సమగ్రతకు... సార్వభౌమత్వానికి సంరక్షణలు!

మన దేశంలో భిన్నత్వంలో ఏకత్వాన్ని సాధించేందుకు, అసాధారణ పరిస్థితుల్లో దేశ సార్వభౌమత్వం, సమగ్రత, రక్షణలను సంరక్షించడానికిరాజ్యాంగంలో అత్యవసర అధికారాలను పొందుపరిచారు. వీటిని వినియోగించినప్పుడు కేంద్ర ప్రభుత్వానికి సంపూర్ణ అధికారాలు లభించి దేశం ఏకతాటిపై ఉండే వీలుంటుంది. ఈ అధికారాల నేపథ్యం, రాజ్యాంగ వివరణ, వినియోగించిన సందర్భాలు,  ఆ సమయంలో దేశంలో సంభవించిన మార్పులు లాంటి అంశాలపై అభ్యర్థులు అవగాహన పెంచుకోవాలి.

అత్యవసర అధికారాలు

అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను మన రాజ్యాంగ నిర్మాతలు భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935 నుంచి గ్రహించారు. వీటిని వినియోగించినప్పుడు పాటించాల్సిన పద్ధతులను జర్మనీ దేశ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు. కానీ వాటి అమలు సమయంలో ‘జీవించే హక్కు’ను రద్దు కాకుండా ఉండే విధానాన్ని జపాన్‌ రాజ్యాంగం నుంచి తీసుకున్నారు.  

రాజ్యాంగ సభలో అనుకూల, వ్యతిరేక వాదనలు 

రాజ్యాంగంలో అత్యవసర అధికారాలు తప్పనిసరిగా పొందుపరచాలని డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్, అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యర్, టి.టి.కృష్ణమాచారి ప్రతిపాదించారు. వీటిని రాజ్యాంగంలో పొందుపరచాల్సిన అవసరం లేదంటూ హెచ్‌.వి.కామత్, కె.టి.షా, సి.డి.దేశ్‌ముఖ్‌ పూర్తిగా వ్యతిరేకించారు. 

* భారత రాజ్యాంగంలోని 18వ భాగంలో ఆర్టికల్‌ 352 నుంచి 360 మధ్య మూడు రకాల అత్యవసర అధికారాలను పేర్కొన్నారు. 

1) జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి (National Emergency) - ఆర్టికల్‌ 352 

2) రాజ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితి (Constitutional Emergency) - ఆర్టికల్‌ 356 

3) ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి (Financial Emergency) - ఆర్టికల్‌ 360

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి (National Emergency)

దీన్ని ఆర్టికల్‌ 352 ప్రకారం భారత రాష్ట్రపతి రెండు రకాల కారణాలతో కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు విధిస్తారు. ఇప్పటి వరకు మన దేశంలో మూడుసార్లు జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.

A. బాహ్య కారణాలు: మన దేశంపై విదేశీ దాడి జరిగినప్పుడు లేదా మన దేశం శత్రుదేశంపై యుద్ధం ప్రకటించినప్పుడు దేశ సమగ్రతను పరిరక్షించడానికి రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తారు.

B. ఆంతరంగిక కారణాలు: దేశంలో అంతర్గతంగా కల్లోలాలు  చెలరేగి శాంతిభద్రతలు క్షీణించినప్పుడు దేశ సమగ్రతను పరిరక్షించడానికి రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తారు. 

44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - మార్పులు: 

* ‘ఆంతరంగిక అల్లకల్లోలాలు’ అనే పదాన్ని తొలగించి దాని స్థానంలో ‘సాయుధ దళాల తిరుగుబాటు’ అనే పదాన్ని చేర్చారు. 

* కేంద్ర కేబినెట్‌ లిఖిత పూర్వక సలహా మేరకే రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించాలి.

* కేంద్ర కేబినెట్‌ సలహాను రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా పాటించాల్సిన అవసరం లేదు. ఒకసారి పునఃపరిశీలనకు పంపవచ్చు. కానీ కేంద్ర కేబినెట్‌ రెండోసారి ఆమోదించి పంపితే రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించాలి. 

* జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను పార్లమెంట్‌ 30 రోజుల్లోగా 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీతో ఆమోదించాలి. అంతకు ముందు పార్లమెంట్‌ రెండు నెలల్లోగా 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీతో ఆమోదించాలని ఉండేది. 

 ఆమోదం-రద్దు

* ఆర్టికల్‌ 352 ప్రకారం రాష్ట్రపతి విధించిన జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను పార్లమెంట్‌ 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీతో 30 రోజుల్లోగా ఆమోదించాలి. 

* రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన చేసే సమయానికి లోక్‌సభ రద్దయి ఉంటే దాన్ని రాజ్యసభ ఆమోదంతో కొనసాగిస్తారు. కొత్త లోక్‌సభ ఏర్పడిన తర్వాత ఆ సభ మొదటి సమావేశ తేదీ నుంచి 30 రోజుల్లోగా ఈ ప్రకటనను ఆమోదించాలి. లేకపోతే జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది. 

* దీన్ని ఆమోదించే విషయంలో పార్లమెంట్‌ ఉభయసభల మధ్య భిన్నాభిప్రాయాలు వ్యక్తమైతే అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది. ఈ విషయంలో ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశానికి అవకాశం లేదు. 

* పార్లమెంట్‌ ఆమోదంతో 6 నెలలకొకసారి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని ఎంతకాలమైనా కొనసాగించవచ్చు. దీనికి గరిష్ఠ కాలపరిమితి లేదు.

* జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని రాష్ట్రపతి 6 నెలల కంటే ముందే ఎప్పుడైనా రద్దుచేయవచ్చు.

* ఒక సాధారణ తీర్మానాన్ని ఆమోదించడం ద్వారా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను పార్లమెంట్‌ రద్దు చేయగలదు. 

* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1978 ద్వారా లోక్‌సభలోని 1/10వ వంతు సభ్యుల సంతకాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి రద్దును కోరుతూ ఒక తీర్మానాన్ని లోక్‌సభ స్పీకర్‌/రాష్ట్రపతికి అందజేయాలి. దీని ప్రకారం సాధారణ మెజార్టీతో ఒక తీర్మానాన్ని ఆమోదించడం ద్వారా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని రద్దు చేయవచ్చు.

దేశంలో సంభవించే మార్పులు 

ఆర్టికల్‌ 250:

* రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై శాసనాలు రూపొందించే అధికారం పార్లమెంటుకు లభిస్తుంది. 

* పార్లమెంటు సమావేశాలు లేనప్పుడు రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై రాష్ట్రపతి ఆర్డినెన్స్‌ను జారీ చేస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 353:

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల కార్యనిర్వాహక అధికారాలపై కేంద్రం పరిమితులను విధించగలదు.

ఆర్టికల్‌ 354:

* కేంద్రం నుంచి రాష్ట్రాలకు బదిలీ అయ్యే వనరులను కేంద్రం నిలిపివేయవచ్చు.

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఆర్థిక అధికారాలపై కేంద్రం పరిమితులను విధించగలదు. 

ఆర్టికల్‌ 358:

* దీని ప్రకారం ఆర్టికల్‌ 19లో పేర్కొన్న స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాలు సహజంగానే రద్దవుతాయి.

* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1978 ప్రకారం బాహ్య కారణాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు మాత్రమే ఆర్టికల్‌ 19లో పేర్కొన్న స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాలు సహజంగా రద్దు అవుతాయి. ఆంతరంగిక/సాయుధ కారణాలతో విధించినప్పుడు ఆర్టికల్‌ 19లో పేర్కొన్న స్వేచ్ఛా, స్వాతంత్య్రాలు సహజంగా రద్దు కావని, రాష్ట్రపతి జారీ చేసే ప్రత్యేక ప్రకటనల ద్వారా మాత్రమే రద్దు అవుతాయని, దీన్ని పార్లమెంట్‌ ఆమోదించాలని నిర్దేశించారు.

ఆర్టికల్‌ 359:

* జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి సమయంలో రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 20, 21లో పేర్కొన్న ప్రాథమిక హక్కులను మినహాయించి మిగిలిన ప్రాథమిక హక్కులన్నింటినీ సస్పెండ్‌ చేయవచ్చు. 

* ఉన్నత న్యాయస్థానాల న్యాయ సమీక్ష అధికారంపై పరిమితులు విధించవచ్చు. ప్రాథమిక హక్కుల అమలుకు ఆర్టికల్‌ 32 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టు, ఆర్టికల్‌ 226 ప్రకారం హైకోర్టులు జారీ చేసే రిట్స్‌పై పార్లమెంట్‌ చట్టబద్ధమైన పరిమితులను విధించగలదు.

చట్టసభల పదవీకాలం పొడిగింపు

* జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి అమల్లో ఉన్న సమయంలో లోక్‌సభ, రాష్ట్రాల శాననసభల పదవీకాలం గడువు ముగిసినప్పటికీ పొడిగించవచ్చు.

- 5వ లోక్‌సభ పదవీకాలం 1976 మార్చి 18న ముగిసేనాటికి ఆంతరంగిక కారణాలతో దేశంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి కొనసాగుతోంది. దాంతో ఆ లోక్‌సభ పదవీకాలాన్ని 1977 మార్చి 18 వరకు పొడిగించారు. కానీ 1977 జనవరి 18న లోక్‌సభను రద్దు చేశారు. మొత్తంగా 5వ లోక్‌సభ 5 సంవత్సరాల 10 నెలలు కొనసాగింది. 

- 1976లో ఒడిశా, కేరళ రాష్ట్రాల శాసనసభల పదవీకాలాన్ని ఒక సంవత్సరం పొడిగించారు. 

- ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 5వ శాసనసభ పదవీకాలాన్ని ఒక సంవత్సరం అదనంగా (1977 - 78) పొడిగించారు.

 జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన సందర్భాలు

* 1962లో భారతదేశంపై చైనా దురాక్రమణ చేయడంతో జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ ప్రభుత్వం సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌ మన దేశంలో తొలిసారిగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. ఇది 1962 అక్టోబరు 26 నుంచి 1968 జనవరి 10 వరకు అమలులో ఉంది. 

* 1971 డిసెంబరు 3 నుంచి 1977 మార్చి 21 మధ్య రెండోసారి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని అమలు చేశారు. 1971లో బంగ్లాదేశ్‌ అవతరణ సందర్భంగా భారత్‌ - పాకిస్థాన్‌ల మధ్య యుద్ధం ప్రారంభం కావడంతో ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వ సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి వి.వి.గిరి విధించారు.

* 1975 జూన్‌ 25 నుంచి 1977 మార్చి 21 మధ్య మూడోసారి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. 1975లో ఇందిరా గాంధీ ఎన్నిక చెల్లదని అలహాబాద్‌ హైకోర్టు తీర్పు ఇవ్వడంతో దేశంలో చెలరేగిన ఆంతరంగిక అల్లకల్లోలాలను నియంత్రించేందుకు ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వ సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌ విధించారు. 

