయి.
* ఒకే రాజ్యాంగాన్ని అమలుపరిచే క్రమంలో ఉన్నత న్యాయస్థానాలు దిగువ న్యాయస్థానాలపై అదుపు కలిగి ఉంటాయి.
ఉన్నత న్యాయస్థానాలు జారీ చేసే ఆదేశాలను దిగువ న్యాయస్థానాలు తప్పనిసరిగా అమలుపరచాల్సి ఉంటుంది.
* న్యాయమూర్తుల నియామకంలో ఉన్నత న్యాయస్థానాలను సంప్రదించాల్సి ఉంటుంది.

ద్విసభా విధానం
* 1919 మాంటేగ్ - ఛెమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణల ద్వారా కేంద్ర శాసనశాఖలో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1935 ద్వారా 6 రాష్ట్రాల్లో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. ఇది కేంద్రంలో లోక్‌సభ, రాజ్యసభలతో ద్విసభా విధానానికి దారితీసింది.
* రాష్ట్ర స్థాయిలో ద్విసభా విధానం ఏర్పాటు విషయమై రాజ్యాంగ నిర్మాతలు రాష్ట్రాల అభిమతాలకే వదిలిపెట్టారు. ఆర్టికల్ 169 ప్రకారం రాష్ట్ర విధానసభ 2/3 వంతు మెజార్టీతో ప్రత్యేక తీర్మానాన్ని ఆమోదిస్తే, పార్లమెంటు సాధారణ తీర్మానంతో రాష్ట్రాల్లో ఎగువ సభ అయిన విధాన పరిషత్‌ను ఏర్పాటు చేయగలదు లేదా ఉన్నదాన్ని రద్దు చేయగలదు.

పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లు
* కారన్ వాలీస్ మన దేశంలో సివిల్ సర్వీసెస్ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టాడు. 
* 1853 చార్టర్ చట్టం ద్వారా భారతీయులకు సివిల్ సర్వీసుల్లో అవకాశం కల్పించారు.
* 1926 నాటి లీ కమిషన్ సిఫార్సుల మేరకు మన దేశంలో సర్వీస్ కమిషన్లు ఏర్పడ్డాయి.
* భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1935 ద్వారా జాతీయ స్థాయిలో ఫెడరల్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్, రాష్ట్ర స్థాయిలో రాష్ట్ర పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లు ఏర్పడ్డాయి. అఖిల భారత సర్వీసుల పితామహుడిగా పేరొందిన సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్ దేశంలో సివిల్ సర్వీసుల నిర్మాణానికి విశేష కృషి చేశారు. ప్రస్తుత ఉద్యోగస్వామ్యం (బ్యూరోక్రసీ), ఉద్యోగుల ఎంపిక ప్రక్రియ బ్రిటిష్ వారసత్వం నుంచే మనకు సంక్రమించింది.

స్వయం ప్రతిపత్తి ఉన్న కమిషన్లు
* ఆర్టికల్ 148 - కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఖర్చులను, ఖాతాలను తనిఖీ చేసి ప్రజల సొమ్ముకు కాపలాగా ఉండేందుకు కంప్ట్రోలర్ అండ్ ఆడిటర్ జనరల్ (కాగ్) ను ఏర్పాటు చేశారు.
* ఆర్టికల్ 280 - కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఆదాయాల పంపిణీకి కేంద్ర ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
* ఆర్టికల్ 315 - మన దేశంలో ప్రతిభావంతులను పాలనలో భాగస్వామ్యం చేయడానికి, ప్రజలకు నాణ్యమైన సేవలను అందించడానికి కేంద్ర, రాష్ట్ర స్థాయుల్లో ఉద్యోగులను ఎంపిక చేసేందుకు పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లు ఏర్పడ్డాయి.
* ఆర్టికల్ 324 - దేశంలో నిష్పక్షపాతంగా, స్వేచ్ఛాయుత, ఎన్నికల నిర్వహణ కోసం కేంద్ర ఎన్నికల సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
* ఆర్టికల్ 124 - రాజ్యాంగ సంరక్షణకు, వ్యాఖ్యానానికి, అర్థ వివరణకు సుప్రీంకోర్టును ఏర్పాటు చేశారు.
* ఆర్టికల్ 338 - జాతీయ ఎస్సీ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
    ఆర్టికల్ 338 (A) - జాతీయ ఎస్టీ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.
    ఆర్టికల్ 340 - జాతీయ బీసీ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేశారు.

అధికారాల విభజన
     భారత రాజ్యాంగం దేశాన్ని రాష్ట్రాల యూనియన్‌గా ప్రకటించింది.
     రాజ్యాంగంలోని 7వ షెడ్యూల్‌లో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య మూడు రకాలైన అధికారాల విభజన గురించి పేర్కొన్నారు.
1. కేంద్ర జాబితా: ఈ జాబితాలో ప్రారంభంలో 97 అంశాలుండగా ప్రస్తుతం 100 అంశాలు ఉన్నాయి.
2. రాష్ట్ర జాబితా: ఈ జాబితా ప్రారంభంలో 66 అంశాలుండగా ప్రస్తుతం 61 అంశాలు ఉన్నాయి.
3. ఉమ్మడి జాబితా: ఈ జాబితాలో ప్రారంభంలో 47 అంశాలుండగా ప్రస్తుతం 52 అంశాలు ఉన్నాయి.
    పై మూడు జాబితాల్లో లేని అంశాలను అవశిష్ట అధికారాలు అంటారు. ఇవి కేంద్రానికి చెందుతాయి.
 

ప్రాథమిక హక్కులు
రాజ్యాంగంలోని మూడో భాగంలో 12 నుంచి 35 వరకు ఉన్న ప్రకరణలను 7 వర్గాల ప్రాథమిక హక్కులుగా కల్పించారు. వ్యక్తుల స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాలకు ప్రాధాన్యం ఇస్తూ ప్రాథమిక హక్కులను పేర్కొన్నారు. ప్రారంభంలో ప్రాథమిక హక్కుల సంఖ్య 7 వర్గాలుగా ఉండగా ఆస్తి హక్కును 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం ప్రాథమిక హక్కుల నుంచి తొలగించి ఆర్టికల్ 300 (A)లో ఒక సాధారణ చట్టబద్ధ హక్కుగా మార్చింది.
 

ఆదేశిక సూత్రాలు
రాజ్యాంగంలోని 4వ భాగంలో 36 నుంచి 51 వరకు ఉన్న ప్రకరణలు ఆదేశిక సూత్రాలు/ నిర్దేశిక నియమాల గురించి పేర్కొంటున్నాయి. సంక్షేమ రాజ్య స్థాపన, పరిపాలనా వ్యవస్థలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు మార్గదర్శకంగా ఉండేందుకు ఐర్లాండ్ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించిన వీటిని మన దేశ రాజ్యాంగంలో చేర్చారు.
 

