ఏకపార్టీ వ్యవస్థ:
* ఏదైనా దేశంలో ఒక పార్టీ మాత్రమే ఉండే పరిస్థితిని ఏకపార్టీ వ్యవస్థగా పేర్కొనవచ్చు. ఇలాంటి వ్యవస్థ కమ్యూనిస్టు, నియంతృత్వ దేశాల్లో అమల్లో ఉంటుంది. ఇక్కడ ప్రతిపక్ష పార్టీలు ఉండవు.
* ఏకపార్టీ వ్యవస్థ అమల్లో ఉన్న దేశాల్లో ప్రజాభిప్రాయం కంటే రాజ్యాధికారానికే ఎక్కువ ప్రాధాన్యం ఉంటుంది. ఇలాంటి వ్యవస్థల్లో ప్రజలకు హక్కులు పరిమితంగా, విధులు అపరిమితంగా ఉంటాయి.
* ప్రజల స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రాలపై ప్రభుత్వ నియంత్రణ ఉంటుంది.
* గతంలో సోవియట్ యూనియన్‌లో కమ్యూనిస్ట్‌పార్టీ, జర్మనీలో నాజీపార్టీ, ఇటలీలో ఫాసిస్ట్ పార్టీలను ఏకపార్టీ వ్యవస్థలుగా పేర్కొనవచ్చు.
* ఇలాంటి వ్యవస్థల్లో ప్రజాసంక్షేమం కంటే, రాజ్యం విధానాలకు ప్రాధాన్యం ఉంటుంది.
* అధికార పక్షానికి వ్యతిరేకంగా ఉన్న వ్యవస్థలను నిర్ధాక్షిణ్యంగా అణిచివేస్తారు. ప్రతిపక్షాలకు అవకాశం లేకుండా చేస్తారు.
* నిర్బంధ సైనిక సేవ, నిర్బంధ పన్నుల వ్యవస్థ అమల్లో ఉంటుంది.
* ప్రభుత్వ పాలనా వ్యవస్థలో ప్రజల భాగస్వామ్యం ఉండదు. ఏకపార్టీ వ్యవస్థ రూపొందించిన నియంతృత్వ విధానాలను ప్రజలందరూ పాటించాల్సిందే.
ద్విపార్టీ వ్యవస్థ:
* ఏదైనా దేశ రాజకీయాల్లో రెండు పార్టీలు మాత్రమే వర్ధిల్లుతుంటే దాన్ని ద్విపార్టీ వ్యవస్థ అంటారు. ఇలాంటి చోట ఇతర రాజకీయ పార్టీలు ఉన్నప్పటికీ వాటి ఉనికి చెప్పుకోదగిందిగా ఉండదు.
* ఒకవేళ మూడో రాజకీయ పార్టీ ప్రాముఖ్యం సంతరించుకుంటే అది అంతకు ముందున్న రెండు పార్టీల స్థానాన్ని ఆక్రమిస్తుంది.
* అమెరికాలో డెమోక్రటిక్, రిపబ్లికన్ పార్టీలు; ఇంగ్లండ్‌లో కన్జర్వేటివ్, లేబర్ పార్టీలు ప్రాబల్యంలో ఉన్నాయి.
* రెండు పార్టీలున్న దేశాల్లో అధికార బదిలీ ఆయా పార్టీల విధానాలు, ప్రజాభిప్రాయం ఆధారంగా ఏదో ఒకపార్టీ ప్రభుత్వాధికారాన్ని చేపడుతుంది.
* ద్విపార్టీ వ్యవస్థలో రాజకీయ సుస్థిరత ఉంటుంది. అనిశ్చిత ప్రజాభిప్రాయానికి అవకాశాలు ఉండవు. ప్రజలకు అధికార పక్షాన్ని మినహాయిస్తే కేవలం ప్రతిపక్ష పార్టీ మాత్రమే ప్రత్యామ్నాయ పార్టీగా ఉంటుంది.