* 1975లో 38వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా ఆర్టికల్‌ 352(4) ద్వారా ఒకే సమయంలో రెండు వేర్వేరు కారణాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని కొనసాగించవచ్చని నిర్దేశించారు. 1975 నుంచి 1977 మధ్య మన దేశంలో ఒకే సమయంలో రెండు వేర్వేరు కారణాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని కొనసాగించారు. 

విమర్శలు 

* ‘అత్యవసర పరిస్థితిని ఉపయోగించి నెలకొల్పే శాంతి శ్మశానపు ప్రశాంతిని తలపిస్తుంది’ - హెచ్‌.వి.కామత్‌

* ‘అత్యవసర అధికారాలు మన రాజ్యాంగంపై జరిపే దోపిడీ లాంటివి’ - కె.ఎం.నంబియార్‌

* ‘భారత రాజ్యాంగం క్లిష్ట పరిస్థితులను ఎదుర్కొనేటప్పుడు తనను తాను సంరక్షించుకోవడానికి వినియోగించే ఉపాయాలు అత్యవసర అధికారాలు’ - డాక్టర్‌.బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

   మాదిరి ప్ర‌శ్న‌లు

1. మనదేశంలో తొలిసారిగా ఏ చట్టం ప్రకారం కార్యనిర్వాహక శాఖ నుంచి శాసన నిర్మాణశాఖను వేరుచేశారు?

1) చార్టర్‌ చట్టం, 1813        

2) చార్టర్‌ చట్టం, 1833

3) భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935

4) ఇండియన్‌ కౌన్సిల్‌ చట్టం, 1892

2. కింద పేర్కొన్న అంశాల్లో సరైనవి?

ఎ) ప్రపంచ పార్లమెంటులకు తల్లి లాంటిది బ్రిటన్‌.

బి) మనదేశం పార్లమెంటరీ విధానాన్ని బ్రిటన్‌ నుంచి గ్రహించింది.

సి) దేశంలో అత్యున్నత శాసన నిర్మాణ వ్యవస్థ పార్లమెంటు.

డి) మింటోమార్లే సంస్కరణల చట్టం, 1909 ప్రకారం మనదేశంలో ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.

1) ఎ, బి, డి        2) ఎ, సి, డి       3) ఎ, బి, సి       4) ఎ, బి, సి, డి 

3. మన రాజ్యంగంలో పార్లమెంట్‌కు సంబంధించిన వివరణ ఎక్కడ ఉంది?

1) అయిదో భాగం, ఆర్టికల్‌ 79 నుంచి 122

2) ఆరో భాగం, ఆర్టికల్‌ 79 నుంచి 129

3) ఏడో భాగం, ఆర్టికల్‌ 76 నుంచి 102

4) అయిదో భాగం, ఆర్టికల్‌ 77 నుంచి 112

4. పార్లమెటు తొలి సమావేశం ఎప్పుడు జరిగింది?

1) 1952, ఏప్రిల్‌ 3    2) 1952, ఏప్రిల్‌ 17

3) 1952, మే 13        4) 1952, జూన్‌ 18

5. పార్లమెంటుకు గల శాసనాధికారానికి సంబంధించి కిందివాటిలో సరైంది?

ఎ) ఆర్టికల్‌ 3 రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ

బి) ఆర్టికల్‌ 11 పౌరసత్వానికి సంబంధించిన అంశాలు

సి) ఆర్టికల్‌ 71 రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నికల వ్యవహారాలు

డి) ఆర్టికల్‌ 169(1) రాష్ట్రాల్లో ఎగువసభ అయిన విధానపరిషత్‌ ఏర్పాటు/తొలగింపు

1) ఎ, బి, డి సరైనవి         2) ఎ, సి, డి సరైనవి

3) ఎ, బి, సి సరైనవి         4) ఎ, బి, సి, డి సరైనవి

6. రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై పార్లమెంట్‌ చట్టాలను రూపొందించే సందర్భాన్ని గుర్తించండి.

ఎ) ఆర్టికల్‌ 249 - జాతీయ ప్రాధాన్యతరీత్యా రాజ్యసభ 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీతో తీర్మానం చేసినప్పుడు

బి) ఆర్టికల్‌ 252 - రెండు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ రాష్ట్రాల కోరిక మేరకు

సి) ఆర్టికల్‌ 253 - అంతర్జాతీయ ఒప్పందాల అమలు కోసం

డి) ఆర్టికల్‌ 356 - రాష్ట్రపతి పాలన అమల్లో ఉన్న రాష్ట్రాలకు

1) ఎ, బి, సి సరైనవి        2) ఎ, బి, డి సరైనవి

3) ఎ, సి, డి సరైనవి        4) ఎ, బి, సి, డి సరైనవి

7. పార్లమెంటు కేంద్ర కార్యనిర్వాహక వర్గాన్ని నియంత్రించే పద్ధతిని గుర్తించండి.

ఎ) కోత తీర్మానాలు ప్రవేశపెట్టడం ద్వారా

బి) అవిశ్వాస, విశ్వాస తీర్మానాల ద్వారా

సి) ద్రవ్య బిల్లులు, బడ్జెట్‌ను తిరస్కరించడం ద్వారా

డి) ప్రైవేట్‌ బిల్లులను ప్రవేశపెట్టడం ద్వారా

1) ఎ, బి, డి       2) ఎ, సి, డి       3) ఎ, బి, సి      4) ఎ, బి, సి, డి 

8. రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ ప్రకారం పార్లమెంట్‌ రాజ్యాంగాన్ని 3 రకాల పద్ధతుల ద్వారా సవరించగలదు?

1) ఆర్టికల్‌ 368    2) ఆర్టికల్‌ 362

3) ఆర్టికల్‌ 358    4) ఆర్టికల్‌ 378

9. పార్లమెంటు అనుమతి లేనిదే ప్రజల వద్ద నుంచి నూతన పన్నులు వసూలు చేయరాదని రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ పేర్కొంటుంది?

1) ఆర్టికల్‌ 355     2) ఆర్టికల్‌ 265

3) ఆర్టికల్‌ 275     4) ఆర్టికల్‌ 382

10. రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ ప్రకారం రాజ్యసభ ప్రత్యేక తీర్మానం చేస్తే పార్లమెంట్‌ నూతన అఖిల భారత సర్వీసులను ఏర్పాటుచేస్తుంది?

1) ఆర్టికల్‌ 312     2) ఆర్టికల్‌ 362

3) ఆర్టికల్‌ 372    4) ఆర్టికల్‌ 216

11. ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్రమంత్రి మండలి ఎవరికి సమష్టి బాధ్యత వహించాలి?

1) రాష్ట్రపతి    2) రాజ్యసభ    3) లోక్‌సభ    4) సుప్రీంకోర్టు

12. మనదేశంలో జాతీయస్థాయిలో తొలిసారిగా ఏ చట్టం ద్వారా ద్విసభా విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు?

1) రెగ్యులేటింగ్‌ చట్టం, 1773  

2) మింటోమార్లే సంస్కరణల చట్టం, 1909

3) చార్టర్‌ చట్టం, 1833      

4) మాంటేగ్‌ చెమ్స్‌ఫర్డ్‌ సంస్కరణల చట్టం, 1919

సమాధానాలు

1-2; 2-3; 3-1; 4-3; 5-4; 6-4; 7-4; 8-1; 9-2; 10-1; 11-3; 12-4.

మాదిరి ప్రశ్నలు

1. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 79 ప్రకారం పార్లమెంట్‌ అంటే?
1) రాజ్యసభ, లోక్‌సభ
2) రాష్ట్రపతి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ
3) కేబినెట్, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ
4) ప్రధానమంత్రి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ

2. రాష్ట్రపతి శాసనాధికారాలకు సంబంధించి కిందివాటిలో సరైంది?
ఎ) పార్లమెంటు సమావేశాలను ప్రారంభించడాన్ని 'సమన్స్‌' అంటారు.
బి) పార్లమెంటు సమావేశాలను దీర్ఘకాలం వాయిదా వేయడాన్ని 'ప్రోరోగ్‌' అంటారు.
సి) లోక్‌సభ రద్దు చేయడాన్ని 'డిసాల్వ్‌' అంటారు.
డి) రాజ్యసభను కొనసాగించడాన్ని 'అడార్ఫ్‌' అంటారు. 

1) ఎ, బి, సి   2) ఎ, బి, డి  3) ఎ, సి, డి  4) ఎ, బి, సి, డి

3. ఆర్టికల్‌ 80(3) ప్రకారం కళలు, సాహిత్యం, సామాజిక సేవా రంగాల్లో ప్రావీణ్యం ఉన్న ఎంతమందిని రాష్ట్రపతి రాజ్యసభకు నామినేట్‌ చేస్తారు?
1) 6              2) 8           3) 12        4) 17

4. రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ ప్రకారం పార్లమెంట్‌ ఆమోదించిన బిల్లులు రాష్ట్రపతి ఆమోదముద్ర ద్వారా చట్టాలుగా మారతాయి?
1) ఆర్టికల్‌ 110          2) ఆర్టికల్‌ 111         3) ఆర్టికల్‌ 113              4) ఆర్టికల్‌ 114

5. పార్లమెంటు సమావేశాలు లేనప్పుడు దేశ శ్రేయస్సు కోసం ఆర్టికల్ 123 ప్రకారం రాష్ట్రపతి జారీ చేసే ఆర్డినెన్స్‌ గరిష్ఠ జీవితకాలం ఎంత?
1) పార్లమెంటు సమావేశమైన 6 వారాలు
2) పార్లమెంటు సమావేశమైన 6 నెలలు
3) పార్లమెంటు సమావేశమైన 3 నెలలు
4) పార్లమెంటు సమావేశమైన 8 వారాలు

6. ఆర్టికల్‌ 108 ప్రకారం లోక్‌సభ స్పీకర్‌ అధ్యక్షతన జరిగిన పార్లమెంట్‌ ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశాలకు సంబంధించి సరికానిది?
1) 1961లో వరకట్న నిషేధ బిల్లుపై సమావేశం జరిగింది.
2) 1965లో జాతీయ వ్యవసాయ బిల్లుపై సమావేశం జరిగింది. 
3) 1978లో బ్యాంకింగ్‌ సర్వీస్‌ రెగ్యులేషన్‌ బిల్లుపై సమావేశం జరిగింది.
4) 2002లో పొటో (POTO) బిల్లుపై సమావేశం జరిగింది. 

సమాధానాలు
1-2;  2-1;  3-3;  4-2;  5-1;  6-2.

నమూనా ప్రశ్నలు

1. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 74(1) ప్రకారం పరిపాలనా వ్యవహారాల్లో రాష్ట్రపతికి సహకరించేది ఎవరు?

