రాష్ట్రపతి పాలన 

సమాఖ్య సంరక్షణకు అది ఆఖరి అస్త్రమే!

భారత సమాఖ్యను ఏకతాటిపై ఉంచేందుకు రాజ్యాంగంలోని పద్దెనిమిదో భాగంలో అత్యవసర అధికారాలను పొందుపరిచారు. వీటిలో ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం విధించే రాష్ట్రపతి పాలన లేదా రాజ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితి అనేది తరచూ వివాదాస్పదమవుతోంది. సమాఖ్య వ్యవస్థ సంరక్షణకు ఆఖరి అస్త్రంగా మాత్రమే దీన్ని ఉపయోగించాలని నిపుణులు సూచించినా పరిణామాలు మాత్రం వేరుగా ఉంటున్నాయి. ఈ నేపథ్యంలో పాలిటీ అధ్యయనం చేసే అభ్యర్థులు ఆ ఆర్టికల్‌ను, రాజ్యాంగ వివరణలను, దాన్ని విధించినప్పుడు రాష్ట్రాల్లో ఏర్పడే మార్పులను, సుప్రీం కోర్టు తీర్పులను తెలుసుకోవాలి. 

 

ఆర్టికల్‌ 355 ప్రకారం ప్రతి రాష్ట్రం రాజ్యాంగ పరంగా పరిపాలన కొనసాగించేలా చూడాల్సిన బాధ్యత కేంద్ర ప్రభుత్వంపై ఉంది. ఏదైనా రాష్ట్రంలో శాంతి భద్రతలు క్షీణించి పరిపాలన సక్రమంగా లేనప్పుడు, రాజ్యాంగ యంత్రాంగం విఫలమైనప్పుడు కేంద్ర ప్రభుత్వం ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి సంబంధిత రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలన లేదా రాజ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తుంది.

 

విధింపు -  కారణాలు

ఒక రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగబద్ధంగా పరిపాలన నిర్వహించడంలో సంబంధిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వం విఫలమైందని గవర్నర్‌ ఇచ్చే నివేదిక ఆధారంగా రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356ను విధిస్తారు. లేదా ఆర్టికల్‌ 365 ప్రకారం కేంద్ర ప్రభుత్వం జారీచేసిన పరిపాలనా పరమైన ఆదేశాలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ధిక్కరించినప్పుడు, ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి సంబంధిత రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధిస్తారు.
 

రాజ్యాంగ యంత్రాంగం వైఫల్యం అంటే?

* ప్రభుత్వం సరిగా పనిచేయకపోవడం.

* శాంతిభద్రతలు క్షీణించడం.

* రాష్ట్రంలో రాజకీయ సుస్థిరత లోపించడం.

* ప్రభుత్వాలు తరచూ పడిపోవడం.

* ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పడకపోవడం.
 

రాష్ట్రపతి పాలన - ప్రకటన, పార్లమెంటు ఆమోదం

* రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356(1) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను జారీ చేస్తారు.

* ఆర్టికల్‌ 356(2) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను రాష్ట్రపతి ఎప్పుడైనా రద్దు చేయవచ్చు.

* ఆర్టికల్‌ 356(3) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను పార్లమెంటు 2 నెలల్లోపు సాధారణ మెజారిటీతో ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది. ఒకవేళ రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటన వెలువడే సమయానికి లోక్‌సభ రద్దయి ఉంటే రాజ్యసభ ఆమోదంతో కొనసాగుతుంది. కానీ కొత్త లోక్‌సభ ఏర్పడిన తేదీ నుంచి 30 రోజుల్లోగా రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను లోక్‌సభ ఆమోదించాలి. లేకపోతే ఆ ప్రకటన రద్దవుతుంది.

కాలపరిమితి: ఆర్టికల్‌ 356(4) ప్రకారం పార్లమెంటు ఆమోదించిన అనంతరం రాష్ట్రపతి పాలన 6 నెలలు కొనసాగుతుంది. ఆరు నెలలకొకసారి చొప్పున పార్లమెంటు ఆమోదంతో రాష్ట్రపతి పాలనను ఒక రాష్ట్రంలో గరిష్ఠంగా మూడేళ్లపాటు కొనసాగించవచ్చు.

 

44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 1978

ఆర్టికల్‌ 356(5) ప్రకారం ఒక రాష్ట్రంలో ఒక సంవత్సరం కంటే ఎక్కువ కాలం రాష్ట్రపతి పాలనను కొనసాగించాలంటే కింది నియమాలు తప్పనిసరి అని నిర్దేశించారు.