* ప్రభుత్వ విధానాల రూపకల్పనలో కూడా అధికార పక్షానికి స్పష్టమైన వైఖరి ఉంటుంది.
బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ:
* ఏదైనా దేశంలో అనేక రాజకీయ పార్టీలు ఉంటే దాన్ని బహుళ పార్టీ వ్యవస్థగా పేర్కొంటారు. ఈ విధానంలో ఏ పార్టీ అధికారానికి వస్తుందో కచ్చితంగా చెప్పలేం.
* ఫ్రాన్స్, ఇటలీ, భారత దేశాల్లో బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ ఉంది.
బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ - లక్షణాలు
* పార్టీల మధ్య సిద్ధాంతపరమైన వ్యత్యాసాలు స్పష్టంగా లేకపోవడం.
* అంతర్గత ప్రజాస్వామ్యం పేరుతో ముఠాలుగా ఏర్పడటం.
* నాయకుల వ్యక్తిత్వం, ఆకర్షణలపై రాజకీయ పార్టీలు ఏర్పడటం.
* నిరంతరం చీలికలు, కలయికలతో వర్ధిల్లి ఉండటం.
* ప్రజాభిప్రాయం స్పష్టతను కలిగి ఉండకపోవడం.
* తరచూ ప్రభుత్వాలు మార్పులకు గురికావడం.
* రాజకీయ అనిశ్చిత నెలకొనడం.
* ప్రజలకు అనేక ప్రత్యామ్నాయాలు ఉండటం.
* బలమైన ప్రతిపక్షం ఏర్పడకపోవడం.
* సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు నెలకొని ప్రభుత్వ మనుగడ ప్రశ్నార్థకంగా మారడం.
* సుస్థిరమైన రాజకీయ నిర్ణయాలు లేకపోవడం.
భారత రాజకీయ పార్టీ వ్యవస్థ - పరిశీలన
* సాధారణంగా ప్రపంచంలోని ప్రజాస్వామ్య దేశాల్లో ద్విపార్టీ వ్యవస్థ లేదా బహుళపార్టీ వ్యవస్థ ఉంటుంది.
* భారతదేశంలో పార్టీ వ్యవస్థ ద్విపార్టీ వ్యవస్థ కాదు. ఇది బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ అయినప్పటికీ సంపూర్ణంగా బహుళ పార్టీ వ్యవస్థ అని కూడా చెప్పలేం.
* మనదేశ రాజకీయ వ్యవస్థను కొందరు ఏకపార్టీ ఆధిక్యత కలిగిన బహుళపార్టీ వ్యవస్థ అంటారు. ఈ పోకడ దాదాపు రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చినప్పటి నుంచి ఉంది.
* భారత రాజకీయ వ్యవస్థ మరో ముఖ్య లక్షణం - నిరంతరం చీలికలు, కలయికలు.
* 1969లో కాంగ్రెస్‌పార్టీ కొత్త కాంగ్రెస్, వ్యవస్థ కాంగ్రెస్‌గా చీలిపోయింది.
* 1978లో మళ్లీ కాంగ్రెస్‌లో చీలిక వచ్చి ఇందిరా కాంగ్రెస్, KBR కాంగ్రెస్‌గా ఏర్పడ్డాయి.
* సోనియాగాంధీ నాయకత్వాన్ని వ్యతిరేకించిన కాంగ్రెస్ నాయకులైన శరద్‌పవార్, పి.ఎ. సంగ్మా, తారిఖ్ అన్వర్‌లు నేషనలిస్ట్ కాంగ్రెస్ పార్టీని ఏర్పాటు చేశారు.
* 1964లో భారత కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ చీలికకు గురై CPI, CPMగా అవతరించాయి. 1969లో CPM నుంచి CPI ఏర్పడింది.
* ప్రాంతీయ పార్టీలైన DK (ద్రవిడ కజగం) నుంచి DMK (ద్రవిడ మున్నేట్ర కజగం) ఏర్పడింది.