ప్రాథమిక విధులు:
భారత రాజ్యాంగంలోని 4(A) భాగంలో 51(A) ఆర్టికల్‌లో ప్రాథమిక విధులను ప్రస్తావించారు. మొదట్లో రాజ్యాంగంలో ప్రాథమిక విధులు లేవు. జస్టిస్ స్వరణ్‌సింగ్ కమిటీ సిఫార్సుల మేరకు ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 42వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 1976 ద్వారా రష్యా నుంచి 10 ప్రాథమిక విధులను గ్రహించి రాజ్యాంగానికి చేర్చింది.
* ప్రస్తుతం రాజ్యాంగంలోని ప్రాథమిక విధుల సంఖ్య: 11
* 11వ ప్రాథమిక విధిని 86వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 2002 ద్వారా చేర్చారు.

రాజ్యాంగ మౌలిక స్వరూపం
భారతదేశానికి అత్యున్నత శాసనం రాజ్యాంగం. 1973లో కేశవానంద భారతి కేసులో సుప్రీంకోర్టు కీలకమైన తీర్పునిస్తూ రాజ్యాంగ మౌలిక స్వరూప సిద్ధాంతాన్ని నొక్కి చెప్పింది. భారత రాజ్యాంగాన్ని సవరించే అధికారం పార్లమెంటుకు ఉన్నప్పటికీ రాజ్యాంగ మౌలిక స్వరూపం దెబ్బతినకుండా మాత్రమే సవరించాలని పేర్కొంది.
* రాజ్ నారాయణ్ Vs ఇందిరాగాంధీ, మినర్వా మిల్స్, ఎల్ఐసీ, ఎస్.ఆర్.బొమ్మై కేసుల్లోనూ సుప్రీంకోర్టు రాజ్యాంగ మౌలిక స్వరూపాన్ని పునరుద్ఘాటించింది.

     భారత రాజ్యాంగ సభ రాజ్యాంగాన్ని 1946 డిసెంబరు 9 నుంచి 1949 నవంబరు 26 వరకు (2 సంవత్సరాల 11 నెలల 18 రోజులు) జరిగిన 11 సమావేశాల ఆధారంగా రూపొందించింది. ఇది 165 రోజులపాటు సమావేశమై, 60 రాజ్యాంగాలను అధ్యయనం చేసి భారతదేశ పరిస్థితులకు అనుగుణంగా రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించారు. ఇందుకు రూ.64 లక్షలు ఖర్చు అయ్యాయి. భారత రాజ్యాంగ చిహ్నం 'ఏనుగు'.
 

రాజ్యాంగ ఆమోదం

      రాజ్యాంగ అంతిమ ముసాయిదాను డా. బి.ఆర్. అంబేడ్కర్ 1948 నవంబరు 4 న ప్రవేశపెట్టారు. దీన్నే ప్రథమ పఠనం అంటారు. ద్వితీయ పఠనం 1948 నవంబరు 15 నుంచి 1949 అక్టోబరు 17 వరకు జరిగింది. తృతీయ పఠనం 1949 నవంబరు 14 న ప్రారంభమైంది. 1949 నవంబరు 26 న మొత్తం 299 మందిలో 284 మంది సంతకం చేశారు. దీంతో భారత రాజ్యాంగం ఆమోదం పొందినట్లైది. రాజ్యాంగంతోపాటు ప్రవేశికను ప్రత్యేకంగా రాజ్యాంగ సభ ఆమోదించింది. రాజ్యాంగంలో 395 నిబంధనలు, 8 షెడ్యూల్స్, 22 భాగాలు ఉన్నాయి.
 

రాజ్యాంగ అవసరం గుర్తింపు

    1927 లో అప్పటి భారత రాజ్య కార్యదర్శి 'లార్డ్ బిర్కెన్ హెడ్' సవాలును భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ స్వీకరించింది. 1927 మే 19 న 8 మంది (మోతీలాల్ నెహ్రూ, అలీ ఇమామ్, తేజ్ బహదూర్ సప్రూ, ఎం.ఎస్. అనే, మంగళ్‌సింగ్, షోయబ్ ఖురేషి, సుభాష్ చంద్రబోస్, జి.ఆర్. ప్రధాన్) సభ్యులతో కమిటీ వేసింది. దీనికి మోతీలాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షుడు, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ కార్యదర్శి. ఈ కమిటీ 1928 ఆగస్టు 10 న నివేదికను సమర్పించింది. దీన్ని భారతీయులు భారత రాజ్యాంగ రచనకు చేసిన మొదటి ప్రయత్నంగా చెప్పవచ్చు. దీన్నే 'నెహ్రూ నివేదిక' అంటారు.
* మానవతావాదిగా పేరొందిన భారత రాజనీతి తత్వవేత్త ఎం.ఎన్. రాయ్ మొదటిసారిగా 1934 లో భారత రాజ్యాంగ పరిషత్ అనే భావాన్ని ప్రకటించారు. భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ 1935 లో పార్టీపరంగా రాజ్యాంగ పరిషత్‌ను డిమాండ్ చేసింది.
* 1940 లో అప్పటి బ్రిటిష్ - ఇండియా గవర్నర్ జనరల్ లార్డ్ లిన్ లిత్‌గో ప్రకటించిన ఆగస్టు ప్రతిపాదనల్లో రాజ్యాంగ పరిషత్ ఏర్పాటుకు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం సూత్రప్రాయంగా అంగీకరించింది.
* 1942 లో క్రిప్స్ ప్రతిపాదనల్లో భారత రాజ్యాంగ పరిషత్ ఏర్పాటు భారతీయుల హక్కుగా మొదటిసారిగా బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం గుర్తించింది. 1946 లో కాబినెట్ మిషన్ లేదా మంత్రిత్రయ రాయబారం (ఫెథిక్ లారెన్స్, సర్ స్టాఫర్డ్ క్రిప్స్, ఎ.వి. అలెగ్జాండర్) ఫెథిక్ లారెన్స్ అధ్యక్షతన తమ ప్రణాళికను ప్రభుత్వానికి వెల్లడించింది. ఇందులో రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించడానికి ప్రత్యేక రాజ్యాంగ పరిషత్ ఏర్పాటు అవుతుందని ప్రకటించింది.

రాజ్యాంగ పరిషత్ నిర్మాణం

      అవిభాజ్య భారత రాజ్యాంగ పరిషత్ (సభ) మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 389. ఇందులో బ్రిటిష్ - ఇండియాలోని 11 గవర్నర్ పాలిత రాష్ట్రాల నుంచి 292 మంది ఎన్నికయ్యారు. చీఫ్ కమిషనర్ పాలిత ప్రాంతాల (ఢిల్లీ, అజ్మీర్ - మేవార్, కూర్గ్, బ్రిటిష్ బెలూచిస్థాన్) నుంచి నలుగురు సభ్యులు నియమితులయ్యారు.
స్వదేశీ సంస్థానాల నుంచి 93 మంది నియమితులయ్యారు. ఎన్నికైన సభ్యుల్లో 208 మంది (70%) భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ నుంచి, 73 మంది (25%) ముస్లిం లీగ్ నుంచి, ఇతర పార్టీల నుంచి, స్వతంత్రులు 15 మంది ఎన్నికయ్యారు.
 

