ప్రజలు ఎన్నుకునే రారాజు!
దేశ ప్రగతి, భవిష్యత్తు ప్రభుత్వాలు అనుసరించే, అవలంబించే విధానాలపై ఆధారపడి ఉంటాయి. ప్రభుత్వానికి అధిపతి ప్రధానమంత్రి. ప్రధాని సలహా మేరకే రాష్ట్రపతి దేశ పాలన సాగిస్తారు. అధికారాలన్నీ ప్రధాని నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలి చేతుల్లో ఉంటాయి. రాజ్యాంగ రీత్యా ఆ పదవి అత్యంత కీలకం. అందుకే ప్రధానిని ప్రజలు ఎన్నుకునే రారాజుగా వ్యవహరిస్తారు.
భారత రాజ్యాంగంలోని 5వ భాగంలో ఆర్టికల్స్‌ 74, 75, 78లలో ప్రధానమంత్రి, కేంద్ర మత్రిమండలి గురించి వివరణ ఉంది.
ఆర్టికల్‌ 74(1): దేశ పరిపాలనలో రాష్ట్రపతికి సహకరించేందుకు ప్రధానమంత్రి నాయకత్వంలో కేంద్ర మంత్రిమండలి ఉంటుంది.
ఆర్టికల్‌ 74(2): ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి పదవీకాలం లోక్‌సభ విశ్వాసం ఉన్నంత వరకు కొనసాగుతుంది.
ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి కింది సందర్భాల్లో అధికారాన్ని కోల్పోతుంది
* లోక్‌సభలో అధికారపక్షం ప్రవేశపెట్టిన విశ్వాసతీర్మానం వీగిపోయినప్పుడు
* లోక్‌సభలో ప్రతిపక్షాలు ప్రవేశపెట్టిన అవిశ్వాసతీర్మానం నెగ్గినప్పుడు
* లోక్‌సభలో ప్రతిపక్షాలు ప్రవేశపెట్టిన కోత తీర్మానాలు నెగ్గినప్పుడు
* లోక్‌సభలో ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టిన బడ్జెట్, ఆర్థిక బిల్లులు తిరస్కరణకు గురైనప్పుడు
* లోక్‌సభలో రాష్ట్రపతి ప్రసంగానికి ధన్యవాదాలు తెలిపే తీర్మానం తిరస్కరణకు గురైనప్పుడు
* లోక్‌సభలో అధికారపక్షం వ్యతిరేకిస్తుండగా, ప్రతిపక్షాలు ప్రవేశపెట్టే ప్రైవేట్‌ బిల్లులు నెగ్గినప్పుడు
ఆర్టికల్‌ 75(1): లోక్‌సభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల తర్వాత మెజారిటీ పార్టీ నాయకుడిని లేదా మెజారిటీ పార్టీల కూటమి నాయకుడిని ప్రధానమంత్రిగా రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు.
* ప్రధానమంత్రి సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి మంత్రివర్గ సహచరులను నియమించి వారికి మంత్రిత్వ శాఖలను కేటాయిస్తారు.
* లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో ఏ రాజకీయ పార్టీకి సంపూర్ణ మెజారిటీ లభించకపోతే రాష్ట్రపతి తన విచక్షణ మేరకు ప్రధానిని నియమిస్తారు.
ఆర్టికల్‌ 75(1)(A): కేంద్ర మంత్రిమండలి సభ్యుల సంఖ్య లోక్‌సభ మొత్తం సభ్యుల సంఖ్యలో 15 శాతం మించకూడదు.
ఆర్టికల్‌ 75(1)(B): పార్టీ ఫిరాయంపుల నిరోధక చట్టం ప్రకారం ఎవరైనా చట్టసభ సభ్యుడిని సభాపతి అనర్హుడిగా ప్రకటిస్తే అలాంటి సభ్యుడిని ఆ సభ పదవీకాలం కొనసాగినంత వరకు ఎలాంటి లాభదాయకమైన పదవిలోనూ నియమించ కూడదు.
* ఆర్టికల్స్‌ 75(1)(A), 75(1)(B) లను 91వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం 2003 ద్వారా అటల్‌ బిహారి వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వం రాజ్యాంగంలో చేర్చింది.
ఆర్టికల్‌ 75(2): ప్రధాని నేతృత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి వ్యక్తిగతంగా రాష్ట్రపతికి బాధ్యత వహించాలి.
ఆర్టికల్‌ 75(3): ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి సమష్టిగా లోక్‌సభకు బాధ్యత వహించాలి. లోక్‌సభ విశ్వాసం ఉన్నంత వరకే కేంద్ర మంత్రిమండలి అధికారంలో ఉంటుంది.
ఆర్టికల్‌ 75(4): ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్రమంత్రి మండలి సభ్యులు రాష్ట్రపతి సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు.
ఆర్టికల్‌ 75(5): ప్రధానమంత్రిగా లేదా కేంద్రమంత్రిగా నియమితులవ్వాలంటే పార్లమెంటు ఉభయ సభల్లో ఏదైనా సభలో సభ్యులై ఉండాలి. ఏ సభలోనూ సభ్యత్వం లేనివారు ప్రధానిగా లేదా కేంద్రమంత్రిగా నియమితులైతే ఆరు నెలల్లోగా ఏదో ఒక సభలో తప్పనిసరిగా సభ్యత్వం పొందాలి. లేకపోతే పదవిని కోల్పోతారు.