* DMK నుంచి AIADMK ఏర్పడింది.
* తెలుగుదేశం పార్టీ నుంచి 1984లో నాదెండ్ల భాస్కరరావు నాయకత్వంలో ప్రజాస్వామ్య తెలుగుదేశం ఏర్పడింది. 1995 ఆగస్టులో చంద్రబాబు నాయకత్వంలో TDP మరొకసారి చీలిపోయింది.
* 1977లో వ్యవస్థా కాంగ్రెస్, సోషలిస్ట్‌పార్టీ జనసంఘ్, కాంగ్రెస్ ఫర్ డెమోక్రసీ, భారతీయ లోక్‌దళ్ కలిసి జనతా పార్టీగా అవతరించాయి.
* 1979-80 మధ్యకాలంలో ఈ పార్టీలు మళ్లీ విడిపోయాయి.
* 1989లో జనతాపార్టీ లోక్‌దళ్ కలిసి, జనతాదళ్‌గా అవతరించాయి.
* 1989లో లోక్‌సభ ఎన్నికల కంటే ముందు నేషనల్ ఫ్రంట్ పేరుతో కొన్ని రాజకీయ పార్టీలు ఏర్పడ్డాయి.
* 1996లో లోక్‌సభ ఎన్నికల కంటే ముందు యునైటెడ్ ఫ్రంట్ పేరుతో కొన్ని రాజకీయ పార్టీలు కూటమిగా ఏర్పడ్డాయి.
* 1998లో BJP నాయకత్వంలో కొన్ని రాజకీయ పార్టీలు NDA (నేషనల్ డెమోక్రటిక్ అలయెన్స్) కూటమిగా ఏర్పడ్డాయి.
* 2004లో కాంగ్రెస్ నాయకత్వంలో కొన్ని రాజకీయ పార్టీలు UPA (యునైటెడ్ ప్రొగ్రెసివ్ అలయెన్స్) కూటమిగా ఏర్పడ్డాయి.
* ప్రస్తుతం నరేంద్రమోదీ నాయకత్వంలోని 16వ లోక్‌సభలో BJP నాయకత్వంలోని NDA కూటమి అధికారంలో ఉంది.
ఏకాధిపత్య పార్టీ వ్యవస్థ
* భారతదేశంలో ఫ్రెంచ్, ఇటలీ దేశాల్లో మాదిరి బహుళపార్టీ విధానం అమల్లో ఉన్నప్పటికీ ఆ దేశాల్లో మాదిరిగా కాకుండా మనదేశంలో ఏకపార్టీ ఆధిపత్యం కొనసాగుతుందని రాజనీతి శాస్త్రవేత్తలైన మైరన్ వీనర్, రజినీ కొఠారీ పేర్కొన్నారు.
* మనదేశంలో స్వాతంత్య్రం లభించిన తర్వాత దాదాపు 20 సంవత్సరాలపాటు కేంద్రంలో, రాష్ట్రాల్లోనూ కాంగ్రెస్ ఆధిపత్యం కలిగి ఉంది.
* 1967 ఎన్నికల తర్వాత కాంగ్రెస్ ఆధిపత్యం అంతరించి పంజాబ్, ఉత్తర్‌ప్రదేశ్, కేరళ, బీహార్, రాజస్థాన్, తమిళనాడు, మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రాల్లో సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి.
* 1970 నుంచి 1977 వరకు తిరిగి కాంగ్రెస్ ఆధిపత్యం కొనసాగింది. 1980లో కాంగ్రెస్ పార్టీ తిరిగి కేంద్రలో అధికారానికి వచ్చి, 1989 వరకు కొనసాగింది.
* 1991 నుంచి 1996 వరకు, 2004 నుంచి 2014 వరకు కాంగ్రెస్ పార్టీ కేంద్రంలో అధికారాన్ని చెలాయించింది.