స్వాతంత్య్రం తర్వాత భారత రాజ్యాంగ సభలో వచ్చిన మార్పులు 
భారత రాజ్యాంగ సభ సార్వభౌమాధికార సంస్థగా అవతరించింది. అప్పటి వరకు బ్రిటిష్ - ఇండియా పాలన కోసం బ్రిటిష్ పార్లమెంట్ చేసిన ఏ చట్టాన్నైనా రద్దు చేయడానికి, సవరించడానికి సభకు అధికారం లభించింది.
* భారత రాజ్యాంగ సభ, భారత పార్లమెంట్‌గా కూడా అవతరించింది. భారత రాజ్యాంగ సభ ద్విపాత్రాభినయం చేయాల్సి వచ్చింది. అవి:
      1) రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించడం.
      2) దేశ పరిపాలనకు అవసరమైన సాధారణ చట్టాలను రూపొందించడం.
* రాజ్యాంగ సభగా సమావేశమైనప్పుడు డా. బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్, భారత పార్లమెంట్‌గా సమావేశమైనప్పుడు జి.వి. మౌలంకర్ అధ్యక్షత వహించారు.
* రాజ్యాంగ సభ సభ్యుల సంఖ్య 389 నుంచి 299కి తగ్గింది. ఇందులో బ్రిటిష్ ఇండియా పాలిత ప్రాంతాలకు 229, స్వదేశీ సంస్థానాలకు 70 మంది ప్రాతినిధ్యం వహించారు. 

భారత రాజ్యాంగ సభ - కార్యకలాపాల నిర్వహణ

       భారత రాజ్యాంగ సభ మొదటి సమావేశం 1946 డిసెంబరు 9 న జరిగింది. ఈ సమావేశానికి 211 మంది ప్రతినిధులు (ప్రారంభంలో స్వదేశీ సంస్థానాలు ప్రతినిధులను నియమించక పోవడమే దీనికి కారణం) హాజరయ్యారు. ఈ సమావేశంలో ఫ్రెంచ్ సంప్రదాయాన్ని అనుసరించి రాజ్యాంగ సభలో అత్యంత సీనియర్ అయిన డా. సచ్చిదానంద సిన్హాను తాత్కాలిక అధ్యక్షుడిగా, ఫ్రాంక్ ఆంథోనిని ఉపాధ్యక్షుడిగా ఎన్నుకున్నారు. 1946 డిసెంబరు 11 న డా. బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్‌ను శాశ్వత అధ్యక్షుడిగా, హెచ్.సి. ముఖర్జీని శాశ్వత ఉపాధ్యక్షుడిగా (డిసెంబరు 13) ఎన్నుకున్నారు. బెనగల్ నరసింహారావు (బి.ఎన్. రావు)ను రాజ్యాంగ సలహాదారుగా నియమించారు. (బి.ఎన్. రావు తర్వాతి కాలంలో అంతర్జాతీయ న్యాయస్థానంలో న్యాయమూర్తిగా ఎన్నికయ్యారు).
* రాజ్యాంగ సభ 11 సమావేశాల్లో 7 వ సమావేశం సుదీర్ఘంగా 1948 నవంబరు 4 నుంచి 1949 జనవరి 8 వరకు సాగింది.
* 1946 డిసెంబరు 13 న 'లక్ష్యాల తీర్మానాన్ని' పండిట్ జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రవేశపెట్టారు. దీనిపై సుధీర్ఘంగా చర్చించిన తర్వాత 1947 జనవరి 22 న ఆమోదించింది. ఇదే ఆధునిక భారత రాజ్యాంగంలో ప్రవేశికగా గుర్తింపు పొందింది.
* రాజ్యాంగ సభ తన కార్యకలాపాలను మరింత సమర్థంగా నిర్వహించడానికి వివిధ కమిటీలను నియమించింది. అందులో ముఖ్యమైన కమిటీలు - వాటి అధ్యక్షులు
    1) కేంద్ర ప్రభుత్వ అధికారాల కమిటీ - జవహర్‌లాల్‌నెహ్రూ
    2) కేంద్ర రాజ్యాంగ కమిటీ - జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ
    3) రాజ్యాంగ ముసాయిదా రచనా కమిటీ - డా. బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
    4) ప్రావిన్షియల్ రాజ్యాంగ కమిటీ - సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్
    5) సలహా సంఘం - సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్
    6) నియమావళి కమిటీ (రూల్స్ కమిటీ) - డా. బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్
    7) సారథ్య సంఘం (స్టీరింగ్ కమిటీ) - డా. బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్
    8) ఆర్థిక, స్టాఫ్ కమిటీ - డా. బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్
* ఈ కమిటీలన్నింటిలో సలహా సంఘం అతిపెద్దది. ఇందులో అధ్యక్షుడు, 54 మంది సభ్యులు ఉన్నారు. అతి ముఖ్యమైంది డ్రాఫ్టింగ్ కమిటీ. దీన్నే రాజ్యాంగ ముసాయిదా రచనా కమిటీ అని కూడా అంటారు.

డ్రాఫ్టింగ్ కమిటీ: దీనికి డా. బి.ఆర్. అంబేడ్కర్ అధ్యక్షత వహించారు. ఇందులో ఆరుగురు (సర్ అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యర్, ఎన్. గోపాల స్వామి అయ్యంగార్, కె.ఎం మున్షీ, సయ్యద్ మహ్మద్ సాదుల్లా, ఎన్. మాధవరావు (బి.ఎల్. మిట్టల్ స్థానంలో), టి.టి. కృష్ణమాచార్యులు (1948 లో డి.పి. ఖైతాన్ మరణించడంతో ఏర్పడిన ఖాళీని భర్తీ చేశారు) సభ్యులున్నారు.
* డ్రాఫ్టింగ్ కమిటీ మొదటి ముసాయిదాను ఫిబ్రవరి 1948 లో, రెండో ముసాయిదాను అక్టోబరు 1948 లో ప్రతిపాదించింది. ఈ కమిటీ సమావేశాలు 141 రోజులు మాత్రమే జరిగాయి.

