బొగ్గు: దీన్ని నల్ల బంగారం అని కూడా అంటారు. దీనిలో లభ్యమయ్యే కార్బన్ శాతాన్ని బట్టి దీన్ని నాలుగు రకాలుగా విభజించారు.
1. ఆంత్రసైట్: ఇది అత్యుత్తమమైన బొగ్గు. దీనిలో కార్బన్ 90-95 శాతం వరకు ఉంటుంది.
2. బిట్యూమినస్: దీనిలో కార్బన్ 60-90 శాతం వరకు ఉంటుంది.
3. లిగ్నైట్: దీనిలో కార్బన్ 40-60 శాతం వరకు ఉంటుంది.
4. పీట్: 40 శాతం కంటే తక్కువ కార్బన్ ఉన్న దాన్ని పీట్ అంటారు.
దేశంలో లభ్యమయ్యే బొగ్గును రెండు రకాలుగా చెప్పవచ్చు. i) గోండ్వానా - (Gondwana Coal Fields),
ii) టెర్షియరీ - (Teritary Coal Fields)
* గోండ్వానా: గోండ్వానా బొగ్గు అతి పురాతనమైంది (సుమారు 250 మిలియన్ల సంవత్సరాలు). ఇది అధికంగా నదీ లోయల్లో ఏర్పడుతుంది. ముఖ్యంగా దామోదర్, గోదావరి ప్రాంతాల్లో లభిస్తుంది.
* విస్తరణ: ఝార్ఖండ్: ఝరియా (అతిపెద్ద బొగ్గు గని)
- గిరిధ్ (Giridh)
- బొకారో (Bokaro)
* పశ్చిమ్ బంగ: రాణీగంజ్
* చత్తీస్‌గఢ్: కోర్బా (Korba)
* ఒడిశా: తాల్చేర్ (Talcher)
* రాయ్‌పూర్ - హిమగిరి (Sambalpur Dist)
* మధ్యప్రదేశ్: సింగ్రౌలి, పెంచ్‌లోయ (Pench Valley)
* ఆంధ్రప్రదేశ్: గోదావరి జిల్లాలు
* తెలంగాణ: ఆదిలాబాద్, కరీంనగర్, వరంగల్, ఖమ్మం
* మహారాష్ట్ర: కాంఫ్టీ కోల్‌ఫీల్డ్ (నాగ్‌పుర్ జిల్లా)
- వార్థా (Wardha Valley)
- చంద్రాపూర్
* టెర్షియరీ: టెర్షియరీ బొగ్గు నవీనమైంది. ఇది సుమారు 10 మిలియన్ల సంవత్సరాల కిందట ఏర్పడింది. ఇది ప్రధానంగా అసోం, మేఘాలయ, తమిళనాడుల్లో లభిస్తుంది.
* అసోం: మాకుం (Makum) (శివసాగర్ జిల్లా)
- నజీర,
- మికిర్ పర్వతాలు (Mikir Hills)
- దిల్లీ - జయపోర్ (Dilli - Jeypore)
* మేఘాలయ: గారో - (Garo, Darrangiri region)
- ఖాసీ (Khasi, Cherrapunji)
- జైంతియా (Jaintia, Langrin)
చమురు (Oil)
చమురు నిక్షేపాలను వెలికి తీయడానికి ONGC (ఆయిల్ అండ్ నేచురల్ గ్యాస్ కార్పొరేషన్) ను 1957 లో ఏర్పాటు చేశారు.
* ONGC అనుబంధ సంస్థ అయిన ONGC - Videsh ను విదేశాల్లో చమురు వెలికి తీయడానికి ఏర్పాటు చేశారు.
* ONGC కి మహారత్న హోదాను కల్పించారు.
* ONGC Videsh ప్రస్తుతం Caspian Sea లోనూ, రష్యాకు చెందిన Sakhalin Islands లోనూ పెట్టుబడులు పెట్టింది.
* దేశంలో చమురును వెలికి తీయడానికి రెండు పద్ధతులను అనుసరిస్తున్నారు. అవి సముద్రం (Off Shore) నుంచి, భూ భాగం (On Shore) నుంచి ఈ కార్యక్రమాన్ని నిర్వహిస్తున్నారు.
భూ భాగం నుంచి వెలికితీసే నిక్షేపాలు:
* అసోం: i) భారతదేశంలోని మొట్టమొదటి చమురుబావి అసోం లోని దిగ్భయ్ (Digboi).
ii) నహర్‌కటియ (Naharkatiya Oil Field)
iii) మొరాన్ (Moran Oil Field)
iv) రుద్రసాగర్ (Rudrasagar)
v) శిబ్‌సాగర్ (Sibsagar)
vi) బాదర్‌పూర్ (Badarpur)
vii) లక్వ (Lakwa)
viii) అంగూరి (Anguri)
గుజరాత్: i) అంకలేశ్వర్ (Ankleshwar)
ii) లూనెజ్ (Lune)
iii) కాలోల్ (Kalol)
iv) ధోల్కా (Dholka)
* రాజస్థాన్: మంగళా (Mangala Oil Fields)
* ఆంధ్రప్రదేశ్: రవ్వ (Rawa field in K.G. Delta)
సముద్ర భాగం నుంచి వెలికితీసే నిక్షేపాలు:
* మహారాష్ట్ర: i) బాంబే హై (Bombay High): దీన్ని 1974 లో కనుక్కున్నారు. ఈ ప్రాంతం ముంబయి నుంచి 176 కి.మీ. దూరంలో అరేబియా సముద్రంలో ఉంది. ఇక్కడ చమురును 1400 మీటర్ల లోతు నుంచి వెలికితీస్తున్నారు. దీని కోసం ఒక Platform ను ఏర్పాటు చేశారు. అదే సాగర్ సమ్రాట్.
ii) బేసేన్ (Bassein): ఈ ప్రాంతం ముంబయి హై కి దక్షిణ దిశలో ఉంది. ఇక్కడ చమురును సుమారు 1900 మీటర్ల లోతు నుంచి వెలికితీస్తున్నారు.