 1) పార్లమెంట్‌                 2) ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి       

 3) కేంద్ర ఆర్థిక సంఘం      4) సుప్రీంకోర్టు

2. భారత ప్రభుత్వానికి ప్రధాన న్యాయసలహాదారుడిగా వ్యవహరించేది?

1) రాష్ట్రపతి                                        2) కేంద్ర న్యాయశాఖామంత్రి   

3) సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి        4) అటార్నీ జనరల్‌

3. కింద పేర్కొన్న ఏ పదవిని రాష్ట్రపతి భర్తీచేయరు?

1) లోక్‌పాల్‌ ఛైర్మన్, సభ్యులు                2) లోకాయుక్త ఛైర్మన్, సభ్యులు 

3) జాతీయ సమాచార కమిషన్‌ ఛైర్మన్‌    4) హైకోర్టు న్యాయమూర్తులు

4. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 79 ప్రకారం ‘పార్లమెంట్‌’ అంటే...

1)   రాష్ట్రపతి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ                     2) ప్రధానమంత్రి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ 

 3) కేంద్ర మంత్రిమండలి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ       4) సుప్రీంకోర్టు, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ

5. భారత రాష్ట్రపతి కళలు, సాహిత్యం, సామాజిక సేవ, క్రీడారంగాల్లో ప్రావీణ్యం ఉన్న ఎంతమంది సభ్యులను రాజ్యసభకు నామినేట్‌ చేస్తారు?

1) 14               2) 2               3)12              4)16

6. రాష్ట్రపతి శాసనాధికారాలకు సంబంధించి సరికానిది?

1) పార్లమెంట్‌ సమావేశాలను ప్రారంభించడాన్ని ‘సమన్స్‌’ అంటారు. 

2) రాజ్యసభను రద్దుచేయడాన్ని ‘రిగ్రెట్‌’ అంటారు.

3) పార్లమెంట్‌ సమావేశాలను దీర్ఘకాలంపాటు వాయిదా వేయడాన్ని ‘ప్రోరోగ్‌’ అంటారు. 

4) లోక్‌సభను రద్దుచేయడాన్ని ‘డిసాల్వ్‌’ అంటారు.

7. సాధారణ బిల్లుల ఆమోదం విషయంలో పార్లమెంట్‌ ఉభయసభల మధ్య అభిప్రాయభేదాలు వస్తే ఆర్టికల్‌ 108 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పార్లమెంట్‌ ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశాన్ని ఏర్పాటుచేస్తారు. దీనికి ఎవరు అధ్యక్షత వహిస్తారు?

1)  ఉపరాష్ట్రపతి                               2) ప్రధానమంత్రి   

3)  సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి     4) లోక్‌సభ స్పీకర్‌

8. పార్లమెంట్‌ సమావేశాలు లేనప్పుడు కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు దేశశ్రేయస్సు కోసం రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 123 ప్రకారం ఆర్డినెన్స్‌ను ఎవరు జారీచేస్తారు? 

1) ప్రధానమంత్రి                 2) రాష్ట్రపతి           

3) లోక్‌సభ స్పీకర్‌              4) రాజ్యసభ ఛైర్మన్‌

9. ఆర్డినెన్స్‌ గరిష్ఠ జీవితకాలాన్ని గుర్తించండి.

1) పార్లమెంట్‌ సమావేశమైన 6 వారాలు      2) 6 నెలల 6 వారాలు     

3) ఏడున్నర నెలలు లేదా 222 రోజులు      4) పైవన్నీ  

10. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 3 ప్రకారం ‘రాష్ట్రాల పునర్వ్యవస్థీకరణ బిల్లులను’ ఎవరి అనుమతితో పార్లమెంట్‌లో ప్రవేశపెట్టాలి?

1) సంబంధిత రాష్ట్ర శాసనసభ      2) సంబంధిత రాష్ట్ర గవర్నర్‌   

 3) రాష్ట్రపతి                            4) రాజ్యసభ ఛైర్మన్‌

11. రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ ప్రకారం కేంద్ర ప్రభుత్వం ‘కేంద్ర వార్షిక బడ్జెట్‌’ను పార్లమెంటులో ప్రవేశపెడుతుంది?

1)  ఆర్టికల్‌ 110          2) ఆర్టికల్‌ 111         

 3) ఆర్టికల్‌ 112          4) ఆర్టికల్‌ 113

12. ఊహించని ఖర్చులు ఎదురైనప్పుడు భారత ప్రభుత్వం రాష్ట్రపతి నియంత్రణలో ఉండే ఏ నిధిని ఆశ్రయిస్తుంది?

1) భారత సంఘటిత నిధి            2) భారత అసంఘటిత నిధి       

3) భారత సంకల్పిత నిధి            4) భారత రిజర్వ్‌ నిధి

13. మనదేశం తరఫున మిత్రదేశాలకు రాయబారులను నియమించేది?

1) ప్రధానమంత్రి                2)విదేశాంగ శాఖామంత్రి           

3) పార్లమెంట్‌                   4) రాష్ట్రపతి

14. శత్రుదేశాలపై యుద్ధం ప్రకటించేది, శత్రుదేశాలతో జరుగుతున్న యుద్ధాన్ని విరమిస్తున్నట్లు ప్రకటించేది ఎవరు?

1) ప్రధానమంత్రి      2) రాష్ట్రపతి   

3) రక్షణమంత్రి       4) హోంమంత్రి

15. భారతదేశంలో త్రివిధ దళాలకు సుప్రీం కమాండర్‌గా ఎవరు వ్యవహరిస్తారు?

1) రక్షణమంత్రి           2) హోంమంత్రి     

3) ప్రధానమంత్రి         4)రాష్ట్రపతి

16. రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ ప్రకారం రాష్ట్రపతి క్షమాభిక్ష అధికారాలను కలిగి ఉంటారు?

1) ఆర్టికల్‌ 70           2) ఆర్టికల్‌ 72     

  3) ఆర్టికల్‌ 73         4) ఆర్టికల్‌ 74
 

17. భారత రాజ్యాంగంలో అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను ఎక్కడ పేర్కొన్నారు?

    1) XVII వ భాగం - ఆర్టికల్‌ 352 నుంచి 360 వరకు 

    2) XVIII వ భాగం - ఆర్టికల్‌ 352 నుంచి 360 వరకు

    3) XVI వ భాగం - ఆర్టికల్‌ 356 నుంచి 360 వరకు 

    4) XV వ భాగం - ఆర్టికల్‌ 356 నుంచి 360 వరకు

18. రాజ్యాంగ నిర్మాతలు అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను ఎక్కడి నుంచి గ్రహించారు?

    1) 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం  

    2) జర్మనీ రాజ్యాంగం  

    3) 1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం  

    4) జపాన్‌ రాజ్యాంగం

19. అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను ప్రయోగించినప్పుడు పాటించాల్సిన పద్ధతులను ఏ దేశ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు?

    1) అమెరికా     2) బ్రిటన్‌  

    3) జర్మనీ        4) జపాన్‌

20. రాజ్యాంగంలో పేర్కొన్న వివిధ రకాల అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలకు సంబంధించి కింది వాటిలో సరికానిది?

    1) జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - ఆర్టికల్‌ 352

    2) ప్రాంతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - ఆర్టికల్‌ 354 

    3) రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలన - ఆర్టికల్‌ 356 

    4) ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి - ఆర్టికల్‌ 360

21. ఆర్టికల్‌ 352 ద్వారా రాష్ట్రపతి విధించే జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని పార్లమెంట్‌ 2/3వ వంతు మెజార్టీతో ఎంతకాలంలోగా ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది?

    1) 1 నెల             2) 9 నెలలు  

    3) 12 నెలలు      4) 3 నెలలు

22. ఆర్టికల్‌ 352 ద్వారా విధించే జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని పార్లమెంట్‌ ఆమోదంతో గరిష్ఠంగా ఎంత కాలం కొనసాగించవచ్చు?

    1) 6 నెలలు             2) 12 నెలలు  

    3) 3 సంవత్సరాలు  4) ఎంతకాలమైనా

23. 1951లో దేశంలో తొలిసారిగా ఏ రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు?

    1) కేరళ                 2) పంజాబ్‌  

    3) ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌        4) రాజస్థాన్‌

సమాధానాలు:

1- 2     2- 4    3- 2    4- 1     5- 3    6- 2    7- 4    8- 2     9- 4     10- 3    11- 3   12- 2    13- 4    14- 2  15- 4   16- 2   17- 2    18- 1   19- 3   20- 2     21- 1    22- 4    23- 2.

మాదిరి ప్రశ్నలు

1. రాష్ట్రపతికి సంబంధించి కింది వాటిలో సరైంది?

1) దేశానికి ప్రథమ పౌరుడు                    2) రాజ్యాంగ అధినేత

3) త్రివిధ దళాలకు సుప్రీం కమాండర్‌       4) పైవన్నీ

2. దేశ పరిపాలనను రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగా నిర్వహించే విధానాన్ని ఏ దేశ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు?

1) బ్రిటన్‌ b    2) అమెరికా       3) ఐర్లాండ్‌         4) ఆస్ట్రేలియా

3. రాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునే ఎలక్టోరల్‌ కాలేజ్‌లో ఓటర్లు కానిది?

1) లోక్‌సభకు ఎన్నికైన సభ్యులు

2) రాజ్యసభకు ఎన్నికైన సభ్యులు

3) రాష్ట్రాల విధానపరిషత్‌లకు ఎన్నికైన సభ్యులు

4) రాష్ట్రాల విధాన సభలకు ఎన్నికైన సభ్యులు

4. ఏ కేంద్రపాలిత ప్రాంత విధానసభకు ఎన్నికైన సభ్యులు రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో పాల్గొంటారు?

1) చండీగఢ్‌         2) దిల్లీ        3) పాండిచ్చేరి          4) 2, 3

5. రాష్ట్రపతి ఎన్నికను పరోక్షపద్ధతిలో ఎవరు నిర్వహిస్తారు?

1) పార్లమెంట్‌         2) కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం

3) సుప్రీంకోర్టు         4) ఎలక్టోరల్‌ కాలేజ్‌

6. ఎలక్టోరల్‌ కాలేజ్‌ సభ్యుల ఓటు విలువను ఏ సంవత్సర జనాభా లెక్కల ఆధారంగా నిర్వహిస్తున్నారు?

1)1971        2) 1991      3) 2001        4) 2011

7. ‘‘నైష్పత్తిక ప్రాతినిధ్య ఏక ఓటు బదిలీ విధానం ద్వారా రహస్య ఓటింగ్‌’’ అనే విధానాన్ని ఏ దేశ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు?

1) జర్మనీ    2) అమెరికా      3) ఐర్లాండ్‌      4) కెనడా

8. 1969లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో ఎవరి రెండో ప్రాధాన్యతా ఓట్ల బదిలీ ద్వారా వి.వి. గిరి రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు?

