అగ్నిపర్వతాలు

భూగర్భ బడబాగ్ని బద్దలైతే..! 

భూమిపై ఉన్న భౌగోళిక స్వరూపాల్లో క్రియాశీలత దృష్ట్యా అగ్నిపర్వతాలు ప్రత్యేకమైనవి. అవి భూగర్భంలో ఉద్భవించే వేడి శిలాద్రవాన్ని సహజసిద్ధంగా బయటికి విరజిమ్ముతాయి. వాటి పేలుడు అనంతరం సరస్సులు ఏర్పడతాయి. లావా ప్రవాహాలతో పీఠభూములు రూపుదిద్దుకుంటాయి, మైదానాలు ఆవిర్భవిస్తాయి. భూపటలంపై విశిష్టంగా నిలబడి కనిపించే ఆ అగ్నిపర్వతాల లక్షణాలు, రకాలు, స్వరూప స్వభావాలు, ప్రపంచవ్యాప్తంగా విస్తరణ, ఆవిర్భావం నుంచి క్షీణత వరకు వివిధ దశల్లో పరిణామాలు, భారతదేశంలో పరిస్థితుల గురించి పరీక్షార్థులు తెలుసుకోవాలి. విస్ఫోటంతో వెలువడే ఘన, ద్రవ, వాయు పదార్థాల వివరాలు తదితర ఆసక్తికర, విజ్ఞానదాయక అంశాలపై అవగాహన పెంచుకోవాలి. 

భూ అంతర్భాగంలో ఆవిర్భవించే అంతర్జనిత శక్తుల్లో ఏదైనా మార్పు సంభవిస్తే అక్కడ ఉష్ణోగ్రత పెరుగుతుంది. దాంతో భూపటలానికి కొంత లోతులోని శిలలు కరిగి ద్రవరూపంలో ఉంటాయి. దీన్నే శిలాద్రవం (మాగ్మా) అంటారు. ఈ శిలాద్రవం విదరాలు (Fissures)  లేదా కుహరం (Vent) ద్వారా భూఉపరితలాన్ని చేరి, విదరాల చుట్టూ చల్లారి శంకు ఆకారంలో ఘనీభవిస్తుంది. ఈ ప్రక్రియ వల్ల అగ్నిపర్వతాలు ఏర్పడతాయి. అగ్నిపర్వతం అంటే భూగర్భంలో ఉన్న శిలాద్రవం ఉపరితలం చేరడానికి ఉపయోగపడే గొట్టం లాంటి మార్గం. దాన్నే అగ్నిపర్వత పైపు అంటారు. ఈ మార్గానికి కింద భాగంలో శిలాద్రవపు నిల్వ, పైభాగంలో భూమి ఉపరితలంపై కుహరం ఉంటాయి. శిలాద్రవం, వేడి వాయువులు, రాతిముక్కలు విస్ఫోటం ద్వారా   విరజిమ్మి కుహరం చుట్టూ శంకువు లేదా కలశం    ఆకారంలో ఘనీభవిస్తే దాన్ని అగ్నిపర్వతం అంటారు. దాని నిర్మాణంలో మూడు ముఖ్య భాగాలుంటాయి.

1) జ్వాలా బిలం: అగ్నిపర్వతపు శీర్షభాగంలో పళ్లెం/ గరాటు/ గౌర ఆకారంలో ఒక బిలం లేదా గుంత లాంటి భాగం ఉంటుంది. అగ్నిపర్వత విస్ఫోటాలు జరిగినప్పుడు ఈ జ్వాలా బిల ప్రాంతం పేలిపోయి విశాలమైన, లోతైన గుంతలు ఏర్పడతాయి. కాలక్రమంలో వీటిలో నీరు చేరి సరస్సులుగా మారతాయి. వీటినే జ్వాలాబిల సరస్సులు లేదా క్రాటర్‌ సరస్సులు అంటారు. భారతదేశంలో అతిపెద్ద క్రాటర్‌ సరస్సు మహారాష్ట్రలోని లూనార్‌ సరస్సు కాగా, ప్రపంచంలో అతి పెద్ద క్రాటర్‌ సరస్సు అమెరికాలోని ఏలూషియన్‌ దీవుల్లో ఉన్న బుల్దిన్‌. ఒకవేళ క్రాటర్‌ సరస్సులు పరిమాణంలో పెద్దవిగా ఉంటే వాటిని   ‘కాల్దేరాలు’ అని పిలుస్తారు.