* దేశం మొత్తం మీద లేదా దేశంలోని ఏదైనా ప్రాంతంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి అమల్లో ఉండాలి.

* సంబంధిత రాష్ట్రంలో శాసనసభ ఎన్నికలు నిర్వహించడం సాధ్యం కాదని కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం నివేదిక ఇవ్వాలి.

ఏదైనా రాష్ట్రంలో మూడేళ్ల తర్వాత కూడా ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను కొనసాగించాలంటే తప్పనిసరిగా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలి.

ఉదా: 59వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1988; 68వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1991 ద్వారా పంజాబ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలనను మూడేళ్ల కంటే ఎక్కువ కొనసాగించారు. 

 

రాష్ట్రంలో సంభవించే మార్పులు

* ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి వెంటనే రద్దవుతుంది.

* రాష్ట్ర కార్యనిర్వహణాధికారాలు రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగా నిర్వహిస్తారు.

* రాష్ట్రపతి ప్రతినిధిగా గవర్నర్‌ వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను కలిగి ఉంటారు.

* రాష్ట్ర శాసనసభను పూర్తిగా రద్దు చేయవచ్చు లేదా సుప్తచేతనావస్థలో (suspended animation) ఉంచుతారు.

* రాష్ట్రానికి అవసరమైన శాసనాలను పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.

* పార్లమెంటు సమావేశాలు లేకపోతే రాష్ట్ర పరిపాలనకు సంబంధించిన ఆర్డినెన్స్‌ను రాష్ట్రపతి జారీచేస్తారు.

* రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై చట్టాలను రూపొందించే అధికారం పార్లమెంటు రాష్ట్రపతికి లేదా రాష్ట్రపతి సూచించిన అథారిటీకి అప్పగిస్తుంది.

* రాష్ట్ర వార్షిక బడ్జెట్‌ను పార్లమెంటు ఆమోదిస్తుంది.

* హైకోర్టు అధికార పరిధిలో ఎలాంటి మార్పులు ఉండవు.

* గవర్నర్‌కు పరిపాలనా వ్యవహారాల్లో సహకరించడానికి ఇద్దరు సీనియర్‌ ఐఏఎస్‌ అధికారులను నియమిస్తారు. 

* రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై పార్లమెంటు చట్టాలను రూపొందిస్తే అవి రాష్ట్రపతి పాలన రద్దయిన తర్వాత కూడా కొనసాగుతాయి. ఈ చట్టాలను రాష్ట్ర శాసనసభ కొనసాగించవచ్చు లేదా రద్దు చేసుకోవచ్చు.

 

న్యాయ సమీక్ష

* ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 38వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1975 ద్వారా రాష్ట్రపతి తన అభీష్టం మేరకు లేదా సంతృప్తి మేరకు ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించవచ్చని, రాష్ట్రపతి నిర్ణయమే తుది నిర్ణయమని, దాన్ని న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించకూడదని నిర్దేశించింది.

* మొరార్జీ దేశాయ్‌ ప్రభుత్వం 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1978 ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించవచ్చని, రాష్ట్రపతి పాలన న్యాయ సమీక్షకు అతీతం కాదని నిర్దేశించింది.

 

ఆర్టికల్‌ 356 దుర్వినియోగమవుతున్న తీరు

1977లో మొరార్జీ దేశాయ్‌ నాయకత్వంలోని జనతా ప్రభుత్వం చేసిన సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి బి.డి.జెట్టి 9 కాంగ్రెస్‌ పాలిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రద్దు చేశారు. 1980లో అధికారాన్ని చేపట్టిన ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం చేసిన సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి 9 కాంగ్రెసేతర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలపై ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రద్దు చేశారు.

ఆర్టికల్‌ 356ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని, దీన్ని దుర్వినియోగం చేయకుండా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలని 2002లో జస్టిస్‌ ఎం.ఎన్‌.వెంకటాచలయ్య నాయకత్వంలో ఏర్పడిన రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్‌ పేర్కొంది.

 

ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు - 1994

ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు కీలకమైన తీర్పునిస్తూ ఆర్టికల్‌ 356 ద్వారా విధించే రాష్ట్రపతి పాలనకు సంబంధించి కొన్ని మార్గదర్శకాలను వెలువరించింది.