* గుజరాత్ - అలియబెట్ (Aliabet): ఈ క్షేత్రం అలియబెట్ ద్వీపంలో ఉంది. ఇది భావ్‌నగర్‌కు 45 కిలోమీటర్ల దూరంలో Gulf of Khambhat లో ఉంది.
* ఆంధ్రప్రదేశ్: కృష్ణా - గోదావరి బేసిన్ (KG Basin)
సహజ వాయువు (Natural Gas)
సహజంగా చమురు లభించే చోటులోనే వాయువు లభ్యమవుతుంది. ఒక అంచనా ప్రకారం భారతదేశంలో సుమారు 450 BCM (Billion Cubic Metres) మేర సహజ వాయువు ఉంది. ఈ మొత్తంలో 75 శాతం ఒక్క బాంబే హై, బేసిన్ ప్రాంతంలోనే ఉంది. ఈ సహజ వాయువును ప్రధానంగా (40%) రసాయనిక ఎరువులను తయారు చేయడానికి ఉపయోగిస్తున్నారు.
* సహజ వాయువును ఒక ప్రాంతం నుంచి మరొక ప్రాంతానికి రవాణా చేయడానికి GAIL (Gas Authority of India Ltd. ను ఏర్పాటు చేశారు.
ఈ రవాణా పైప్‌లైన్ల ద్వారా చేస్తున్నారు.
దేశంలో అతి ముఖ్యమైన పైప్‌లైన్లు:
1. Hajira - Bijaipur - Jagdishpur Pipeline (HBJ Pipeline)
* ఈ పైప్‌లైన్ దేశంలోనే అతి పొడవైంది. దీని పొడవు 1750 కిలోమీటర్లు.
2. Bombay high - Ankaleshwar - Koyali Pipeline (210 kms).
3. Salaya - Koyali - Mathura Pipeline (1075 kms)
4. Mathura - Delhi - Ambala - Jalandhar Pipeline (513 kms)
* యురేనియం: ఈ ఖనిజం అటామిక్ మినరల్. దీని ద్వారా న్యూక్లియర్‌శక్తిని ఉత్పత్తి చేయవచ్చు.
* దేశంలో మొదటగా దీని నిల్వలు ఝార్ఖండ్‌లో కనుక్కున్నారు.
* లభించే ప్రాంతాలు:
* ఝార్ఖండ్: జాదూగూడ (Jadiuguda) - Bhatin - Narwa Pahar
* తెలంగాణ: పెద అడిసెర్లపల్లి (నల్గొండ జిల్లా)
* ఆంధ్రప్రదేశ్: శంకరంపేట (నెల్లూరు జిల్లా), తుమ్మలపల్లి (కడప జిల్లా)
* రాజస్థాన్: రోహి ప్రాంతం
* మేఘాలయ: ఖాసీ (Khasi hills)
* మోనజైట్: ప్రపంచంలోనే మొనజైట్ (Monazite) నిల్వలు అధికంగా భారతదేశంలో ఉన్నాయి. Monazite నుంచి Thorium ను ఉత్పత్తి చేస్తారు. ఇవి అత్యధికంగా కేరళ సముద్రతీరంలో ఉన్నాయి.
భారతదేశంలోని చమురు శుద్ధి కర్మాగారాలు
| కర్మాగారం | రాష్ట్రం | స్థాపించిన సంవత్సరం |
| దిగ్బయ్ - IOC | అసోం | 1901 |
| ట్రాంబే - HPCL | మహారాష్ట్ర | 1954 |
| ట్రాంబే - BPCL | మహారాష్ట్ర | 1955 |
| విశాఖపట్నం - HPCL | ఆంధ్రప్రదేశ్ | 1957 |
| నూన్‌మతి - IOC | అసోం | 1962 |
| బరౌనీ - IOC | బిహార్ | 1964 |
| కొయాలి - IOC | గుజరాత్ | 1965 |
| కొచ్చి - CRL | కేరళ | 1966 |
| చెన్నై - MRL | తమిళనాడు | 1969 |
| హల్దియా - IOC | పశ్చిమ్ బంగ | 1975 |
| Bongaigaon - BRPL | అసోం | 1979 |
| మథుర - IOC | ఉత్తర్ ప్రదేశ్ | 1982 |
| నుమాలిగఢ్ - IOC | అసోం | 1999 |
| జామ్‌నగర్ - RP | గుజరాత్ | 1999 |
| కర్నాల్ - IOC | హరియాణా | 1998 |
| మంగళూరు - HPCL | కర్ణాటక | 1998 |
| పనగుడి - IOC | తమిళనాడు | 1999 |
* IOCL - Indian Oil Corporation Ltd.
* HPCL - Hindustan Petroleum Corporation Ltd.
* BPCL - Bharat Petroleum Corporation Ltd.
* CRL - Cochi Refineries Ltd.
* MRL - Madras Refineries Ltd.
* RP - Reliance Petroleum.