ప్రాంతీయతత్వం
* మారుతున్న పరిస్థితులకు అనుగుణంగా కాంగ్రెస్‌పార్టీ తన విధానాలను మార్చుకోకపోవడం వల్ల వివిధ ప్రాంతాలు, వర్గాలకు చెందిన ప్రజలు తమ ప్రయోజనాలను నెరవేర్చుకోవాలన్న ధ్యేయంతో 1967 తర్వాత అనేక రాష్ట్రాల్లో ప్రాంతీయ పార్టీలు తమ ఆకాంక్షాలకు అనుగుణంగా ప్రభుత్వాలను ఏర్పాటు చేశాయి.
* 1980 తర్వాత ప్రాంతీయ పార్టీల ఆధిపత్యం పెరిగి జాతీయ రాజకీయాలను శాసించే స్థాయికి ఎదిగాయి.
* లోక్‌సభ ఎన్నికల్లో ఏ ఒక్క జాతీయ పార్టీకి ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయడానికి అవసరమైన పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ రాకపోవడంతో ప్రాంతీయ పార్టీల మద్ధతుతో జాతీయ స్థాయిలో ప్రభుత్వాలను ఏర్పాటు చేస్తున్నారు.
* మనదేశంలో వివిధ ప్రాంతీయ పార్టీల ఏర్పాటు 1989 నుంచి సంకీర్ణ రాజకీయాలకు దారితీసింది.
ఇంతవరకు మన దేశంలో కేంద్రంలో ఏర్పడిన సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు
లోక్‌సభ - వివిధ రాజకీయ పార్టీల బలాబలాలు
1వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1951)
| 1. కాంగ్రెస్ పార్టీ | 364 |
| 2. సీపీఐ | 16 |
| 3. సోషలిస్ట్ పార్టీ | 12 |
| 4. కిసాన్ మజ్దూర్ ప్రజాపార్టీ | 9 |
| 5. భారతీయ జనసంఘ్ | 3 |
| 6. ఇతర పార్టీలు | 48 |
| 7. స్వతంత్రులు | 37 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 489 |
2వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1957)
| 1. కాంగ్రెస్ పార్టీ | 371 |
| 2. సీపీఐ | 27 |
| 3. భారతీయ జనసంఘ్ | 4 |
| 4. పీఎస్పీ | 5 |
| 5. ఇండిపెండెంట్స్ | 42 |
| 6. ఇతరులు | 45 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 494 |
3వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1962)
| 1. కాంగ్రెస్ పార్టీ | 361 |
| 2. సీపీఐ | 29 |
| 3. జనసంఘ్ | 14 |
| 4. పీఎస్పీ | 12 |
| 5. ఎస్‌డబ్ల్యూఏ | 18 |
| 6. ఇండిపెండెంట్స్ | 20 |
| 7. రిపబ్లికన్ పార్టీ | 3 |
| 8. సోషలిస్ట్ పార్టీ | 6 |
| 9. హిందూ మహాసభ | 1 |
| 10. స్వతంత్ర పార్టీ | 18 |
| 11. ఇతరులు | 12 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 494 |
4వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1967)
| 1. కాంగ్రెస్ పార్టీ | 283 |
| 2. జనసంఘ్ | 35 |
| 3. సీపీఐ | 23 |
| 4. సీపీఎం | 19 |
| 5. పీఎస్పీ | 13 |
| 6. ఎస్ఎస్‌పీ | 23 |
| 7. స్వతంత్ర పార్టీ | 44 |
| 8. డిఎంకే | 25 |
| 9. ఇండిపెండెంట్స్ | 35 |
| 10. ఇతరులు | 20 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 520 |
5వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1971)
| 1. కాంగ్రెస్ | 352 |
| 2. భారతీయ జనసంఘ్ | 22 |