1) నీలం సంజీవరెడ్డి                 2) సి.డి. దేశ్‌ముఖ్‌

3) దామోదరం సంజీవయ్య       4) గోపాల్‌ స్వరూప్‌ పాఠక్‌

9. రాష్ట్రపతి ఎన్నిక వివాదాలను పరిష్కరించేది?

1) కేంద్ర న్యాయశాఖ మంత్రి         2) పార్లమెంట్‌

3) కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం           4) సుప్రీంకోర్టు

10. రాష్ట్రపతి రాజీనామా చేసే సమయంలో ఉపరాష్ట్రపతి పదవి ఖాళీగా ఉంటే రాజీనామాను ఎవరికి సమర్పించాలి?

1) కేంద్ర మంత్రి మండలి                  2) సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి

3) పార్లమెంట్‌                                4) కంప్ట్రోలర్‌ అండ్‌ ఆడిటర్‌ జనరల్‌ (కాగ్‌)

11. రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి పదవులకు ఏక కాలంలో ఖాళీ ఏర్పడితే తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా ఎవరు వ్యవహరిస్తారు?

1) కేంద్ర ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్‌     2) అటార్నీ జనరల్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా

3) సీనియర్‌ కేంద్ర కేబినెట్‌ మంత్రి         4) సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి

12. మన దేశానికి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించిన సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి?

1) జస్టిస్‌ రంగనాథ మిశ్రా            2) జస్టిస్‌ మహ్మద్‌ హిదయతుల్లా

3) జస్టిస్‌ జగదీష్‌ శరణ్‌ వర్మ       4) జస్టిస్‌ ఎ.ఎన్‌. రే

13. రాష్ట్రపతి పదవికి పోటీ చేయాలంటే ఉండాల్సిన అర్హతల్లో లేని దాన్ని గుర్తించండి.

1) భారతీయ పౌరుడై ఉండాలి.        2) 35 ఏళ్లు నిండాలి.

3) దివాలాకోరై ఉండకూడదు.         4) లోక్‌సభ సభ్యుడై ఉండాలి.

14. రాష్ట్రపతి పదవికి పోటీచేసే అభ్యర్థి నామినేషన్‌ పత్రాన్ని ‘ఎలక్టోరల్‌ కాలేజ్‌’ లోని ఎంతమంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, ఎంతమంది సభ్యులు బలపరచాలి?

1)50 మంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, 40 మంది సభ్యులు బలపరచాలి

2) 50 మంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, 50 మంది సభ్యులు బలపరచాలి
3) 50 మంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, 30 మంది సభ్యులు బలపరచాలి
4) 100 మంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, 50 మంది సభ్యులు బలపరచాలి.

15. కేంద్ర సంఘటిత నిధి నుంచి పొందే రాష్ట్రపతి జీతభత్యాలను ఎవరు నిర్ణయిస్తారు?

1) రిజర్వ్‌ బ్యాంక్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా       2) ప్రభుత్వ ఖాతాల సంఘం

3) సుప్రీంకోర్టు                                4) పార్లమెంట్‌

16. రాష్ట్రపతి నివాసానికి సంబంధించి కింది వాటిలో సరైంది?

1) రాష్ట్రపతి నివాసం దిల్లీలోని ‘రాష్ట్రపతి భవన్‌’.

2) రాష్ట్రపతి వేసవి విడిది హిమాచల్‌ప్రదేశ్‌లోని ‘సిమ్లా’.

3) రాష్ట్రపతి శీతాకాల విడిది తెలంగాణలోని ‘బొల్లారం’(హైదరాబాద్)

4) పైవన్నీ

17. రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికైన వ్యక్తి ఎవరి సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు?

1) ఉపరాష్ట్రపతి                               2) సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి

3) అటార్నీ జనరల్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా    4) ప్రధానమంత్రి

సమాధానాలు

1) 4     2) 2     3) 3     4) 4     5) 2      6) 1      7) 3      8) 2      9) 4      10) 2      11) 4      12) 2      13) 4      14) 2     15) 4      16) 4       17) 2

   ప్రారంభ ముసాయిదా రాజ్యాంగంలో ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని ప్రస్తావించలేదు. రాజ్యాంగ పరిషత్ చర్చల్లో ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని ఏర్పాటు చేయాలని అమెరికా నుంచి స్ఫూర్తి పొందిన హెచ్.వి. కామత్ పేర్కొన్నారు. ఆయన సూచన మేరకు భారత రాజ్యాంగంలో ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని ఏర్పాటు చేశారు.
* భారత రాజ్యాంగంలోని 5వ భాగంలో 63 నుంచి 70 వరకు ఉన్న ఆర్టికల్స్‌లో ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని గురించి వివరించారు.
* ఆర్టికల్, 63 ప్రకారం భారతదేశానికి ఒక ఉపరాష్ట్రపతి ఉంటారు.

ఉపరాష్ట్రపతి అర్హతలు - షరతులు
* భారత పౌరుడై ఉండాలి.
* 35 ఏళ్ల వయసు నిండి ఉండాలి.
* రాజ్యసభకు ఎన్నికయ్యేందుకు అవసరమైన అర్హతలు ఉండాలి.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర, స్థానిక ప్రభుత్వాల్లో ఆదాయాన్నిచ్చే ఉద్యోగంలో ఉండరాదు.
* 15 వేల రూపాయలు డిపాజిట్‌గా చెల్లించాలి.
* ఎలక్టోరల్ కాలేజీలోని 20 మంది సభ్యులు అతడి అభ్యర్థిత్వాన్ని ప్రతిపాదించి, మరో 20 మంది సభ్యులు బలపరచాలి.
* పోలై చెల్లుబాటయిన ఓట్లలో 1/6వ వంతు ఓట్లు పొంది ఉండాలి.

ఎన్నిక పద్ధతి
* 1962 వరకు పార్లమెంటు ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేసి, ఓటింగ్‌ను నిర్వహించడం ద్వారా ఉపరాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునేవారు.
* 11వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1962) ద్వారా ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నికను పార్లమెంటు ఉభయసభల సభ్యుల ద్వారా ఏర్పడిన 'ఎలక్టోరల్ కాలేజీ' ద్వారా ఎన్నుకునే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. ఈ ఎలక్టోరల్ కాలేజీలో రాష్ట్రాల శాసన సభ్యులకు అవకాశం లేదు. ఆర్టికల్, 66లో ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నిక విధానాన్ని పొందుపరిచారు.

పదవీ కాలం
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవీకాలం 5 సంవత్సరాలు. రాజ్యాంగం ప్రకారం ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని ఎన్నిసార్లయినా చేపట్టవచ్చు. కానీ ఈ పదవిని రెండుసార్లు మాత్రమే చేపట్టాలనే సంప్రదాయాన్ని మన తొలి ఉపరాష్ట్రపతి డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ ప్రవేశపెట్టారు. దీన్నే అనుసరిస్తున్నారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి తన రాజీనామాను రాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి.
* ఉపరాష్ట్రపతి రాష్ట్రపతి సమక్షంలో ప్రమాణస్వీకారం చేస్తారు.

తొలగింపు
  అసమర్థత, దుష్ప్రవర్తన కారణాలతో ఉపరాష్ట్రపతిని పార్లమెంటు సాధారణ మెజార్టీ ద్వారా తొలగించవచ్చు.
* ఆర్టికల్, 67(B) ప్రకారం ఉపరాష్ట్రపతిని తొలగించే తీర్మానాన్ని ముందుగా రాజ్యసభలోనే ప్రవేశపెట్టాలి. కనీసం 1/4వ వంతు సభ్యుల సంతకాలతో కూడిన తొలగింపు తీర్మాన నోటీసును 14 రోజుల ముందు సభాధిపతికి అందించాలి.
* తొలగింపు తీర్మాన నోటీసుపై చర్చ జరుగుతున్నప్పుడు ఉపరాష్ట్రపతి రాజ్యసభ సమావేశాలకు హాజరుకావచ్చు. కానీ అధ్యక్షత వహించరాదు.
* ఇప్పటి వరకు ఏ ఉపరాష్ట్రపతిని తొలగించలేదు.

జీతభత్యాలు
* ఉపరాష్ట్రపతి జీతభత్యాల గురించి రాజ్యాంగంలో ప్రస్తావించలేదు. ఆర్టికల్, 97 ప్రకారం రాజ్యసభ అధ్యక్షుడి హోదాలో మాత్రమే ఉపరాష్ట్రపతి నెలకు రూ.1,25,000 వేతనం పొందుతారు.
* ఈ వేతనానికి ఆదాయపు పన్ను నుంచి మినహాయింపు ఉంటుంది.
* వేతనాన్ని పార్లమెంటు నిర్ణయిస్తుంది. వీరి వేతనంపై పార్లమెంటులో ఓటింగ్‌కు అవకాశం లేదు.

ఉపరాష్ట్రపతి అధికారాలు - విధులు
   ఆర్టికల్, 64 ప్రకారం ఉపరాష్ట్రపతి రాజ్యసభకు ఛైర్మన్‌గా వ్యవహరిస్తారు. ఈ పద్ధతిని అమెరికా నుంచి గ్రహించారు.
* ఆర్టికల్, 65 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పదవి ఏ కారణంతోనైనా ఖాళీ అయితే ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరిస్తారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక పదవీ బాధ్యతలను నిర్వహించేటప్పుడు రాజ్యసభ సమావేశాలకు అధ్యక్షత వహించరాదు.
* ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించే సమయంలో రాష్ట్రపతి పొందే జీతభత్యాలను పొందుతారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు.
* కేంద్రీయ విశ్వవిద్యాలయాలకు ఛాన్సెలర్‌గా వ్యవహరిస్తారు.
* 'భారతరత్న' లాంటి అత్యున్నత పౌరపురస్కారాల ఎంపిక కమిటీకి అధ్యక్షత వహిస్తారు.
* 'ఉపరాష్ట్రపతి తన మేథోసంపత్తి, వ్యక్తిగతమైన నైతిక విలువలు, హుందాతనంతో వ్యవహరించడం వల్ల రాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రులు అనేక విషయాల్లో ఉపరాష్ట్రపతిని సంప్రదించేలా చేయుచున్నారు' - నార్మన్.డి. పామర్
* భారత ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని 'వేల్స్ యువరాజు'తో పోల్చవచ్చు - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
* 'భారత రాజ్యాంగం రాష్ట్రపతి పదవికి ఇచ్చినంత గొప్ప గౌరవం ఉపరాష్ట్రపతి పదవికి ఇవ్వక పోయినప్పటికీ ఆ పదవి ఉపయోగకరమైంది, ప్రతిష్ఠాత్మకమైంది' - ఎమ్.వి. పైలీ