2) పీఠం: అగ్నిపర్వత అడుగు భాగాన్ని పీఠం అంటారు. ఇందులో శిలాద్రవం నిల్వ ఉంటుంది. దీన్నే శిలాద్రవపు నిల్వ అని కూడా పిలుస్తారు.

3) అగ్నిపర్వత గ్రీవాలు / కంఠాలు/ కుహరాలు: అగ్నిపర్వతంలోని పైపు లాంటి మార్గాన్ని అగ్నిపర్వత గ్రీవం లేదా కంఠం అంటారు. దీని ద్వారా శిలాద్రవం భూఉపరితలాన్ని చేరుతుంది.

అగ్నిపర్వతాలు పలు ప్రాంతాల్లో ఉంటాయి. అవి   1) పలకల అంచుల వెంట 2) సముద్రపు రిడ్జ్‌ వెంట 3) పగులు లోయల వెంట 4) ముడుత పర్వత శ్రేణుల శృంఖలాల వెంట. 

‣ వాయువులతో కూడిన భూ అంతర్భాగంలో ఉండే శిలాద్రవమే మాగ్నా. 

‣ భూ ఉపరితలానికి చేరిన తర్వాత అందులోని వాయువులు లేని శిలాద్రవాన్ని లావా అంటారు.

ఆమ్ల లావా: లావాలో సిలికా 65 శాతం కంటే ఎక్కువగా ఉంటే ఆమ్ల లావా అంటారు. ఇది జిగురుగా, చిక్కగా ఉండి భూ ఉపరితలంపై తక్కువ దూరం ప్రవహిస్తుంది. అగ్నిపర్వత  ప్రక్రియలో ఈ లావా విడుదలైనప్పుడు భూఉపరితలంపై పర్వతాలను పోలిన భూస్వరూపాలు ఏర్పడతాయి.

క్షార లావా/ మౌలిక లావా: లావాలో సిలికా 45 శాతం కంటే తక్కువగా ఉంటే దాన్ని మౌలిక లావా అంటారు. ఇది పలుచగా ఉండి, ఎక్కువ వేగంతో చాలాదూరం ప్రవహిస్తుంది. అగ్నిపర్వత ప్రక్రియలో ఈ లావా విడుదలైనప్పుడు భూఉపరితలంపై పీఠభూములు, మైదానాలను పోలిన భూస్వరూపాలు ఏర్పడతాయి.

అగ్నిపర్వత విస్ఫోటం: అధిక ఉష్ణోగ్రత వద్ద లావా కరిగి దాంతోపాటు అందులోని వాయువులు, ఆవిరి లావా కుహరాన్ని చేరగానే పెద్ద శబ్దంతో విస్ఫోటం చెంది వాతావరణంలోకి విడుదలవుతాయి. ఇందులోని ముఖ్య వాయువులు సల్ఫర్‌ ఆక్సైడ్, హైడ్రోజన్, హైడ్రోజన్‌ సల్ఫైడ్, కార్బన్‌ డయాక్సైడ్, హైడ్రోక్లోరిక్‌ ఆమ్లం.

అగ్నిపర్వతాల రకాలు: అగ్నిపర్వతాలను వాటి క్రియాశీలత లేదా ఉద్భేదనా విరామాలు, వాటి విస్ఫోట తీవ్రత ఆధారంగా మూడురకాలుగా విభజించవచ్చు. 

1) క్రియాశీల అగ్నిపర్వతాలు: చారిత్రక యుగంలో అప్పుడప్పుడు త్వరితగతిన ఉద్భేదనం చెందే అగ్నిపర్వతాలను క్రియాశీల అగ్నిపర్వతాలు అంటారు. 

ఉదా: వెసూనియస్‌ - ఇటలీ, క్రాకటోవా - ఇండొనేసియా (ఇప్పటివరకు జరిగిన అగ్నిపర్వత ఉద్భేదనాల్లో అతిపెద్దది), మానలోవా-హవాయి (ప్రపంచంలోని అగ్నిపర్వతాల్లో అతిపెద్దది). బారన్‌-ఇండియా, స్టంబోలి-సిసిలీ. దీన్ని ‘లైట్‌ హౌస్‌ ఆఫ్‌ ద మెడిటరేనియస్‌’ అంటారు.

2) నిద్రాణ అగ్నిపర్వతాలు: చారిత్రక యుగంలో    ఒకసారి విస్ఫోటం చెంది, చాలాకాలం ఏ విధమైన చలనం లేకుండా; తర్వాత మళ్లీ విస్ఫోటం చెందే అగ్ని పర్వతాలను నిద్రాణ అగ్నిపర్వతాలంటారు. ఉదా:  ప్యూజియామా (జపాన్‌), హేల్యాకోలా (హవాయి).