రాజ్యాంగ పరిషత్ సభ్యుల ఎన్నిక    

భారత రాజ్యాంగ పరిషత్ నిర్మాణం రెండు పద్ధతుల్లో జరిగింది. అవి: 1) ఎన్నిక 2) నియామకం. ఎన్నిక 'పరోక్ష పద్ధతి'లో (ప్రజల ద్వారా ఎన్నికైన ప్రజాప్రతినిధులతో) ఒక ఓటు బదిలీ విధానం ద్వారా జరిగింది. ప్రతి పది లక్షల జనాభాకు ఒక సభ్యుడు ప్రాతినిధ్యం వహించారు. ఈ ఎన్నికలను 1946 జులై, ఆగస్టు నెలల్లో నిర్వహించారు.
* పంజాబ్ మినహా మిగిలిన బ్రిటిష్ - ఇండియా భూభాగంలో నియోజక వర్గాలను రెండు రకాలుగా విభజించారు. అవి:
    1) జనరల్ (మహ్మదీయులు, సిక్కులు మినహా మిగిలిన వర్గాలు).
    2) మహ్మదీయ నియోజక వర్గాలు (మహ్మదీయులు)
* పంజాబ్‌లో పై రెండు రకాలతో పాటు సిక్కులకు కూడా జనాభా దామాషాలో సీట్లను కేటాయించారు. అంటే 3 రకాల నియోజక వర్గాలను ఏర్పాటు చేశారు.

రాజ్యాంగం అమలు

రాజ్యాంగంలోని కొన్ని అంశాలు రాజ్యాంగం ఆమోదం పొందినప్పటి నుంచే (1949 నవంబరు 26) అమల్లోకి వచ్చాయి. ఉదాహరణకు 5 - 9 నిబంధనలు (పౌరసత్వం), 324 (ఎన్నికల సంఘం), 367, 392, 393 మొదలైనవి. అయితే భారత రాజ్యాంగం పూర్తిగా అమల్లోకి వచ్చిన రోజు 1950 జనవరి 26. దీన్నే రిపబ్లిక్‌డే లేదా గణతంత్ర దినోత్సవంగా జరుపుకుంటున్నాం.
* రాజ్యాంగ రచన 1949 నవంబరు 26 న పూర్తై, ఆమోదం పొందినా, 1950 జనవరి 26 నుంచే రాజ్యాంగం అమలైంది. కారణం - 1930 జనవరి 26 నాటికి సంపూర్ణ స్వరాజ్‌ను సాధించాలని పెట్టుకున్న ఆశయానికి గుర్తుగా జనవరి 26 నుంచి అమలు చేశారు.
* రాజ్యాంగం అమల్లోకి రావడంతో భారత ప్రజలు రూపొందించుకున్న చట్టం ప్రకారం పరిపాలన ప్రారంభమైంది. అప్పటి వరకు అమల్లో ఉన్న చట్టాలు రాజ్యాంగ వ్యతిరేకంగా ఉంటే, చెల్లకుండా పోయాయి. మూల రాజ్యాంగాన్ని ఆంగ్లంలో రచించారు. తర్వాత దాన్ని హిందీలోకి తర్జుమా చేశారు.  రాజ్యాంగ నిర్మాణానికి చేసిన కృషి వల్ల అంబేడ్కర్ భారత రాజ్యాంగ పితామహుడిగా, నవ భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతగా, ఆధునిక మనువుగా కీర్తి పొందారు.

       ఒక వ్యక్తిని చట్టబద్ధంగా దేశపౌరుడిగా గుర్తించడాన్నే ‘పౌరసత్వం’ అంటారు. సాధారణంగా సమాఖ్య దేశాల్లోని పౌరులకు ద్వంద్వ పౌరసత్వం ఉంటుంది. మనదేశ రాజ్యాంగం భారతదేశాన్ని ‘యూనియన్‌ ఆఫ్‌ స్టేట్స్‌’గా పేర్కొంది. ఇది అనేక సమాఖ్య లక్షణాలు కలిగి ఉంది. అయినప్పటికీ భారత పౌరులకు ఏకపౌరసత్వం మాత్రమే ఉంది. ఆర్టికల్‌ 370 ప్రకారం జమ్ముకశ్మీర్‌ రాష్ట్రానికి ప్రత్యేక స్వయం ప్రతిపత్తి ఉన్నందున ఆ రాష్ట్ర ప్రజలకు ద్వంద్వ పౌరసత్వం ఉంటుంది.

ప్రజలు - వర్గీకరణ

ఒక దేశంలోని ప్రజలను పౌరులు, విదేశీయులని రెండు రకాలుగా వర్గీకరించవచ్చు.
* రాజకీయ హక్కులను కలిగి ఉండేవారిని పౌరులంటారు. ఆ హక్కులు లేనివారిని విదేశీయులంటారు.
రాజకీయ హక్కులంటే..
* ఎన్నికల్లో పోటీచేసే హక్కు
*  ఎన్నికల్లో ఓటు వేసే హక్కు
* రాజ్యాంగ అత్యున్నత పదవులను చేపట్టే హక్కు
* ప్రభుత్వాన్ని విమర్శించే హక్కు

భారత రాజ్యాంగం - పౌరసత్వ వివరణ
* రాజ్యాంగంలోని 2వ భాగంలో ఉన్న ఆర్టికల్ 5 నుంచి ఆర్టికల్ 11 వరకు పౌరసత్వం గురించి వివరిస్తున్నాయి.
 

ఆర్టికల్‌ 5
*  1950, జనవరి 26 నాటికి ఉన్న రాజ్యాంగం ఆరంభంలోని పౌరసత్వాన్ని గురించి తెలియజేస్తుంది.
*  1950, జనవరి 26 లోపు భారతదేశంలో జన్మించి, శాశ్వత స్థిర నివాసం ఏర్పరచుకున్న ప్రతి ఒక్కరికీ భారతీయ పౌరసత్వం లభిస్తుంది.
*  1950, జనవరి 26 లోపు ఒక వ్యక్తి విదేశాల్లో జన్మించినప్పటికీ, అతడి తల్లి/తండ్రి ఆ సమయానికి భారతీయ పౌరసత్వం కలిగి ఉంటే ఆ వ్యక్తికి కూడా భారతీయ పౌరసత్వం లభిస్తుంది.
*  1950, జనవరి 26 లోపు ఒక వ్యక్తి భారతదేశంలో 5 సంవత్సరాలు శాశ్వత స్థిరనివాసం కలిగి ఉంటే ఆ వ్యక్తికి భారతీయ పౌరసత్వం లభిస్తుంది.
 

ఆర్టికల్‌ 6
*  పాకిస్థాన్‌ నుంచి భారతదేశానికి వలస వచ్చినవారి పౌరసత్వాన్ని గురించి తెలియజేస్తుంది.
*   1948, జులై 19 కంటే ముందు పాకిస్థాన్‌ నుంచి భారతదేశానికి వచ్చి స్థిర నివాసాన్ని ఏర్పరుచుకున్నవారంతా భారతీయ పౌరసత్వానికి అర్హులు.