| 3. సీపీఐ | 23 |
| 4. సీపీఎం | 25 |
| 5. కాంగ్రెస్ (సంస్థ) | 16 |
| 6. డీఎంకే | 22 |
| 7. స్వతంత్ర పార్టీ | 8 |
| 8. ఇతరులు | 50 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 518 |
6వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1977)
| 1. జనతా పార్టీ | 295 |
| 2. సీపీఐ | 7 |
| 3. సీపీఎం | 22 |
| 4. కాంగ్రెస్ | 154 |
| 5. ఇండిపెండెంట్స్ | 9 |
| 6. డీఎంకే | 1 |
| 7. ఏఐఏడీఎంకే | 18 |
| 8. అకాళీదళ్ | 8 |
| 9. ఇతరులు | 28 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 542 |
7వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1980)
| 1. సీపీఐ | 10 |
| 2. సీపీఎం | 37 |
| 3. కాంగ్రెస్ (ఐ) | 353 |
| 4. కాంగ్రెస్ (యు) | 13 |
| 5. జనతాపార్టీ | 31 |
| 6. జనతా పార్టీ (ఎన్) | 41 |
| 7. డీఎంకే | 16 |
| 8. ఆర్ఎస్పీ | 4 |
| 9. ఇండిపెండెంట్స్ | 9 |
| 10. ఇతరులు | 28 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 542 |
8వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1984)
| 1. బీజేపీ | 2 |
| 2. సీపీఐ | 6 |
| 3. సీపీఎం | 22 |
| 4. కాంగ్రెస్ | 404 |
| 5. జనతాపార్టీ | 10 |
| 6. లోక్‌దళ్ | 3 |
| 7. ఇండిపెండెంట్స్ | 5 |
| 8. టీడీపీ | 30 |
| 9. ఏఐఏడీఎంకే | 12 |
| 10. నేషనల్ కాన్ఫరెన్స్ | 3 |
| 11. అకాళీదళ్ (ఎల్) | 7 |
| 12. ఇతరులు | 38 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 542 |
9వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1989)
| 1. కాంగ్రెస్ | 197 |
| 2. బీజేపీ | 85 |
| 3. సీపీఐ | 12 |
| 4. సీపీఎం | 33 |
| 5. జనతాదళ్ | 143 |
| 6. ఏడీకే | 11 |
| 7. ఆర్ఎస్పీ | 4 |
| 8. టీడీపీ | 2 |
| 9. బీఎస్పీ | 3 |
| 10. జేఎంఎం | 3 |
| 11. ఎంఐఎం | 1 |
| 12. శివసేన | 1 |
| 13. ఇండిపెండెంట్స్ | 12 |
| 14. ఏఐఏడీఎంకే | 11 |
| 15. ఇతరులు | 25 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
10వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1991)
| 1. బీజేపీ | 129 |
| 2. సీపీఐ | 14 |
| 3. సీపీఎం | 35 |
| 4. కాంగ్రెస్ | 232 |
| 5. జనతాదళ్ | 59 |
| 6. ఏడీకే | 11 |
| 7. ఏజీపీ | 1 |
| 8. బీఎస్పీ | 2 |
| 9. జేఎంఎం | 6 |
| 10. ఆర్ఎస్పీ | 4 |
| 11. శివసేన | 4 |
| 12. ఇండిపెండెంట్స్ | 1 |
| 13. టీడీపీ | 13 |
| 14. ఏఐఏడీఎంకే | 11 |
| 15. ఇతరులు | 20 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 542 |
11వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1996)
| 1. బీజేపీ | 161 |
| 2. సీపీఐ | 12 |
| 3. సీపీఎం | 32 |
| 4. కాంగ్రెస్ | 140 |
| 5. జనతాదళ్ | 46 |