సుప్రీంకోర్టు తీర్పు: బి.ఆర్‌. కపూర్‌ వర్సెస్‌ స్టేట్‌ ఆఫ్‌ తమిళనాడు కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ పార్లమెంటు సభ్యులుగా ఎన్నికవడానికి అర్హతలున్న వారిని మాత్రమే ప్రధానిగా లేదా కేంద్ర మంత్రులుగా నియమించాలని పేర్కొంది.
ఆర్టికల్‌ 75(6): ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి జీతభత్యాలను పార్లమెంటు నిర్ణయిస్తుంది.
ఆర్టికల్‌ 78(1): కేంద్ర మంత్రిమండలి నిర్ణయాలను రాష్ట్రపతికి ప్రధానమంత్రి తెలియజేయాలి.
ఆర్టికల్‌ 78(2): దేశ పరిపాలనకు సంబంధించిన కేంద్ర కేబినెట్‌ నిర్ణయాలను రాష్ట్రపతి స్వయంగా తెలుసుకోవచ్చు.
ఉదా: బోఫోర్స్‌ ఆయుధాల కొనుగోలు విషయమై 1986లో అప్పటి రాష్ట్రపతి జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌ రాజీవ్‌ గాంధీ ప్రభుత్వాన్ని వివరణ కోరారు.
ఆర్టికల్‌ 78(3): రాష్ట్రపతి తన ఆమోద ముద్ర కోసం వచ్చిన బిల్లులు/ తీర్మానాలను మొత్తం మంత్రిమండలి పరిశీలించలేదని, దాన్ని పునఃపరిశీలన చేసి పంపాలని ప్రధానిని కోరవచ్చు.
ప్రధానమంత్రి - అధికారాలు, విధులు
* ప్రధానమంత్రి కేంద్ర కేబినెట్‌కు అధ్యక్షత వహిస్తారు. ప్రధాని సలహా మేరకే కేంద్ర మంత్రులను రాష్ట్రపతి నియమించి, మంత్రిత్వ శాఖలను కేటాయిస్తారు.
* ప్రధానమంత్రి పదవి ఏ కారణంతోనైనా ఖాళీ అయితే మొత్తం మంత్రిమండలి రద్దవుతుంది.
* ప్రధానమంత్రి తన రాజీనామా పత్రాన్ని రాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి.
* ప్రధాని లోక్‌సభకు నాయకుడిగా, జాతికి ప్రతిబింబంగా వ్యవహరిస్తారు.
* ప్రధాని సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి లోక్‌సభను రద్దుచేస్తారు.
* మంత్రిమండలికి, రాష్ట్రపతికి మధ్య ప్రధానమంత్రి సంధానకర్తగా వ్యవహరిస్తారు.
* భారతదేశ విదేశాంగ విధానం ప్రధాని ఆధ్వర్యంలోనే రూపొందిస్తారు.
* విదేశాలతో వ్యవహరించేటప్పుడు ప్రధాని మనదేశానికి నాయకుడిగా వ్యవహరిస్తారు.
* రాజ్యసభ సభ్యత్వంతో ప్రధాని పదవిని చేపడితే, లోక్‌సభలో తన ప్రతినిధిగా మరొకరిని నియమిస్తారు.
* ప్రభుత్వం, పార్లమెంటు, ప్రజలకు నాయకుడు ప్రధానమంత్రి. రాష్ట్రపతికి ప్రధాన సలహాదారుడు. దేశ ప్రగతి, ప్రభుత్వ భవిష్యత్తు ప్రధానమంత్రి అనుసరించే విధానాల మీద ఆధారపడి ఉంటుంది.
ప్రధాని పదవి - ప్రముఖుల వ్యాఖ్యానాలు
* ప్రధాని సమానుల్లో ప్రథముడు - లార్డ్‌ మార్లే
* ప్రధానమంత్రి ఎన్నికైన రారాజు - హింటన్‌
* ప్రధానమంత్రి సూర్యుడు అయితే అతడి మంత్రివర్గ సహచరులందరూ అతడి చుట్టూ పరిభ్రమించే గ్రహాల లాంటివారు - ఐవర్‌ జెన్నింగ్స్‌
* ప్రధానమంత్రి చుక్కల్లో చంద్రుడిలాంటివారు - విలియం వెర్నార్‌ కోట్‌
* ప్రధానమంత్రి పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వమనే పడవను నడిపే కెప్టెన్‌ లాంటివారు - రాంసేమ్యూర్‌
* రెండో ప్రపంచ యుద్ధానంతరం పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వం ప్రధానమంత్రి తరహా ప్రభుత్వంగా మారింది - ఆర్‌.ఎస్‌.క్రాస్‌మన్‌
పలు సంస్థలకు అధ్యక్షుడిగా
పదవిరీత్యా ప్రధానమంత్రి పలు సంస్థలకు అధ్యక్షుడిగా వ్యవహరిస్తారు.
* నీతిఆయోగ్, జాతీయ అభివృద్ధి మండలి
* జాతీయ సమైక్యతా మండలి, అంతర్‌రాష్ట్ర మండలి
* జాతీయ భద్రతా మండలి, జాతీయ జనాభా నియంత్రణ మండలి
* జాతీయ విపత్తు నిర్వహణ మండలి
* జాతీయ జలవనరుల మండలి
రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ
మరిన్ని అంశాలు ... మీ కోసం!