ఆర్టికల్‌ 7
* 1947, మార్చి 1 తర్వాత భారతదేశం నుంచి పాకిస్థాన్‌కు వలస వెళ్లి అక్కడ ఇమడలేక 1948, జులై 19 నాటికి భారత్‌కు వలస వచ్చినవారి పౌరసత్వ హక్కులను గురించి వివరిస్తుంది.
 

ఆర్టికల్‌ 8
* విదేశాల్లో నివసించే భారత సంతతి పౌరసత్వాన్ని గురించి ఉంటుంది.
 

ఆర్టికల్‌ 9
* భారత పౌరులు ఎవరైనా విదేశీ పౌరసత్వాన్ని స్వీకరించినప్పుడు సహజంగానే భారత పౌరసత్వాన్ని కోల్పోతారు.
 

ఆర్టికల్‌ 10
* భారతీయ పౌరసత్వం శాశ్వతత్వాన్ని కలిగి ఉంటుంది. అంటే భారతీయుడు ఎప్పటికీ భారతీయుడే.
 

ఆర్టికల్‌ 11
* భారత రాజ్యాంగంలో పౌరసత్వానికి సంబంధించిన సమగ్రమైన నియమాలు  లేవు. పౌరసత్వానికి సంబంధించిన చట్టాలను రూపొందించే అత్యున్నత అధికారం పార్లమెంటుకు ఉంది.

భారత పౌరసత్వ చట్టం, 1955

* భారత పార్లమెంటు పౌరసత్వానికి సంబంధించిన సమగ్రమైన నియమాలను నిర్దేశిస్తూ 1955లో భారత పౌరసత్వ చట్టాన్ని రూపొందించింది. ఈ చట్టం రెండు ప్రధాన నియమాలపై ఆధారపడి ఉంది.  అవి:
1. Jus Soli (Right of the Soil): జన్మతః పౌరసత్వం
2. Jus Sanguinis (By Descent): రక్త సంబంధం/వారసత్వ రీత్యా పౌరసత్వం
* 1955 నాటి భారత పౌరసత్వ చట్టం ప్రకారం 5 రకాల పద్ధతుల ద్వారా భారత పౌరసత్వాన్ని పొందవచ్చు. అవి:
 

జన్మతః పౌరసత్వం (Citizenship by Birth)
* 1950, జనవరి 26 తర్వాత భారత్‌లో జన్మించి, స్థిర నివాసం ఏర్పరచుకున్న ప్రతి ఒక్కరూ భారతీయ పౌరసత్వాన్ని పొందగలరు.
 

పరిమితులు
* మన దేశంలోని విదేశీ రాయబార కార్యాలయ ఉద్యోగులకు జన్మించిన పిల్లలు.
* శత్రు దేశాల దంపతులకు జన్మించిన పిల్లలు, భారతదేశానికి విహారయాత్ర నిమిత్తం వచ్చిన విదేశాలకు సంబంధించిన దంపతులకు జన్మించిన పిల్లలు భారతీయ పౌరసత్వానికి అనర్హులు.

వారసత్వరీత్యా పౌరసత్వం (Citizenship by Descent)
* 1950, జనవరి 26 తర్వాత ఒక వ్యక్తి విదేశాల్లో జన్మించినప్పటికీ, ఆ వ్యక్తి తల్లి/ తండ్రి భారతీయ పౌరసత్వాన్ని కలిగి ఉంటే విదేశాల్లో జన్మించిన ఆ వ్యక్తిని కూడా భారతీయ పౌరుడిగా పరిగణిస్తారు.
ఉదా: శశిథరూర్‌ (లండన్‌లో జన్మించారు), రాహుల్‌ గాంధీ (అమెరికాలో జన్మించారు), విదేశాల్లోని భారత రాయబార ఉద్యోగులకు జన్మించిన పిల్లలు.
 

నమోదు ద్వారా పౌరసత్వం (Citizenship by Registration)
* విదేశాల్లో నివసిస్తున్న భారత సంతతికి చెందిన వ్యక్తులు పౌరసత్వ చట్టం, 1955లోని సెక్షన్‌ 5(1)(a) ప్రకారం నమోదు ద్వారా పౌరసత్వాన్ని పొందవచ్చు.
*  భారత పౌరుడిని వివాహం చేసుకున్న విదేశీ మహిళ పౌరసత్వ చట్టం, 1955లోని సెక్షన్‌ 5(1)(c)ద్వారా భారత పౌరసత్వాన్ని పొందగలరు.
ఉదా:జన్మతః ఇటలీ దేశస్థురాలైన సోనియాగాంధీ రాజీవ్‌గాంధీని వివాహం చేసుకోవడంతో 1983లో భారత పౌరసత్వాన్ని పొందారు.

సహజీకృతం ద్వారా పౌరసత్వం (Citizenship by Naturalisation)
* విదేశీయులు భారతీయ సంస్కృతి, సంప్రదాయాల పట్ల మక్కువ, ప్రేమాభిమానాలతో భారత పౌరసత్వ చట్టం, 1955లోని సెక్షన్ 6(1) ద్వారా భారతీయ పౌరసత్వాన్ని పొందవచ్చు.
అర్హతలు
* కనీసం 18 సంవత్సరాలు నిండి, రాజ్యాంగంలోని 8వ షెడ్యూల్‌లో పేర్కొన్న ఏదైనా ఒక భారతీయ భాషలో తగిన ప్రావీణ్యం ఉండి, భారత్‌లో 5 సంవత్సరాలు శాశ్వత స్థిర నివాసాన్ని ఏర్పాటు చేసుకున్నవారు సహజీకృత పౌరసత్వానికి అర్హులు.
ఉదా: మదర్‌ థెరిసా (యుగోస్లావియా).
 

ఒక భూభాగం శాశ్వతంగా భారత్‌లో కలిసిపోవడం ద్వారా పౌరసత్వం (Citizenship by Incorporation of territory)
* 1950, జనవరి 26 తర్వాత ఒక కొత్త ప్రాంతం/ భూభాగం/ రాష్ట్రం/ దేశం భారత్‌లో శాశ్వతంగా కలిసిపోతే ఆ భూభాగంలోని ప్రజలందరికీ భారతీయ పౌరసత్వం లభిస్తుంది.
ఉదా: 1954లో ఫ్రెంచ్‌వారి నుంచి పాండిచ్చేరి, 1961లో పోర్చుగీసువారి నుంచి గోవా, 1975లో చోగ్యాల్‌ రాజు నుంచి సిక్కిం విముక్తి చెంది భారత్‌లో విలీనమయ్యాయి.