కీలకాంశాలు
* మన దేశానికి తొలి ఉపరాష్ట్రపతి డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్.
* మన దేశానికి ప్రస్తుత ఉపరాష్ట్రపతి హమీద్ అన్సారీ.
* రెండు సార్లు ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టినవారు.
1. డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ 2. హమీద్ అన్సారీ
* తొలి దళిత ఉపరాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్.
* పదవిలో ఉండగా మరణించిన తొలి ఉపరాష్ట్రపతి కె. కృష్ణకాంత్.
* ఉపరాష్ట్రపతిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవికి పోటీ చేసి ఓడిపోయిన వారు భైరాన్‌సింగ్ షెకావత్.
* తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించిన తొలి ఉపరాష్ట్రపతి వి.వి. గిరి.
* జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్ అనారోగ్యంగా ఉన్నప్పుడు 1982, అక్టోబరు 6 నుంచి 31 వరకు 25 రోజులపాటు తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా విధులు నిర్వహించిన వారు హిదయతుల్లా.
* అత్యధిక మెజార్టీతో ఎన్నికైన ఉపరాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ (700 ఓట్లు).
* కేంద్రంలో ఏర్పడిన తొలి కాంగ్రెసేతర ప్రధాని మొరార్జీదేశాయ్ నాయకత్వంలోని జనతా ప్రభుత్వాన్ని ప్రమాణ స్వీకారం చేయించిన తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి - బి.డి. జెట్టి.
* బి.డి. జెట్టి 1977, ఫిబ్రవరి 11 నుంచి జులై 25 వరకు తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.
* పదవికి రాజీనామా చేసిన మొదటి ఉపరాష్ట్రపతి వి.వి. గిరి.
* పదవికి రాజీనామా చేసిన రెండో ఉపరాష్ట్రపతి ఆర్. వెంకట్రామన్.
*  ప్రస్తుత ఉపరాష్ట్రపతి పదవీరీత్యా 14వ వారు, వ్యక్తులరీత్యా 12వ వారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి రాజీనామా చేసిన సందర్భంగా ఒకవేళ రాష్ట్రపతి పదవి ఖాళీగా ఉన్నట్లయితే ఉపరాష్ట్రపతి తన రాజీనామా పత్రాన్ని సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తికి అందించాలి. ఒకవేళ ఆ పదవి కూడా ఖాళీగా ఉన్నట్లయితే సీనియర్ న్యాయమూర్తికి సమర్పించాలి. రాజీనామా పత్రాన్ని మాత్రం రాష్ట్రపతిని ఉద్దేశించి మాత్రమే రాయాలి.

ముగింపు
  అమెరికా ఉపాధ్యక్ష పదవితో మన ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని పోల్చవచ్చు. ఎందుకంటే ఇద్దరూ తమ దేశాల్లో ఎగువసభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. అయితే మనదేశంలో ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా 6 నెలలు మించి ఉండటానికి వీల్లేదు. అమెరికా ఉపాధ్యక్షుడు మాత్రం తాత్కాలిక అధ్యక్షుడిగానే కాకుండా అధ్యక్ష పదవికి ఖాళీ ఏర్పడినప్పుడు మిగిలిన అధ్యక్ష పదవీకాలమంతా అధ్యక్షుడిగా కొనసాగుతారు.

          రాజ్యాంగరీత్యా దేశాధిపతి రాష్ట్రపతి. అయితే మంత్రి మండలి వాస్తవమైన కార్యనిర్వాహక సంస్థ. రాజ్యాంగం ప్రకారం విధినిర్వహణలో రాష్ట్రపతికి సలహాలు ఇవ్వడానికి, సహాయం చేయడానికి ప్రధానమంత్రి నేతృత్వంలో మంత్రిమండలి ఉంటుంది. కేంద్ర మంత్రిమండలి అనేది కేంద్ర కార్యనిర్వాహకశాఖలో వివిధ రకాల మంత్రులతో కూడిన సమూహం.

కేంద్ర మంత్రిమండలి వర్గీకరణ : 
          భారతదేశంలో 1947 ఆగస్టు 15న ప్రధానమంత్రి జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ నాయకత్వంలో మొదటి 'మంత్రిమండలి' ఏర్పాటయినప్పుడు దాన్ని మంత్రిపరిషత్ లేదా క్యాబినెట్ అని పిలిచేవారు. నెహ్రూ మంత్రిమండలిని వ్యవస్థీకృతం చేయడానికి గోపాలస్వామి అయ్యంగార్ నేతృత్వంలో ఒక కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు. మొత్తం మంత్రిమండలిని మూడు వర్గాలుగా విభజించి, ఒక్కొక్క వర్గానికి ప్రత్యేక స్థాయి, హోదా కల్పించి, తగిన విధులు బాధ్యతలు అప్పగించాలని ఆ కమిటీ సిఫారసు చేసింది. ఆ సిఫారసులను పూర్తిగా కాకున్నా, చాలావరకు పాటించి మూడు అంచెలలో కేంద్ర మంత్రిమండలిని ఏర్పరచారు. అవి:
1. క్యాబినెట్ మంత్రులు
2. స్టేట్ మంత్రులు లేదా రాజ్య మంత్రులు
3. డిప్యూటీ లేదా సహాయ మంత్రులు.

క్యాబినెట్ మంత్రులు :
* కేంద్ర ప్రభుత్వంలోని రక్షణ, విదేశీ వ్యవహారాలు, ఆర్థిక, హోం, రైల్వే లాంటి ముఖ్య శాఖలకు అధిపతులుగా క్యాబినెట్ హోదాగల మంత్రులు వ్యవహరిస్తారు.
* క్యాబినెట్ మంత్రులు తమ మంత్రిత్వశాఖల నిర్ణయాలు తీసుకోవడంలో స్వతంత్రంగా వ్యవహరిస్తారు.
* కేంద్ర మంత్రిమండలి, కేంద్ర క్యాబినెట్ సమావేశాల్లో నిర్ణయాలు తీసుకోవడంలో క్యాబినెట్ మంత్రులకు నిర్ణయాత్మక పాత్ర ఉంటుంది.
* అంతర్జాతీయ, జాతీయ వ్యవహారాలను విశ్లేషించి నిర్ణయాలు తీసుకోవడంలో క్యాబినెట్ మంత్రులు ప్రధానమంత్రికి సన్నిహిత నాయకులుగా వ్యవహరిస్తారు.
* క్యాబినెట్‌మంత్రులు అధికారపార్టీలో అత్యంత ప్రాబల్యం, విశేష పరిపాలనానుభవం పొందినవారై ఉంటారు.

రాజ్య మంత్రులు లేదా స్టేట్ మంత్రులు :
* క్యాబినెట్ మంత్రికి అప్పగించిన ప్రభుత్వశాఖల్లో ఒక శాఖను స్టేట్‌మంత్రులు స్వతంత్రంగా నిర్వహించవచ్చు. వీరు తమ మంత్రిత్వశాఖకు సంబంధించి చర్చ జరిగే సమయంలో మాత్రమే ప్రత్యేక ఆహ్వానంపై క్యాబినెట్ సమావేశాలకు హాజరవుతారు. వీరికి ప్రభుత్వ విధానాల రూపకల్పనలో ఏ పాత్ర ఉండదు. కొన్ని మంత్రిత్వశాఖల్లో ఇద్దరు లేదా ముగ్గురు రాజ్య మంత్రులు ఉండవచ్చు.

డిప్యూటీ మంత్రులు లేదా సహాయ మంత్రులు :
* మంత్రిత్వశాఖకు సంబంధించిన శాసన, పరిపాలనా వ్యవహారాల్లో క్యాబినెట్ మంత్రులకు సహాయపడేందుకు నియమితులయ్యేవారు డిప్యూటీ మంత్రులు లేదా సహాయమంత్రులు. బ్రిటన్‌లో వీరిని జూనియర్ మంత్రులు, పార్లమెంట్ కార్యదర్శులని పిలుస్తారు.
* డిప్యూటీ మంత్రులకు స్వతంత్ర ప్రభుత్వ శాఖలను నిర్వహించే బాధ్యత ఉండదు.
* పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టాల్సిన బిల్లులకు సంబంధించి, సభ్యులు అడిగిన ప్రశ్నలకు జవాబులు రాయడం మొదలైన కొన్ని విధులు నిర్వహిస్తారు.
* ఈ విధంగా కేంద్ర మంత్రిమండలిలో క్యాబినెట్ మంత్రులు, రాజ్య మంత్రులు, డిప్యూటీ మంత్రులు ఉంటారు. మొత్తం కేంద్ర మంత్రిమండలికి ప్రధానమంత్రి అధినేత.

మంత్రిమండలి నియామకం :
* 75(1) ప్రకరణ ప్రకారం కేంద్ర మంత్రిమండలి సభ్యులను ప్రధానమంత్రి సలహాపై రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు.
మంత్రివర్గ నిర్మాణంలో ప్రధానిదే అంతిమ నిర్ణయం.
* ప్రధానమంత్రి కేంద్ర మంత్రిమండలి సభ్యుల పేర్లతో కూడిన జాబితాను రాష్ట్రపతికి సమర్పిస్తే, రాష్ట్రపతి వారిని నియమిస్తారు.
* సాధారణంగా ప్రధానమంత్రి తన పార్టీకి చెందిన పార్లమెంటు సభ్యుల్లో కొందరిని మంత్రులుగా ఎంపిక చేస్తాడు.
* సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు ఏర్పడినప్పుడు, ప్రధానమంత్రి భావసారూప్యమున్న ఇతర పార్టీలవారికి కూడా కేంద్ర మంత్రిమండలిలో భాగస్వామ్యం కల్పించవచ్చు. సంకీర్ణ ప్రభుత్వంలోని మంత్రులందరు కూడా ప్రధానమంత్రి మార్గదర్శకత్వంలోనే నడచుకోవాలి.

మంత్రుల సంఖ్య :
* మంత్రిమండలిలో ఎందరిని నియమించాలి? కనిష్ఠ, గరిష్ఠ సంఖ్య ఎంత? అనే విషయాల గురించి రాజ్యాంగంలో వివరణలేదు.
* మొదటి పరిపాలనా సంస్కరణల సంఘం క్యాబినెట్ మంత్రుల సంఖ్య 16కు మించరాదని, మొత్తం మంత్రుల సంఖ్య 45కు మించరాదని సిఫారసు చేసింది. కానీ ఈ నియమం ఆచరణలో లేదు.
* 2003లో రాజకీయపార్టీల్లో చీలికల నిరోధానికిగాను మంత్రివర్గ సైజును పరిమితం చేశారు. దీనికోసం 91వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం తీసుకొచ్చారు. ఈ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ప్రకారం కేంద్రంలోనూ, రాష్ట్రాల్లోనూ మంత్రుల సంఖ్య దిగువసభ అంటే లోక్‌సభ లేదా విధానసభలోని మొత్తం సభ్యుల సంఖ్యలో 15 శాతం మించరాదు.

మంత్రుల అర్హతలు :
* కేంద్ర ప్రభుత్వంలో మంత్రులుగా నియమితులయ్యేవారికి కొన్ని అర్హతలుండాలి.
1. పార్లమెంటు ఉభయసభల్లో ఏదో ఒకదానిలో సభ్యత్వం ఉండాలి.
2. ఒకవేళ సభ్యత్వం లేనిపక్షంలో మంత్రిగా ప్రమాణం స్వీకరించాక ఆరునెలల్లోగా ఉభయసభల్లో ఏదో ఒకదానిలో సభ్యుడవ్వాల్సి ఉంటుంది.