3) విలుప్త అగ్నిపర్వతాలు: చారిత్రక యుగంలో విస్ఫోటం చెందని అగ్నిపర్వతాలను ‘విలుప్త అగ్నిపర్వతాలు’ అంటారు. ఉదా: కిలిమంజారో (టాంజానియా), నార్కండమ్‌ (ఇండియా), అకాంగువా (అర్జెంటీనా).

ఉద్భేదన రకాలు: అగ్నిపర్వత ఉద్భేదనాన్ని రెండు రకాలుగా విభజించవచ్చు. 

1) విదర ఉద్భేదనం: అగ్నిపర్వత నిర్మాణంలో ఒకటి కంటే ఎక్కువ అగ్నిపర్వత కుహరాలు/ విదరాలు ఉన్నచోట ఈ ఉద్భేదనం చోటు చేసుకుంటుంది. విదర ఉద్భేదనం జరిగిన ప్రదేశాల్లో లావా విశాల ప్రదేశంలో వ్యాపించి ఒకదానిపై మరొకటి క్షితిజ సమాంతర పటలాల మాదిరి ఘనీభవిస్తుంది. అవి పొరలుగా పోగు పడటం వల్ల లావా పీఠభూములు ఏర్పడతాయి. ఇవి బసాల్ట్‌ శిలాపదార్థంతో ఏర్పడతాయి. ఉదా: భారత ద్వీపకల్ప భాగంలో దక్కన్‌ నాపలు, అమెరికా సంయుక్త రాష్ట్రాల్లోని కొలంబియా పీఠభూమి, ఈశాన్య ఐర్లాండ్‌లోని ఏంట్రిమ్‌ పీఠభూమి ఆ విధంగా ఏర్పడినవే.

2) మధ్య/కేంద్ర ఉద్భేదనం: అగ్నిపర్వత నిర్మాణంలో ఒకే కుహరం/విదరం ఉన్నప్పుడు ఈ ఉద్భేదనం జరుగుతుంది. మధ్య ఉద్భేదనం వల్ల ‘శంకు’ లేదా జ్వాలాబిలం ఆకారంలో అగ్నిపర్వతం ఏర్పడుతుంది. ఈ రకమైన అగ్నిపర్వత ప్రక్రియలో తీవ్రమైన విస్ఫోటం జరుగుతుంది. 

అగ్నిపర్వతాల విస్తరణ: భౌమ చరిత్రలో అగ్నిపర్వత ప్రక్రియ అనేకసార్లు జరుగుతూనే ఉంది. ఖండాలపైన, సముద్ర గర్భాల్లో వేలకొద్ది విలుప్త అగ్నిపర్వతాలున్నాయి. క్రియాశీల అగ్నిపర్వతాలు సుమారు 500 వరకు ఉన్నాయి. అవి 1) సుమారు 80% పసిఫిక్‌ మహా     సముద్రం చుట్టూ మేఖలలో ఉన్నాయి. దీన్ని పసిఫిక్‌ అగ్నివలయం అంటారు. ఈ అగ్నిపర్వతాలు నవీనావళి పర్వత శ్రేణులున్న ఉత్తర, దక్షిణ అమెరికాలో; ఆసియా తూర్పుతీర ద్వీపాల వక్రాల్లో ఉన్నాయి. 2) ఆఫ్రికాలోని భ్రంశలోయ ప్రాంతంలో, మధ్యధరా సముద్ర ప్రాంత ఆల్ఫ్స్‌ పర్వత శ్రేణుల సమీపంలోనూ అగ్ని పర్వతాలున్నాయి. 3) భారతదేశంలో రెండు అగ్నిపర్వత దీవులున్నాయి. ఒకటి అండమాన్‌ దీవులకు ఈశాన్యంగా ఉన్న విలుప్త అగ్నిపర్వతం నార్కండం. రెండోది మధ్య అండమాన్‌ ఈశాన్య దిశలో ఉన్న క్రియాశీలక అగ్నిపర్వతమైన బారన్‌.

ముఖ్యమైన అంశాలు: 

‣ ప్రపంచంలో అత్యంత ఎత్తులో ఉన్న అగ్నిపర్వతం కోటాపాక్స్‌ (ఈక్వెడార్‌ - 5,800 మీ.) 

‣ హవాయి దీవుల్లోని మౌనలోవా అగ్నిపర్వతం షీల్డ్‌ అగ్నిపర్వతానికి ఉదాహరణ. 