రద్దు పద్ధతులు
* 1955 భారత పౌరసత్వ చట్టం కింద 3 రకాల పద్ధతుల ద్వారా భారత పౌరసత్వం రద్దు అవుతుంది. అవి:
1. పరిత్యాగం (Renunciation): ఎవరైనా భారతీయ పౌరుడు విదేశీ పౌరసత్వాన్ని పొందాలనుకున్నప్పుడు భారతీయ పౌరసత్వాన్ని స్వచ్ఛందంగా త్యజించవచ్చు.
2. రద్దు చేయడం (Termination):ఎవరైనా భారతీయ పౌరుడు భారతీయ పౌరసత్వాన్ని త్యజించకుండా, విదేశీ పౌరసత్వాన్ని పొందినప్పుడు భారతదేశ పౌరసత్వాన్ని రద్దు చేస్తారు.
3. అనివార్యపు రద్దు(By Deprivation): ఏ వ్యక్తి అయినా భారత పౌరసత్వాన్ని అక్రమంగా లేదా మోసపూరితంగా సంపాదించినా లేదా భారత రాజ్యాంగాన్ని, జాతీయ జెండాను, భారతీయ సంస్కృతిని అవమానిస్తే అలాంటివారి పౌరసత్వాన్ని రద్దు చేస్తారు.

భారత పౌరసత్వ సవరణ చట్టం, 1986

* విదేశీయులు అక్రమంగా భారతీయ పౌరసత్వాన్ని పొందడాన్ని నిరోధించే లక్ష్యంతో అప్పటి ప్రధాని రాజీవ్‌గాంధీ 1986లో భారత పౌరసత్వ సవరణ చట్టాన్ని రూపొందించారు. ఈ చట్టం ద్వారా కింది మార్పులు జరిగాయి.
* నమోదు ద్వారా భారతీయ పౌరసత్వాన్ని పొందాలనుకునే వ్యక్తి ఈ చట్టాన్ని అనుసరించి భారత్‌లో 5 సంవత్సరాల శాశ్వత స్థిరనివాసం కలిగి ఉండాలి. (1955 పౌరసత్వ చట్టం ప్రకారం 6 నెలలే)

* ఈ చట్టంలో ‘స్త్రీలు’ అనే పదాన్ని తొలగించి దాని స్థానంలో ‘వ్యక్తులు’ అనే పదాన్ని చేర్చారు. (1955 పౌరసత్వ చట్టం ప్రకారం భారతీయుడిని వివాహమాడిన విదేశీ మహిళ అని ఉండేది.)
* సహజీకృతం ద్వారా భారతీయ పౌరసత్వాన్ని పొందాలనుకునే వ్యక్తి ఈ చట్టాన్ని అనుసరించి దేశంలో 10 సంవత్సరాలు శాశ్వత స్థిర నివాసం ఉండాలి. (1955 పౌరసత్వ చట్టం ప్రకారం 5 సంవత్సరాలు ఉండేది).　
* భారత పౌరసత్వ చట్టాన్ని 1992, 2003, 2005లో కూడా సవరించారు.

భారత పౌరసత్వ సవరణ చట్టం, 2003

* ఎల్‌.ఎం. సింఘ్వీ కమిటీ సిఫారసుల మేరకు ప్రవాస భారతీయులకు (ఎన్‌ఆర్‌ఐ) ద్వంద్వ పౌరసత్వాన్ని కల్పించే లక్ష్యంతో భారత పార్లమెంటు 2003లో ఈ చట్టాన్ని రూపొందించింది.
* ఈ చట్టం ప్రకారం 2004లో ప్రపంచంలోని 16 దేశాల్లో నివసిస్తున్న ప్రవాస భారతీయులకు మనదేశం ద్వంద్వ పౌరసత్వాన్ని కల్పించింది.
 

16 దేశాలు
       స్విట్జర్లాండ్, కెనడా, పోర్చుగల్, ఆస్ట్రేలియా, ఇజ్రాయెల్, ఫ్రాన్స్, స్వీడన్, గ్రీస్, న్యూజిలాండ్, సైప్రస్, ఫిన్లాండ్, ఐర్లాండ్, ఇటలీ, నెదర్లాండ్, అమెరికా, బ్రిటన్‌.
* 2006, జనవరి 9న జరిగిన ప్రవాస భారతీయ దినోత్సవం సందర్భంగా ప్రపంచంలో పాకిస్థాన్, బంగ్లాదేశ్‌ తప్ప మిగిలిన అన్ని దేశాల్లో నివసిస్తున్న ప్రవాస భారతీయులందరికీ ద్వంద్వ పౌరసత్వాన్ని పొందేందుకు అవకాశం కల్పించారు.

ద్వంద్వ పౌరసత్వం - ప్రయోజనాలు

* ప్రవాస భారతీయులు భారత్‌లో ఆస్తులను సంపాదించుకోవచ్చు, పెట్టుబడులు పెట్టవచ్చు.

* విద్య, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాల్లో భారతీయులతో సమానమైన అవకాశాలు పొందవచ్చు.
* ప్రవాస భారతీయులు భారతీయ పాస్‌పోర్ట్‌ను పొందవచ్చు.
 

పరిమితులు
* ఎన్నికల్లో పోటీచేయడానికి వీల్లేదు.
*  రాజ్యాంగ అత్యున్నత పదవులను చేపట్టే అవకాశం లేదు.
* ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల్లో సమాన అవకాశాలు పొందే హక్కు లేదు.
* 2010, జనవరి 1 నుంచి ప్రవాస భారతీయులకు ఓటుహక్కు కల్పించారు.

భారతీయ సంతతి వ్యక్తుల పథకం  (పర్సన్స్‌ ఆఫ్‌ ఇండియన్‌ ఆరిజిన్‌ - పీఐఓ)

* 1999, మార్చిలో ప్రవేశపెట్టిన పీఐఓ కార్డు పథకాన్ని భారత ప్రభుత్వం పునః సమీక్షించి, 2002, సెప్టెంబరు 15 నుంచి కొత్త పీఐఓ కార్డు పథకాన్ని అమల్లోకి తెచ్చింది.
 

ముఖ్యాంశాలు
* పీఐఓ కార్డు పొందాలనుకునే ప్రవాస భారతీయులు పెద్దలయితే రూ.15000, 18 సంవత్సరాల లోపువారైతే రూ.7500 చెల్లించాలి.
* ఈ కార్డు కాలపరిమితి 15 సంవత్సరాలు.
* అఫ్గానిస్థాన్, భూటాన్, బంగ్లాదేశ్, చైనా, నేపాల్, పాకిస్థాన్‌లోని ప్రవాస భారతీయులకు పీఐఓ కార్డులు జారీ చేయరు.
* పీఐఓ కార్డు పొందినవారు మన దేశంలో వ్యవసాయ సంబంధ ఆస్తులను సంపాదించుకోవడాన్ని మినహాయించి, ఆర్థిక, వాణిజ్య, విద్యారంగాల్లో అన్ని రకాల అవకాశాలను పొందవచ్చు. వీరికి రాజకీయ హక్కులు ఉండవు.