పదవీ ప్రమాణం : రాష్ట్రపతి మంత్రులతో పదవీప్రమాణం చేయిస్తారు. రాజ్యాంగంలోని మూడో షెడ్యూల్‌లో పదవీ ప్రమాణ స్వీకార నమూనా పత్రం ఉంటుంది.

మంత్రి మండలి కాలపరిమితి :
        కేంద్ర మంత్రిమండలి సభ్యుల కాలపరిమితి గురించి భారత రాజ్యాంగం స్పష్టంగా పేర్కొనలేదు. 75(2) అధికరణ ప్రకారం రాష్ట్రపతి ఇష్టాయిష్టాల మేరకు కేంద్ర మంత్రులు పదవుల్లో కొనసాగుతారు. అంటే రాష్ట్రపతి సంతృప్తి మేరకు కేంద్ర మంత్రులు అధికారంలో ఉంటారు. 75(3) ప్రకరణ ప్రకారం లోక్‌సభకు సమష్టిగా బాధ్యత వహించడంలో విఫలమైతే లేదా బాధ్యత వహించాల్సిన సభలో విశ్వాసం కోల్పోతే మంత్రివర్గం రాష్ట్రపతి సంతృప్తికి దూరమైనట్లే అవుతుంది. సాధారణంగా లోక్‌సభ కాల పరిమితి ప్రకారం మంత్రిమండలి అయిదేళ్లు ఉండవచ్చు.

మంత్రుల తొలగింపు :
       మంత్రులు వ్యక్తిగతంగా రాష్ట్రపతికి, సమష్టిగా లోక్‌సభకు బాధ్యత వహిస్తారు. క్యాబినెట్ నిర్ణయాలలో మంత్రులు ఏకీభవించకపోతే వారు స్వయంగా రాష్ట్రపతికి రాజీనామా సమర్పించి తొలగిపోవచ్చు. కొన్ని సందర్భాల్లో ప్రధానమంత్రి ఒక మంత్రిని పదవినుంచి తొలగించాలని సంకల్పిస్తే తొలగించవచ్చు. ప్రధానమంత్రి తనకు ఇష్టంలేని మంత్రిని రాజీనామా చేయాల్సిందిగా కోరవచ్చు లేదా మంత్రిని తొలగించాల్సిందిగా రాష్ట్రపతికి సిఫారసు చేయవచ్చు. ఈ విధంగా మంత్రులు రాష్ట్రపతిచే నియమితులవుతారు. రాష్ట్రపతిచే తొలగించబడతారు. దీనినే 'మంత్రులు రాష్ట్రపతికి వ్యక్తిగత బాధ్యత వహించడం' అంటారు.

మంత్రిమండలి సమష్టి బాధ్యత : 
* రాజ్యాంగ నిబంధన 75(3) ప్రకారం మంత్రిమండలి లోక్‌సభకు సమష్టి బాధ్యత వహిస్తుంది. భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతలు సమష్టి బాధ్యత సూత్రాన్ని బ్రిటిష్ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు.
* సమష్టి బాధ్యత అంటే, కార్యనిర్వాహకశాఖలోని మంత్రులు అధికారంలో ఉండగా తమ చర్యలకు, కార్యకలాపాలకు లోక్‌సభకు సమష్టిగా బాధ్యత వహించడం. మంత్రిమండలి తమవల్ల జరిగే తప్పొప్పులకు పార్లమెంటుకు జవాబుదారీగా ఉంటుంది.
* సమష్టి బాధ్యత ప్రకారం మంత్రిమండలి ప్రతి ప్రభుత్వ విధానానికి కట్టుబడి ఉండాలి. మంత్రులందరూ జట్టుగా కలిసి పదవిలో ఉంటారు లేదా పదవిని వదలుకుంటారు.
* సమష్టి బాధ్యతా సూత్రాన్ని ప్రధానమంత్రి ఆచరణలో ఉంచుతారు. మంత్రివర్గ సమావేశాల్లో ఆమోదించిన నిర్ణయాలను ప్రతి ఒక్క మంత్రి గౌరవించేట్లు, అమలులో ఉంచేట్లు చర్యలు తీసుకుంటారు.
* కార్య నిర్వాహకశాఖ సమష్టి బాధ్యతను శాసన నిర్మాణశాఖ అనేక విధాలుగా ఆచరణలో ఉంచుతుంది. ఉదాహరణకు పార్లమెంటు, మంత్రి మండలిపై అవిశ్వాస తీర్మానాన్ని ప్రతిపాదించి ఆమోదిస్తుంది. అవిశ్వాస తీర్మానం ఆమోదం పొందిన తక్షణమే మంత్రిమండలి అధికారాన్ని కోల్పోతుంది.
* సమష్టి బాధ్యత అనేది మంత్రిమండలికి, లోక్‌సభకు సంబంధించిన అంశం. శాసననిర్మాణశాఖ, కార్యనిర్వాహకశాఖలు రెండూ విడివిడిగా తమ సామర్థ్యాలను నిరూపించుకునేందుకు వీలుంటుంది. మంత్రిమండలి సమైక్యంగా, బాధ్యతాయుతంగా, సదవగాహనతో వ్యవహరించేందుకు సమష్టి బాధ్యత దోహదపడుతుంది.
* సమష్టి బాధ్యతలో ఒక మంత్రి తన వ్యక్తిగత మంత్రిత్వశాఖ నిర్వహణ విషయంలో బాధ్యత వహించడంతోపాటు తన సహచర మంత్రుల మంత్రిత్వశాఖ విధానాలు, పనిచేసే తీరు మొదలైన విషయాల్లో కూడా కలిసికట్టుగా బాధ్యత వహిస్తారు.

మంత్రిమండలి పనిచేసే తీరులో పార్లమెంటరీ సంప్రదాయాలు - సూత్రాలు :

1. రాష్ట్రపతి పేరిట పరిపాలనా నిర్వహణ : రాజ్యాంగరీత్యా రాష్ట్రపతి దేశాధినేత. రాష్ట్రపతి స్వయంగాగానీ, అధికారుల ద్వారాగానీ విధులు, బాధ్యతలు నెరవేరుస్తారు. 74(1) నిబంధన ప్రకారం రాష్ట్రపతికి బాధ్యతల నిర్వహణలో సలహాలు, సహకారాలు అందించడానికి ప్రధానమంత్రి నాయకత్వంలో మంత్రిమండలి ఉంటుంది.
* రాష్ట్రపతి తన విధుల నిర్వహణలో మంత్రిమండలి సలహాను తప్పక పాటించాల్సి ఉంటుంది. ఎప్పుడైనా భిన్నంగా భావించిన పక్షంలో మంత్రిమండలి సలహాను కేవలం ఒక్క పర్యాయం మాత్రమే పునః పరిశీలనకు పంపవచ్చు. పునఃపరిశీలించిన నిర్ణయం తన ఆమోదంకోసం వస్తే రెండోసారి తప్పకుండా ఆమోదముద్ర వేయాలి.

2. మంత్రులు లోక్‌సభ లేదా రాజ్యసభలో సభ్యత్వం పొందాలి :  మంత్రులుగా నియమితులయ్యేవారు పార్లమెంటు ఉభయసభల్లో ఏదో ఒక సభలో సభ్యత్వం పొందడం తప్పనిసరి. ఒకవేళ సభ్యులుకానివారిని మంత్రిపదవిలో నియమిస్తే, పదవీ స్వీకారం తేదీ మొదలుకుని ఆరునెలల్లోగా ఏదో ఒక సభలో సభ్యత్వాన్ని పొందాలి.
 

3. మంత్రులు ఉభయసభలకు బాధ్యులు : మంత్రులు ఏ సభకు చెందినవారైనప్పటికీ వారు ఉభయసభలకు జవాబుదారీగా ఉంటారు. సభ్యుల ప్రశ్నలకు మంత్రులు సమాధానాలు చెప్పాల్సి ఉంటుంది. తమకు సభ్యత్వం లేని సభల్లో ఓటు వేయరు.

4. లోక్‌సభ విశ్వాసం పొందినంతకాలం మాత్రమే మంత్రుల పదవీకాలం : మంత్రిమండలి లోక్‌సభ విశ్వాసం పొందినంతకాలం మాత్రమే పదవిలో ఉంటుంది. లోక్‌సభ ప్రధానమంత్రికి వ్యతిరేకంగాగానీ లేదా మంత్రిమండలికి వ్యతిరేకంగాగానీ అవిశ్వాస తీర్మానాన్ని ఆమోదించినట్లయితే మంత్రిమండలి పతనం అవుతుంది.

5. మంత్రులమధ్య సామరస్య భావన - సమైక్యత :  మంత్రులందరూ సాధారణంగా ఒకే రాజకీయపార్టీకి చెందినవారై ఉంటారు. మంత్రిమండలి ఒక జట్టుగా పని చేస్తుంది. పార్టీలో క్రమశిక్షణ మూలంగా వారి మధ్య ఐక్యత ఉంటుంది.

6. మంత్రిమండలిపై పార్లమెంటు నియంత్రణ : పార్లమెంటు ప్రశ్నలు, తీర్మానాలు, బడ్జెట్ ఆమోదం, విశ్వాస, అవిశ్వాస తీర్మానాలు మొదలైనవాటిద్వారా ప్రభుత్వాన్ని నియంత్రిస్తూ, ప్రభుత్వాన్ని జవాబుదారీగా ఉండే విధంగా చేస్తుంది.

7. ప్రధానమంత్రి నాయకత్వం : మంత్రిమండలి ప్రధానమంత్రి నాయకత్వంలో పనిచేస్తుంది. లోక్‌సభలో అధికారపార్టీకి అత్యధిక మెజారిటీ ఉన్నప్పుడు ప్రధాన మంత్రికి మంత్రిమండలిమీదా, పార్లమెంటులోనూ మంచి పట్టు ఉంటుంది.