‣ అగ్నిపర్వత ఉద్భేదనం తీవ్రంగా ఉన్నప్పుడు అగ్నిపర్వత ముఖం (క్రేటర్‌) పేలిపోయి, దాని స్థానంలో పెద్ద పెద్ద గుంటలు ఏర్పడతాయి. కాలక్రమేణా వీటిలో నీరు చేరి సరస్సులుగా మారతాయి. వీటినే ‘కాల్దేరా’  సరస్సులు, జ్వాలాబిల సరస్సులు అంటారు. ఉదాహరణకు మహారాష్ట్రలోని లూనార్‌ సరస్సు. కాల్దేరా అంటే విశాలమైన అగ్నిపర్వత జ్వాలా బిలాలు. అగ్నిపర్వత సంబంధ ప్రక్రియ వల్ల ఏర్పడే వేడినీటి బుగ్గలను గీజర్లు అంటారు. ఉదా: అమెరికా ఎల్లోస్టోన్‌ నేషనల్‌ పార్కులోని ఓల్డ్ఫియిత్‌ ఫుల్‌ గీజర్‌. 

‣ పసిఫిక్‌ మహాసముద్రం చుట్టూ ఉన్న మేఖలలు అగ్నిపర్వతాలకు నిలయమవడం వల్ల దీనికి పసిఫిక్‌ అగ్నివలయ అని పేరొచ్చింది.  

‣ ప్రపంచంలో అగ్నిపర్వతాలు సంభవించని ప్రాంతం ఆస్ట్రేలియా. 

‣ అగ్నిపర్వతం చుట్టూ ఘనీభవించిన  శిలాద్రవం పేరుకుని, అది బోర్లించిన హరివాణంలా కనిపించే స్వరూపాన్ని ప్లగ్దములు (ప్లగోమ్స్‌) అంటారు.                  

‣ అగ్నిపర్వతం విస్ఫోటం చెందినప్పుడు వేడినీటితోపాటు బురద కూడా ప్రవహిస్తే దాన్ని ‘పంకాగ్ని అగ్నిపర్వతం’ అంటారు. ఇలాంటివి సిసిలీ, ఉత్తర న్యూజిలాండ్‌ ప్రాంతాల్లో ఉన్నాయి.

అగ్నిపర్వత క్షీణదశలో కనిపించే స్వరూపాలు:

1) వేడినీటి బుగ్గలు: అగ్నిపర్వత ప్రక్రియ ఉన్న ప్రాంతాల్లో వేడినీటి బుగ్గలు సహజంగా ఏర్పడతాయి. 37ా సెంటీగ్రేడ్‌ల కంటే ఎక్కువ వేడిగా ఉండే మాగ్మా పదార్థంలో భూగర్భ జలాలు కలిసి వేడెక్కుతాయి. అగ్నిపర్వత ప్రక్రియతో ఈ నీరు ఉపరితలం మీదకు వస్తుంది. వీటినే ‘వేడి నీటిబుగ్గలు’ అంటారు. భారతదేశంలో లద్దాఖ్, మనాలి, సోనా, రాజగిరి, రాజమహల్‌; ఐస్‌లాండ్, న్యూజిలాండ్‌లో ఈ వేడినీటి బుగ్గలు ఉన్నాయి.

2) ఉష్ణద్రవ నిర్హరాలు: నిర్దిష్ట విరామంలో వేడినీటిని, నీటిఆవిరిని విరజిమ్మే వేడి నీటిబుగ్గలను ‘ఉష్ణద్రవ నిర్హరాలు’ అంటారు. ఐస్‌లాండ్, న్యూజిలాండ్, యూఎస్‌ఏలోని ఎల్లోస్టోన్‌ నేషనల్‌ పార్కులోని వాటిని ఉష్ణద్రవ నిర్హరాలుగా పేర్కొనవచ్చు. ఎల్లోస్టోన్‌నే పార్లోని ఉష్ణద్రవ నిర్హరం అంటారు. ఇది ప్రతి 66 నిమిషాలకు వేడినీటిని విరజిమ్ముతుంది.

3) ప్యుమరోల్స్‌: వేడినీటిని నిరంతరంగా వెదజల్లే వేడి నీటి బుగ్గలను ప్యుమరోల్స్‌ అంటారు. ఇలాంటి ప్యుమరోల్స్‌ వెలువడే వేడినీటిలో సల్ఫర్‌ సంబంధిత సమ్మేళనాలు ఉంటాయి.

రచయిత:   సక్కరి జయకర్‌