ఓవర్సీస్‌ సిటిజన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా పథకం

* భారత పౌరసత్వ సవరణ చట్టం 2003 ప్రకారం ఓవర్సీస్‌ సిటిజన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా (ఓసీఐ) కార్డుకు దరఖాస్తు చేసుకునేందుకు అవకాశం కల్పించారు.
ముఖ్యాంశాలు
* ఓసీఐ కార్డును పొందేందుకు 275 అమెరికన్‌ డాలర్లు చెల్లించాలి.
* ఓసీఐ కార్డు ఉన్నవారు భారతదేశాన్ని సందర్శించడానికి వీసా పొందాల్సిన అవసరం లేదు. ఈ కార్డు కాలపరిమితి జీవితకాలం కొనసాగుతుంది.
* ఓసీఐ కార్డుపై బహుళ ప్రయోజన, బహుళ ప్రవేశిక వీసాలు మంజూరు చేస్తారు.
* 5 సంవత్సరాల పాటు ఓసీఐ నమోదైన వ్యక్తి 2 సంవత్సరాలు భారత్‌లో సాధారణ జీవితాన్ని గడిపితే అతడికి భారత పౌరసత్వం ఇస్తారు.
* 1950, జనవరి 26 తర్వాత భారత్‌ నుంచి విదేశాలకు వలస వెళ్లినవారికి ఓసీఐ కార్డు ఇస్తారు.

ప్రవాసీ భారతీయ దివస్‌

*  మహాత్మా గాంధీ 1915, జనవరి 9న దక్షిణాఫ్రికా నుంచి భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చారు. ఈ చారిత్రక నేపథ్యం కారణంగా 2003, జనవరి 9 నుంచి ఏటా జనవరి 9న ‘ప్రవాసీ భారతీయ దివస్‌’ను జరుపుతున్నారు.
* ప్రవాసీ భారతీయ వ్యవహారాల మంత్రిత్వశాఖను భారత ప్రభుత్వం 2004లో ఏర్పాటు చేసింది.

సుప్రీంకోర్టు తీర్పు

డేవిడ్‌ జాన్‌ హాప్‌కీన్స్‌ Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు - 1997
* ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ భారతదేశ పౌరసత్వాన్ని విదేశీయులకు ప్రసాదించే విషయంలో మన దేశం విచక్షణాధికారాన్ని కలిగి ఉంటుందని, విదేశీయులు మన దేశ పౌరసత్వాన్ని పొందడమనేది ప్రాథమిక హక్కుగా పరిగణించరాదని పేర్కొంది.
నూతన పౌరసత్వ బిల్లు  - ఈశాన్య రాష్ట్రాల్లో ఆందోళనలు
* ముస్లిమేతర పౌరులకు భారత పౌరసత్వం ఇచ్చేందుకు ఉద్దేశించిన పౌరసత్వ సవరణ బిల్లు 2018ను లోక్‌సభ 2019, జనవరి 8న ఆమోదించింది.
* దీని ప్రకారం బంగ్లాదేశ్, పాకిస్థాన్, అఫ్గానిస్థాన్‌ దేశాల నుంచి వచ్చే హిందువులు, జైనులు, క్రైస్తవులు, సిక్కులు, బౌద్ధులు, పార్శీలకు భారత పౌరసత్వాన్ని ఇవ్వాలని ప్రతిపాదించారు. భారత్‌లో పౌరసత్వాన్ని పొందేందుకు కనీస నివాస కాలాన్ని 12 నుంచి 6 సంవత్సరాలకు తగ్గిస్తూ తీర్మానించారు.
* దీనికి తీవ్రంగా స్పందించిన అసోం, మిజోరాం, అరుణాచల్‌ప్రదేశ్, నాగాలాండ్‌ రాష్ట్రాలు బిల్లుకు వ్యతిరేకంగా నిరసనలు చేపట్టాయి.

అసోం ఒప్పందం - 1985
* 1971, మార్చి 24 తర్వాత అసోం రాష్ట్రానికి వచ్చిన విదేశీయులను మతాలతో సంబంధం లేకుండా బయటకు పంపాలని 1985లో అసోం ఒప్పందం కుదిరింది.
* 1985 నాటి అసోం ఒప్పందాన్ని నూతన పౌరసత్వ బిల్లు ఉల్లంఘిస్తుందని అసోంలో తీవ్ర నిరసనలు కొనసాగుతున్నాయి.

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

ప్రాథమిక విధులు రాజ్యం, సమాజం, ఇతర వ్యక్తుల పట్ల వ్యక్తికి ఉండే బాధ్యతలను తెలియజేస్తాయి. రాజ్యాంగంలోని IV-A భాగంలో 51-A నిబంధనలో వీటిని చేర్చారు. సర్దార్ స్వరణ్ సింగ్ కమిటీ సిఫారసుల ఆధారంగా 42 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1976) ద్వారా రాజ్యాంగంలో 10 ప్రాథమిక విధులను చేర్చారు. 86 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 2002 ద్వారా మరో ప్రాథమిక విధిని చేర్చడంతో, వీటి సంఖ్య 11 కు చేరింది. జస్టిస్ జె.ఎస్. వర్మ కమిటీ (1998) సిఫారసుల మేరకు 'జనవరి 3 ను ప్రాథమిక విధుల దినోత్సవంగా నిర్వహిస్తున్నారు.
* 51-(A) (a): రాజ్యాంగం పట్ల విధేయత కలిగి ఉండాలి. రాజ్యాంగ సంస్థలను, జాతీయ పతాకం, జాతీయ గీతాన్ని గౌరవించాలి.
(b): స్వాతంత్య్రోద్యమాన్ని ఉత్తేజపరచిన ఉన్నత ఆదర్శాలను గౌరవించాలి, అనుసరించాలి.
(c): దేశ సార్వభౌమత్వాన్ని, సమైక్యత, సమగ్రతలను గౌరవించాలి, కాపాడాలి.
(d): దేశ రక్షణకు, జాతీయ సేవకు ఎల్లప్పుడూ సిద్ధంగా ఉండాలి.
(e): భారత ప్రజల మధ్య సోదరభావాన్ని, సామరస్యాన్ని పెంపొందించాలి. మతం, భాష, ప్రాంతీయ, వర్గ విభేదాలకు అతీతంగా ఉండాలి. మహిళల గౌరవానికి భంగం కలిగించే ఆచారాలను విడనాడాలి.
(f): మన వారసత్వ సమష్టి సంస్కృతి (భిన్నత్వంలో ఏకత్వం) గొప్పతనాన్ని గౌరవించాలి, కాపాడాలి.
(g): అడవులు, సరస్సులు, నదులు, వన్యప్రాణులను కాపాడాలి, ఇతర జీవుల పట్ల దయ ఉండాలి.
(h): శాస్త్రీయ, మానవతా దృక్పథం, పరిశీలనా దృక్పథం, సంస్కరణ దృక్పథల పట్ల సానుకూలతను పెంపొందించుకోవాలి.
(i): ప్రభుత్వ ఆస్తిని కాపాడాలి, హింసను విడనాడాలి.
(j): అన్ని రంగాలలో వ్యక్తిగత, సమష్టి కార్యకలాపాల ద్వారా దేశ ఔన్నత్యాన్ని పెంపొందించడానికి కృషి చేయాలి.
(k): 6 - 14 సంవత్సరాల మధ్య వయసున్న పిల్లల విద్యార్జనకు తగిన అవకాశాలను కల్పించాల్సిన బాధ్యత తల్లిదండ్రులు, సంరక్షకులకు ఉంటుంది.
* అయితే ప్రాథమిక విధులు న్యాయ అర్హమైనవి కావు. అందువల్ల వీటి అమలుకు ప్రభుత్వం ప్రత్యేక చట్టాలు చేయాల్సి ఉంటుంది.
* క్లుప్తంగా చెప్పాలంటే... ఆదేశ సూత్రాలు ప్రభుత్వాలకు నిర్దేశించిన బాధ్యతలు, ప్రాథమిక విధులు ప్రజలకు నిర్దేశించిన బాధ్యతలు.