మంత్రిమండలి - క్యాబినెట్ పాత్ర : 
* మంత్రిమండలిలో క్యాబినెట్ అతి ముఖ్యమైంది. భారత రాజ్యాంగంలో మొదట క్యాబినెట్ అనే పదం లేదు. 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా క్యాబినెట్ అనే పదాన్ని చేర్చారు.
* కేంద్ర మంత్రిమండలిలోని సీనియర్ మంత్రులు క్యాబినెట్‌లో సభ్యులుగా ఉంటారు. రాజకీయ అనుభవం, పేరు ప్రఖ్యాతలు, పాలనా సామర్థ్యం, రాజ్యాంగ పరిజ్ఞానం కలిగిన కొందరు వ్యక్తులను సాధారణంగా ప్రధానమంత్రి క్యాబినెట్ సభ్యులుగా ఎంపిక చేస్తారు.
* భారత రాజకీయ వ్యవస్థలో క్యాబినెట్ కింది సూత్రాల ప్రాతిపదికపై పనిచేస్తుంది.
1. ప్రధానమంత్రి ఆధ్వర్యంలో అధికార విధులను క్యాబినెట్ నిర్వర్తిస్తుంది.
2. పార్లమెంటులోని దిగువసభకు సమష్టిగా బాధ్యత వహిస్తుంది.
3. క్యాబినెట్ సమావేశాలకు ప్రధానమంత్రి అధ్యక్షత వహిస్తారు.
4. క్యాబినెట్ సభ్యులు కనీసం వారానికోసారి లేదా అనివార్యమైతే ముందుగానే సమావేశమవుతారు.
5. సమావేశాల్లో తీసుకున్న నిర్ణయాలను క్యాబినెట్ రహస్యంగా, విశ్వసనీయంగా ఉంచుతుంది.
6. పార్లమెంటులోని దిగువసభలో మెజారిటీ సభ్యుల మద్దతు ఉంటుంది.

క్యాబినెట్ విధులు :
1. కేంద్ర ప్రభుత్వ విధానాలను రూపొందిస్తుంది. జాతి అంతర్గత, విదేశీ విధానాలను సుదీర్ఘమైన, తీవ్రమైన సమాలోచనల తర్వాత ఖరారు చేస్తుంది.
2. కేంద్ర ప్రభుత్వ వ్యవహారాలన్నింటిలో రాష్ట్రపతికి సలహాలు అందిస్తుంది. రాష్ట్రపతి విధుల నిర్వహణలో క్యాబినెట్ మార్గదర్శకంగా ఉంటుంది.
3. పార్లమెంటు సమావేశాల్లో లేనప్పుడు అత్యవసరమని భావిస్తే ఆర్డినెన్స్‌లను జారీచేయాల్సిందిగా రాష్ట్రపతికి సలహాలిస్తుంది. ఆర్డినెన్స్ అంటే పార్లమెంటు సమావేశాల్లో లేనప్పుడు రాష్ట్రపతి జారీ చేసే చట్టం లేదా శాసనం.
4. భూకంపం, వరదలు, అనావృష్టి, తుపాను మొదలైన ప్రకృతి ఉపద్రవాలు సంభవించినప్పుడు బాధిత ప్రజలను ఆదుకునేందుకు నిర్ణయాలు తీసుకుంటుంది.

క్యాబినెట్‌పై ప్రముఖుల వ్యాఖ్యానాలు :

రామ్‌సేమ్యూర్ : రాజ్యమనే నౌకకు క్యాబినెట్ అనేది చోదక చక్రం వంటిది.
జాన్‌మారియట్ : మొత్తం రాజకీయ వ్యవస్థ క్యాబినెట్ చుట్టూనే పరిభ్రమిస్తుంది.
సర్ ఐవర్ జెన్నింగ్స్ : రాజ్యాంగ ప్రధాన భూమికయే క్యాబినెట్.
 

      మన దేశంలో సమాఖ్య వ్యవస్థ ఉన్న ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటుచేయడంతో  కేంద్ర, రాష్ట్ర, ప్రభుత్వాల నిర్మాణం, అధికారాలను రాజ్యాంగంలో ప్రత్యేకంగా పేర్కొన్నారు. రాజ్యాంగం ప్రకారం కేంద్రంలో పార్లమెంటరీ విధానాన్ని ఏర్పాటు చేసి, రాష్ట్రాల్లో కూడా అదే విధానాన్ని అమలుచేశారు. కేంద్రంలో రాజ్యాధికారి అయిన రాష్ట్రపతి నామమాత్రపు అధికారిగా, ప్రభుత్వాధికారం ఉన్న ప్రధాని, మంత్రిమండలి వాస్తవ అధికారాలు వినియోగించుకుంటున్నారు.
రాష్ట్రాల్లో రాజ్యాధికారి అయిన గవర్నర్‌కు నామమాత్రపు అధికారాలు ఉంటాయి. వాస్తవ అధికారాలు ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలికి ఉంటాయి.
* రాజ్యాంగంలో 6వ భాగంలో రాష్ట్ర గవర్నర్, ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలి, శాసనసభ నిర్మాణం, అధికారాలు మొదలైన వాటిని వివరించారు (జమ్మూకశ్మీర్ మినహాయించి).
* ప్రతి రాష్ట్రానికి ఒక గవర్నర్ ఉండాలని నిబంధన 153 సూచిస్తుంది. కానీ 1956లో జరిగిన 7వ రాజ్యాంగ సవరణ ప్రకారం ఒక వ్యక్తిని రెండు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ రాష్ట్రాలకు గవర్నర్‌గా నియమించవచ్చు.
* ప్రపంచంలో సమాఖ్య విధానాన్ని అనుసరిస్తోన్న ఎక్కువ దేశాల్లో రాష్ట్ర గవర్నర్లను ప్రజలు ఎన్నుకుంటారు.
ఉదా: యూఎస్ఏ. మన దేశంలో గవర్నర్లను నిబంధన 155 ప్రకారం రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. కెనడాలో కూడా నామినేషన్ పద్ధతినే అనుసరిస్తున్నారు.
* మన దేశంలో రాష్ట్రాలపై కేంద్రం అజమాయిషీ ఉండాలనీ, గవర్నర్‌ను కూడా ప్రజలే ఎన్నుకుంటే రెండు అధికార కేంద్రాలు (ముఖ్యమంత్రి, గవర్నర్) ఏర్పడతాయనే కొన్ని కారణాల వల్ల గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమించే పద్ధతిని అనుసరిస్తున్నారు.
* నిబంధన 156 ప్రకారం గవర్నర్ పదవీ కాలం 5 సంవత్సరాలు. రాష్ట్రపతి విశ్వాసమున్నంత వరకూ పదవిలో కొనసాగుతారు. రాష్ట్రపతి గవర్నర్‌ను తొలగించినప్పుడు ఆయన న్యాయస్థానాలను ఆశ్రయించకూడదని 1983లో సూర్యనారాయణ Vs భారత ప్రభుత్వం కేసులో సుప్రీంకోర్టు స్పష్టం చేసింది.
* గవర్నర్ వేతనాలను పార్లమెంట్ నిర్ణయిస్తుంది. ప్రస్తుతం గవర్నర్ నెల వేతనం రూ.3,50,000. ఇతర సౌకర్యాలుంటాయి. గవర్నర్‌కు అధికార నివాసముంటుంది. ఆంధ్రప్రదేశ్ గవర్నర్ అధికార నివాసం హైదరాబాద్‌లో ఉంది. చిత్తూరు జిల్లా హార్స్‌లీ హిల్స్‌లో వేసవి విడిది గృహం కూడా ఉంది.
* ఒక వ్యక్తి రెండు రాష్ట్రాలకు గవర్నర్‌గా ఉంటే ఏ రాష్ట్రం ఎంత వేతనం చెల్లించాలనేది రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు. గవర్నర్ వేతనాన్ని రాష్ట్ర సంఘటిత నిధి నుంచి, పింఛన్‌ను కేంద్ర సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు.
* గవర్నర్‌గా నియమించడానికి నిబంధన 157 ప్రకారం భారత పౌరుడై ఉండాలి. 35 సంవత్సరాలు నిండి ఉండాలి. కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల్లో సభ్యుడై ఉండకూడదు. ఉంటే నియమించిన తర్వాత రాజీనామా చేయాలి.
* సంప్రదాయం ప్రకారం క్రియాశీల రాజకీయాల్లో పాల్గొంటున్న వ్యక్తిని గవర్నర్‌గా నియమించకూడదు. ఒక రాష్ట్ర గవర్నర్‌ను నియమించేటప్పుడు ఆ రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రిని సంప్రదించడం, రాష్ట్రేతరుడిని గవర్నర్‌గా నియమించడం మంచి సంప్రదాయం.
* రాష్ట్ర గవర్నర్ ఆ రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలి సలహా పాటించాలి. నియమించే అధికారిని (రాష్ట్రపతి) సంతృప్తి పర్చాలి. దాంతో కొన్ని పరిస్థితుల్లో గవర్నర్ విధి నిర్వహణ క్లిష్టతరమవుతుంది.
* గవర్నర్ పదవి గౌరవప్రదమైంది. గవర్నర్‌ను రాజ్యపాల్ అని కూడా అంటారు. ఈయన రాష్ట్ర ప్రభుత్వంలో ముఖ్య కార్యనిర్వాహణాధికారి. గవర్నర్ తన అధికారాలను వినియోగించుకున్నప్పుడు ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలి సలహాను పాటించాలి. కాబట్టి గవర్నర్ నామమాత్రపు అధికారి మాత్రమే.
* 'గవర్నర్ పదవి బంగారు పంజరంలో చిలుక లాంటిది' అని సరోజిని నాయుడు వ్యాఖ్యానించారు.
 

అధికారాలు విధులు

కార్య నిర్వాహణాధికారాలు:
     గవర్నర్ రాష్ట్రంలో పరిపాలన నిర్వహణకు కేంద్రంలో రాష్ట్రపతిలా కొంతమంది ఉన్నతాధికారులను నియమిస్తారు.
* నిబంధన 164 ప్రకారం రాష్ట్ర విధాన సభలో మెజారిటీ పార్టీ నాయకుడిని ముఖ్యమంత్రిగా నియమించి అతడి సలహాతో మంత్రిమండలిని నియమిస్తారు.
* చత్తీస్‌గఢ్, ఝార్ఖండ్ లాంటి కొన్ని రాష్ట్రాల్లో గిరిజన సంక్షేమ శాఖా మంత్రులను నియమించే అధికారం ఆ రాష్ట్ర గవర్నర్‌కు ఉంటుంది.
* నిబంధన 165 ప్రకారం రాష్ట్ర అడ్వకేట్ జనరల్‌ను, నిబంధన 233 ప్రకారం జిల్లా కోర్ట్ న్యామూర్తులను, నిబంధన 233 (I), 243 (Y) ప్రకారం రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘాన్ని నిబంధన 243 (K), 243 (2A), ప్రకారం రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘాన్ని నియమిస్తారు.
* రాష్ట్రంలో విశ్వవిద్యాలయాలకు గవర్నర్ ఛాన్సలర్‌గా వ్యవహరిస్తారు. వైస్ ఛాన్సలర్లను నియమిస్తారు. పై నియామకాలన్నీ ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలి సలహా మేరకే చేయాలి.