| 6. ఎస్ఏపీ | 8 |
| 7. ఇండిపెండెంట్స్ | 9 |
| 8. డీఎంకే | 17 |
| 9. టీడీపీ | 16 |
| 10. ఎస్పీ | 17 |
| 11. శివసేన | 15 |
| 12. బీఎస్పీ | 11 |
| 13. ఇతరులు | 59 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
12వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1998)
| 1. బీజేపీ | 182 |
| 2. బీఎస్పీ | 5 |
| 3. సీపీఐ | 9 |
| 4. సీపీఎం | 32 |
| 5. కాంగ్రెస్ | 141 |
| 6. జేడీ | 6 |
| 7. ఎస్ఏపీ | 12 |
| 8. ఏడీఎంకే | 18 |
| 9. డీఎంకే | 6 |
| 10. పీఎంకే | 4 |
| 11. ఆర్‌పీఐ | 4 |
| 12. ఎస్పీ | 20 |
| 13. టీడీపీ | 12 |
| 14. ఆర్జేడీ | 17 |
| 15. ఇతరులు | 75 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
13వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (1999)
| 1. బీజేపీ | 182 |
| 2. బీఎస్పీ | 14 |
| 3. సీపీఐ | 4 |
| 4. సీపీఎం | 33 |
| 5. కాంగ్రెస్ | 114 |
| 6. జేడీ(ఎస్) | 1 |
| 7. జేడీ(యు) | 21 |
| 8. ఏడీఎంకే | 10 |
| 9. ఏఐటీసీ | 8 |
| 10. బీజేడీ | 10 |
| 11. డీఎంకే | 12 |
| 12. ఎంసీపీ | 8 |
| 13. పీఎంకే | 5 |
| 14. ఆర్జేడీ | 7 |
| 15. శివసేన | 15 |
| 16. ఎస్పీ | 26 |
| 17. టీడీపీ | 29 |
| 18. ఇండిపెండెంట్స్ | 6 |
| 19. ఇతరులు | 38 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
14వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (2004)
| 1. బీజేపీ | 138 |
| 2. బీఎస్పీ | 19 |
| 3. సీపీఐ | 10 |
| 4. సీపీఎం | 43 |
| 5. కాంగ్రెస్ | 145 |
| 6. ఎన్‌సీపీ | 9 |
| 7. ఏజీపీ | 2 |
| 8. బీజేడీ | 11 |
| 9. డీఎంకే | 16 |
| 10. జేడీ(ఎస్) | 3 |
| 11. జేడీ(యు) | 8 |
| 12. జేఎంఎం | 5 |
| 13. ఏడీఎంకే | 4 |
| 14. పీఎంకే | 6 |
| 15. ఆర్జేడీ | 24 |
| 16. ఎస్పీ | 36 |
| 17. ఎన్ఏడీ | 8 |
| 18. శివసేన | 12 |
| 19. టీడీపీ | 5 |
| 20. టీఆర్ఎస్ | 5 |
| 21. ఎంఐఎం | 1 |
| 22. ఇండిపెండెంట్స్ | 5 |
| 23. ఇతరులు | 28 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
15వ లోక్‌సభ ఎన్నికలు (2009)
| 1. కాంగ్రెస్ | 206 |
| 2. తృణమూల్ కాంగ్రెస్ | 19 |
| 3. డీఎంకే | 18 |
| 4. ఎన్‌సీపీ | 9 |
| 5. జేకేఎన్‌సీ | 3 |
| 6. జేఎంఎం | 2 |
| 7. ముస్లింలీగ్ | 2 |
| 8. బీజేపీ | 116 |
| 9. జేడీ(యు) | 20 |
| 10. శివసేన | 11 |
| 11. ఆర్ఎల్డీ | 5 |
| 12. శిరోమణి అకాళీదళ్ | 4 |
| 13. టీఆర్ఎస్ | 2 |
| 14. ఏజీపీ | 1 |
| 15. బీఎస్పీ | 21 |
| 16. సీపీఎం | 16 |
| 17. బీజేడీ | 14 |
| 18. ఏఐఏడీఎంకే | 9 |
| 19. టీడీపీ | 6 |
| 20. సీపీఐ | 4 |
| 21. ఎస్పీ | 23 |
| 22. ఐఎన్‌డీ | 9 |
| 23. ఆర్జేడీ | 4 |
| 24. ఇతరులు | 19 |
| మొత్తం స్థానాలు: | 543 |