1. ఉమ్మడి పౌరస్మృతిని ఆదేశ సూత్రాలలో చేర్చడంలో రాజ్యాంగ నిర్మాతల ఆశయం ఏమిటి?
జ‌: జాతీయ సమైక్యత, సమగ్రత
 

2. మాతా, శిశు సంరక్షణ రాజ్య కర్తవ్యం అని తెలిపే నిబంధన ఏది?
జ‌: నిబంధన 42
 

3. నిబంధన 39 (d) కిందివాటిలో ఏ విషయాన్ని తెలియజేస్తుంది?
  ఎ) సమాన పనికి అసమాన వేతనం
  బి) శారీరక, మానసిక శ్రమకు సమాన వేతనం
  సి) స్త్రీ, పురుషులకు సమాన పనికి సమాన వేతనం
  డి) ఎ, బి సరైనవి
జ‌: సి (స్త్రీ, పురుషులకు సమాన పనికి సమాన వేతనం)
 

4. ఆదేశ సూత్రాలు న్యాయార్హమైనవి కావు అని తెలిపే రాజ్యాంగ నిబంధన ఏది?
జ‌: నిబంధన 37
 

5. కిందివాటిలో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా చేర్చని నిబంధన ఏది?
ఎ) 38 (2)   బి) 39 (f)    సి) 39 (e)     డి) 39 (A)
జ‌: సి (39 (e))
 

6. గ్రామ పంచాయతీలను స్వయంపాలనా సంస్థలుగా తీర్చిదిద్దాలని తెలిపే రాజ్యాంగ నిబంధన ఏది?
జ‌: నిబంధన 40
 

7. కిందివాటిలో ప్రాథమిక హక్కులపై ఆదేశ సూత్రాలకు ఆధిక్యం కల్పించిన రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ఏది?
  ఎ) 40 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం
  బి) 44 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం
  సి) 43 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం
  డి) 42 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం
జ‌: డి ( 42 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం)
 

8. కిందివాటిలో 43 వ రాజ్యాంగ నిబంధనలో లేని అంశం ఏది?
  ఎ) కార్మికులకు కనీస వేతనం
  బి) కార్మికుల జీవన ప్రమాణాలు
  సి) కార్మికుల కుటుంబాలకు ఉన్నత విద్య
  డి) తగిన విరామం
జ‌: సి (కార్మికుల కుటుంబాలకు ఉన్నత విద్య)
 

9. ఉమ్మడి పౌరస్మృతి అమల్లో ఉన్న ఏకైక రాష్ట్రం ఏది?
జ‌: గోవా
 

10. మద్యపాన నిషేధాన్ని అమలు చేయడానికి చట్టాలు చేయాలని తెలిపే నిబంధన ఏది?
జ‌: నిబంధన 47
 

11. నిబంధన 49 ప్రకారం కింద పేర్కొన్న వాటిలో వేటిని సంరక్షించాలి?
  ఎ) ప్రభుత్వ ఆస్తులు     బి) చారిత్రక కట్టడాలు
  సి) చారిత్రక స్థలాలు      డి) చారిత్రక కట్టడాలు, చారిత్రక స్థలాలు సరైనవి
జ‌: డి (చారిత్రక కట్టడాలు, చారిత్రక స్థలాలు సరైనవి)
 

12. అంతర్జాతీయ వివాదాలను మధ్యవర్తిత్వం ద్వారా పరిష్కరించడానికి ప్రయత్నించాలని తెలిపే నిబంధన ఏది?
జ‌: నిబంధన 51 (d)
 

13. ఆదేశ సూత్రాలను భారత ప్రభుత్వ చట్టం - 1935 లోని ''ఇన్‌స్ట్రుమెంట్ ఆఫ్ ఇన్‌స్ట్రక్షన్స్‌"తో పోల్చిన రాజ్యాంగవేత్త ఎవరు?
జ‌: డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
 

14. ఏ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా రాజ్యాంగ నిబంధన 45 ని సవరించారు?
జ‌: 86 వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం
 

15. కిందివాటిలో ఆదేశ సూత్రాలలో లేని అంశం ఏది?
   ఎ) ఉమ్మడి పౌరస్మృతి
   బి) స్త్రీ, పురుషులకు జీవనోపాధి
   సి) లౌకిక విధానం
   డి) సంపద వికేంద్రీకరణ
జ‌: సి (లౌకిక విధానం)
 

16. ప్రాథమిక విధుల దినోత్సవం ఏ రోజు నిర్వహిస్తున్నారు?
జ‌: జనవరి 3
 

17. రాజ్యాంగంలోని 51 (A) a నిబంధనలో లేని అంశం ఏది?
    ఎ) రాజ్యాంగాన్ని గౌరవించాలి          బి) జాతీయ గీతాన్ని గౌరవించాలి
    సి) జాతీయ పతాకాన్ని గౌరవించాలి     డి) తల్లిదండ్రులను గౌరవించాలి
జ‌: డి (తల్లిదండ్రులను గౌరవించాలి)
 

18. ప్రాథమిక విధులపై 1998 లో నియమించిన కమిటీ ఏది?
జ‌: జస్టిస్ జె.ఎస్. వర్మ కమిటీ
 

19. డా. ఎ.పి.జె. అబ్దుల్ కలాం తన మేధాశక్తితో గొప్ప శాస్త్రవేత్తగా ఎదిగి దేశ క్షిపణి కార్యకలాపాలకు ఎనలేని కృషి చేశారు. ఇది ఏ ప్రాథమిక విధిని సూచిస్తుంది?
జ‌: 51 - (A)J
 

20. ప్రాథమిక విధులను మొదటిసారిగా రాజ్యాంగంలో ఎప్పుడు చేర్చారు?
జ‌: 1976