* భారత సమాఖ్యకు భంగం కలిగే విధంగా ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించకూడదు.

* రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయసమీక్షకు గురిచేయవచ్చు.

* రాష్ట్రపతి పాలనను పార్లమెంటు ఆమోదించే వరకు రాష్ట్ర శాసనసభను రద్దు చేయకూడదు.

* న్యాయస్థానం రాష్ట్రపతి పాలనను రాజ్యాంగ విరుద్ధమని ప్రకటిస్తే రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని, శాసనసభను పునరుద్ధరించాలి.

* లౌకికతత్వం అనేది రాజ్యాంగ మౌలిక నిర్మాణంలో అంతర్భాగం. లౌకికతత్వానికి విఘాతం కలిగించే రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రద్దు చేయవచ్చు.

* కేంద్రంలో ప్రభుత్వం మారిన ప్రతిసారి ప్రతిపక్ష రాజకీయ పార్టీలు అధికారంలో ఉన్న రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలన విధించడం సమంజసం కాదు.

* ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలికి పూర్తి మెజార్టీ ఉందా, లేదా అనే అంశాన్ని శాసనసభలోనే పరీక్షించాలి.

 

ఆంధ్రరాష్ట్రం, ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలన

* ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో మద్యపాన నిషేధానికి సంబంధించి టంగుటూరి ప్రకాశం ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో రాజకీయ సంక్షోభం ఏర్పడింది. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ చందూలాల్‌ మాధవ్‌ త్రివేది చేసిన సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్‌ ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 1954 నవంబరు 15 నుంచి 1955 మార్చి 29 మధ్య 4 నెలల 11 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో జై ఆంధ్ర ఉద్యమం నేపథ్యంలో పి.వి.నరసింహారావు ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో రాజకీయ సంక్షోభం ఏర్పడింది. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ ఖండూభాయ్‌ దేశాయ్‌ చేసిన సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి వి.వి.గిరి ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 1973 జనవరి 11 నుంచి డిసెంబరు 10 మధ్య 335 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ఆంధ్రప్రదేశ్‌ విభజన చట్టం నేపథ్యంలో ఎన్‌.కిరణ్‌ కుమార్‌ రెడ్డి ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేశారు. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ ఇ.ఎస్‌.ఎల్‌.నరసింహన్‌ సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి ప్రణబ్‌ ముఖర్జీ ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 2014 మార్చి 1 నుంచి జూన్‌ 8 మధ్య 3 నెలల 7 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* 1951లో పంజాబ్‌ రాష్ట్రంలో తొలిసారి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. అత్యధికంగా ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లో 10 సార్లు, కేరళలో 9 సార్లు, పంజాబ్‌లో 8 సార్లు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వ కాలంలో ఆర్టికల్‌ 356ను 48 సార్లు ప్రయోగించారు.

 

వ్యాఖ్యానాలు

* 'డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ రాజ్యాంగ సభలో ప్రసంగిస్తూ ‘ఆర్టికల్‌ 356 ఏనాడూ వినియోగానికి నోచుకోని మృత అధికరణగా (Dead Article) ఉంటుందని ఆశిస్తున్నాను' అని వ్యాఖ్యానించారు. 

* 'ఆర్టికల్‌ 356 రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల పాలిట చావు ఉత్తర్వుగా మారింది' - డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌  

* 'డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ మరణించారు కానీ ఆర్టికల్‌ 356 నేటికీ సజీవంగానే ఉంది' - హెచ్‌.వి.కామత్‌
 

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - రాష్ట్రపతి పాలన మధ్య వ్యత్యాసాలు

 

మాదిరి ప్రశ్నలు
 

1. ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం విధించిన రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను పార్లమెంటు ఎంతకాలంలోపు ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది?

1) ఒక నెల   2) 2 నెలలు   3) 3 నెలలు   4) 6 నెలలు 

 

2. ఒక రాష్ట్రంలో విధించిన రాష్ట్రపతి పాలనను గరిష్ఠంగా ఎంతకాలం కొనసాగించవచ్చు?

1) ఒక సంవత్సరం    2) రెండేళ్లు   3) మూడేళ్లు    4) ఎంతకాలమైనా

 

3. రాజ్యాంగ యంత్రాంగం వైఫల్యం అంటే?

1) రాష్ట్రంలో శాంతిభద్రతలు క్షీణించడం.

2) రాష్ట్రంలో రాజకీయ సుస్థిరత లోపించడం.

3) ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పడకపోవడం.

4) పైవన్నీ

 

4. పంజాబ్‌లో ఏ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను మూడేళ్ల తర్వాత కూడా కొనసాగించారు?

1) 59వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1988  

2) 61వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1988  

3) 68వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1991

4) 1, 3

 

5. రాష్ట్రపతి పాలన విధించిన రాష్ట్రంలో సంభవించే మార్పుకు సంబంధించి కిందివాటిలో సరైంది?

ఎ) ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి వెంటనే రద్దవుతుంది.

బి) రాష్ట్రానికి అవసరమైన శాసనాలను పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.

సి) హైకోర్టు అధికారాలపై పరిమితులు విధించబడతాయి.

డి) గవర్నర్‌ వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను కలిగి ఉంటారు.

1) ఎ, బి, సి    2) ఎ, బి, డి 3) ఎ, సి, డి    4) ఎ, బి, సి, డి

 

6. ఆర్టికల్‌ 356 ద్వారా ప్రయోగించే రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించవచ్చని ఏ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా నిర్దేశించారు?

1) 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1978  

2) 42వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1976  

3) 52వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1985  

4) 65వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1989

 

7. 1977లో మొరార్జీ  దేశాయ్‌ ప్రభుత్వ సిఫార్సుల మేరకు 9 కాంగ్రెస్‌ పాలిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రద్దు చేసిన అప్పటి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి ఎవరు?

1) జాకీర్‌ హుస్సేన్‌   2) నీలం సంజీవరెడ్డి    3) బి.డి.జెట్టి     4) వి.వి.గిరి

 

8. ఆర్టికల్‌ 356ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని, దీన్ని దుర్వినియోగం చేయకుండా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలని సిఫార్సు చేసిన రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్‌కు అధ్యక్షులు ఎవరు?

1) జస్టిస్‌ రంగనాథ్‌ మిశ్రా     2) జస్టిస్‌ ఎం.ఎన్‌.వెంకటాచలయ్య    3) జస్టిస్‌ జె.ఎస్‌.వర్మ      4) జస్టిస్‌ నానావతి

 

9. లౌకికతత్వం అనేది రాజ్యాంగ మౌలిక నిర్మాణంలో అంతర్భాగమని సుప్రీంకోర్టు ఏ కేసు సందర్భంగా పేర్కొంది?

1) షంషేర్‌ సింగ్‌ Vs  స్టేట్‌ ఆఫ్‌ పంజాబ్‌ కేసు

2) ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు

3) మేనకా గాంధీ Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు

4) డి.కె.చటర్జీ Vs స్టేట్‌ ఆఫ్‌ ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌ కేసు

 

10. ‘డాక్టర్‌.బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ మరణించారు కానీ ఆర్టికల్‌ 356 నేటికీ సజీవంగానే ఉంది’ అని ఎవరు వ్యాఖ్యానించారు?

1) అనంతశయనం అయ్యంగార్‌   2) నానీ పాల్కీవాలా  3) హెచ్‌.వి.కామత్‌             4) కె.టి.షా

 

11. ఆర్టికల్‌ 356 ప్రయోగానికి సంబంధించి ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసులో సుప్రీంకోర్టు వెలువరించిన మార్గదర్శకాన్ని గుర్తించండి.

ఎ) రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయసమీక్షకు గురిచేయవచ్చు.

బి) భారత సమాఖ్యకు విఘాతం కలిగే విధంగా ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించరాదు.

సి) రాష్ట్రపతి పాలనను సూచించే ఆర్టికల్‌ 356ను రాజ్యాంగం నుంచి తొలగించాలి.

డి) రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి మెజార్టీ ఉందా, లేదా అనే అంశాన్ని శాసనసభలోనే పరీక్షించాలి.

1) ఎ, బి, సి   2) ఎ, బి, డి  3) ఎ, సి, డి  4) అన్నీ

 

12. ఆర్టికల్‌ 356ను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల పాలిట చావు ఉత్తర్వుగా ఎవరు పేర్కొన్నారు?

1) డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌  2) రజనీకుమార్‌ ఠాగూర్‌ 

3) కె.టి.షా             4) ఎన్‌.గోపాల స్వామి అయ్యంగార్‌

 

సమాధానాలు : 1-2, 2-3, 3-4, 4-4, 5-2, 6-1, 7-3, 8-2, 9-2, 10-3, 11-2, 12-1. 

 

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