శాసన నిర్మాణాధికారాలు
రాష్ట్రపతి కేంద్ర పార్లమెంట్‌లో సభ్యుడు కాకపోయినా, అంతర్భాగం. అలాగే గవర్నర్ రాష్ట్ర శాసనసభలో సభ్యుడు కాకపోయినా శాసన నిర్మాణ శాఖలో అంతర్భాగం.
* రాష్ట్ర విధానసభ, విధాన పరిషత్ ఆమోదించిన బిల్లులు గవర్నర్ ఆమోదంతో శాసనాలు అవుతాయి (నిబంధన 200).
* గవర్నర్ తిరస్కరిస్తే ఆ బిల్లులు రద్దవుతాయి. దీన్నే 'నిరపేక్ష వీటో' అంటారు. ఉభయ సభలు ఆమోదించిన బిల్లును గవర్నర్ ఆమోదించకుండా పునఃపరిశీలనకు పంపవచ్చు. Suspensive veto అంటారు. బిల్లు తిరిగి యథాతథంగా వస్తే తప్పనిసరిగా ఆమోదించాలి. ఆమోదించకుండా, తిరస్కరించకుండా, పునఃపరిశీలనకు పంపకుండా బిల్లును తన వద్దే ఉంచుకునే 'Pocket Veto' అధికారం గవర్నర్‌కు లేదు.
* నిబంధన 201 ప్రకారం గవర్నర్ తన వద్దకు వచ్చిన బిల్లును రాష్ట్రపతి ఆమోదానికి పంపవచ్చు. రాష్ట్రపతి ఆ బిల్లును ఆమోదించవచ్చు లేదా తిరస్కరించవచ్చు లేదా పునః పరిశీలనకు రాష్ట్ర శాసనసభకు పంపవచ్చు. బిల్లు యథాతథంగా తిరిగి వస్తే తప్పనిసరిగా ఆమోదించాలని లేదు. కానీ 'Pocket Veto' వినియోగించి రాష్ట్రపతి తన వద్ద ఉంచుకోవచ్చు. నిబంధన 143 ప్రకారం ఆ బిల్లుపై సుప్రీంకోర్టు  సలహా కోరవచ్చు.
* రాష్ట్ర గవర్నర్ నిబంధన 331 ప్రకారం రాష్ట్ర విధానసభకు ఒక ఆంగ్లో ఇండియన్‌ను, నిబంధన 171 ప్రకారం విధానసభకు (ఉంటే) 1/6వ వంతు సభ్యులను నియమిస్తారు. నిబంధన 332 ప్రకారం గవర్నర్ విధానసభలో కొన్ని స్థానాలను షెడ్యూల్డ్ కులాలకు, షెడ్యూల్డ్ తెగలకు కేటాయిస్తారు.
* నిబంధన 174 ప్రకారం రాష్ట్ర గవర్నర్ శాసనసభ సమావేశాలను ఏర్పాటు చేయడం, వాయిదా వేయడం చేయవచ్చు.
* నిబంధన 175 ప్రకారం శాసనసభను ఉద్దేశించి ప్రసంగించవచ్చు.
* నిబంధన 176 ప్రకారం గవర్నర్ శాసనసభకు ప్రత్యేక సందేశాలు పంపవచ్చు.
* నిబంధన 213 ప్రకారం శాసనసభ సమావేశంలో లేనప్పుడు 'ఆర్డినెన్స్‌లు' జారీ చేయవచ్చు.
* విధానసభ స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవులకు ఒకేసారి ఖాళీ ఏర్పడితే సభా కార్యక్రమాల నిర్వహణకు నిబంధన 180 ప్రకారం గవర్నర్ ఒక వ్యక్తిని నియమించవచ్చు.
* పార్లమెంట్ ఉభయ సభలకు ఏదైనా బిల్లు విషయంలో భేదం ఏర్పడితే, అలాంటి పరిస్థితిని అధిగమించడానికి రాష్ట్రపతి నిబంధన 108 ప్రకారం ఉభయ సభల ఉమ్మడి సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేయవచ్చు. కానీ రాష్ట్ర గవర్నర్‌కు ఆ అధికారం లేదు.
 

ఆర్థిక అధికారాలు
రాజ్యాంగ నిబంధన 202 ప్రకారం రాష్ట్ర వార్షిక బడ్జెట్‌ను ప్రవేశపెట్టే బాధ్యత గవర్నర్‌ది.
* నిబంధన 199 ప్రకారం ఆర్థిక బిల్లును విధానసభలో ప్రవేశపెట్టడానికి గవర్నర్ పూర్వానుమతి ఉండాలి.
* నిబంధన 203 ప్రకారం గవర్నర్ అనుమతి లేనిదే ఏ విధమైన కేటాయింపులూ చేయకూడదు.
* బడ్జెట్ సమావేశాల ఆరంభంలో గవర్నర్ శాసనసభను ఉద్దేశించి ప్రసంగిస్తారు.
 

న్యాయాధికారాలు
నిబంధన 161 ప్రకారం రాష్ట్ర ప్రభుత్వ అధికారాలు వర్తించే విషయాల్లో న్యాయస్థానాలు విధించిన శిక్షలను తగ్గించవచ్చు, మార్చవచ్చు లేదా రద్దుచేయవచ్చు. మరణశిక్షను రద్దుచేసి క్షమాభిక్ష పెట్టే అధికారం గవర్నర్‌కు లేదు కానీ వాయిదా వేయవచ్చు.
* రాష్ట్రపతి సైనిక న్యాయస్థానాలు విధించిన శిక్షలకు కూడా క్షమాబిక్ష పెట్టవచ్చు. రాష్ట్రంలో గవర్నర్‌కు అలాంటి అధికారాలు ఉండవు. ఎందుకంటే రాష్ట్రాలకు సైన్యం ఉండదు.
* నిబంధన 217 ప్రకారం రాష్ట్ర హైకోర్టు న్యాయమూర్తులను నియమించేటప్పుడు గవర్నర్‌ను సంప్రదించాలి.
* రాష్ట్రపతికి ఉన్న సైనిక, రాయబార, అత్యవసర అధికారాలు గవర్నర్‌కు ఉండవు.
 

విచక్షణాధికారాలు
రాష్ట్ర గవర్నర్ ముఖ్యమంత్రి, మంత్రిమండలి సలహా మేరకు తన అధికారాలను వినియోగించుకోవాలి. కింద పేర్కొన్న కొన్ని సందర్భాల్లో ముఖ్యమంత్రి, మంత్రి మండలి సలహా లేకుండా తనకు తానే నిర్ణయాలు చేయవచ్చు. వాటినే 'విచక్షణాధికారాలు' అంటారు. అందులో రాజ్యాంగబద్ధమైనవి:
* రాష్ట్ర శాసనసభ ఆమోదించిన బిల్లును గవర్నర్ ఆమోదించకుండా రాష్ట్రపతి ఆమోదానికి పంపవచ్చు.
* రాష్ట్రంలో ప్రభుత్వం రాజ్యాంగబద్ధంగా పరిపాలన కొనసాగించడంలో విఫలమై, రాజ్యాంగ సంక్షోభం ఏర్పడిందని భావించినప్పుడు రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలన విధించమని (నిబంధన 356) రాష్ట్రపతికి నివేదిక పంపవచ్చు.
* నిబంధన 371 ప్రకారం కొన్ని రాష్ట్రాల్లో (నాగాలాండ్, అసోం, మణిపూర్ మొదలైనవి) గవర్నర్‌కు స్వయం నిర్ణయాలు తీసుకునే అధికారం ఉంది.
* నాగాలాండ్ గవర్నర్‌కు శాంతిభద్రతల పరిరక్షణకు ప్రత్యేక అధికారాలు ఉన్నాయి.
* మహారాష్ట్రలో వెనుకబడిన విదర్భ లాంటి ప్రాంతాల అభివృద్ధి కోసం ప్రత్యేక బోర్డులను  ఏర్పాటు చేసే అధికారం ఆ రాష్ట్ర గవర్నర్‌కు ఉంది.
* గవర్నర్ కొన్ని సందర్భోచితమైన విచక్షణాధికారాలను వినియోగిస్తారు. కొన్ని సందర్భాల్లో అవి వివాదాస్పదం అవుతున్నాయి.
* రాష్ట్రంలో పరిపాలన నిర్వహిస్తోన్న ముఖ్యమంత్రిని, విధానసభలో మెజారిటీ కోల్పోయారనే కారణంగా రద్దుచేసి, వేరే వ్యక్తిని ముఖ్యమంత్రిగా నియమించి విధానసభలో మెజారిటీ నిరూపించుకోమని కోరవచ్చు.
ఉదా: 1984లో ఎన్.టి. రామారావు ప్రభుత్వాన్ని రద్దుచేసి నాదెండ్ల భాస్కరరావును ముఖ్యమంత్రిగా నియమించి, మెజారిటీ నిరూపించుకోమని కోరారు అప్పటి గవర్నర్ రామ్‌లాల్. ఈ చర్య వివాదాస్పదం కావడంతో ఆయన్ను గవర్నర్ పదవి నుంచి 'రీకాల్' చేశారు.
* 1994లో అప్పటి ముఖ్యమంత్రి ఎన్.టి. రామారావు (పార్టీలో చీలిక కారణంగా) విధాన సభ రద్దుకు సిఫారసు చేస్తే గవర్నర్ కృష్ణకాంత్ తిరస్కరించి, ముఖ్యమంత్రిని మెజారిటీ నిరూపించుకోమని కోరారు.
* విధాన సభలో ఏ పార్టీకీ మెజారిటీ లేనప్పుడు ముఖ్యమంత్రి నియామకం, మెజారిటీ నిరూపించుకోమని ఆదేశించడం లాంటి గవర్నర్ అధికారాలు వివాదాస్పదం అవుతున్నాయి.
ఉదా: ఇటీవల కర్ణాటకలో జరిగిన సంఘటన. విధానసభలో అత్యధిక స్థానాలున్న పార్టీ నాయకుడు యడ్యూరప్పను గవర్నర్ ముఖ్యమంత్రిగా నియమించి 15 రోజుల్లోపు మెజారిటీని నిరూపించుకోమని కోరారు. ప్రతిపక్షాలు సుప్రీంకోర్టును ఆశ్రయిస్తే, మెజారిటీ నిరూపించుకోవడానికి అంత సమయం అవసరం లేదని కోర్టు ఆ వ్యవధిని రెండు రోజులకు తగ్గించింది.
* నిబంధన 356 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన విధించమని, రాష్ట్రపతికి గవర్నర్లు సిఫారసు చేయడం ఇంతవరకు 124 సార్లు (వివిధ రాష్ట్రాల్లో) జరిగింది. 1951లో మొదటిసారిగా పంజాబ్‌లో, 124వ సారి ఇటీవల ఉత్తరాఖండ్‌లో గవర్నర్‌లు రాష్ట్రపతి పాలనకు సిఫారసు చేశారు. గవర్నర్‌లు ఈ అధికారాలు వినియోగించుకున్నప్పుడు కొన్ని సందర్భాల్లో వివాదాస్పదం అవుతున్నాయి.
* గవర్నర్ సిఫారసు మేరకు రాష్ట్రపతి రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలన విధిస్తే, ఆ కాలంలో రాష్ట్రపతి తరపున రాష్ట్ర పాలనా బాధ్యతలను గవర్నర్ నిర్వర్తిస్తారు.
* గవర్నర్ పదవీకాలం అయిదు సంవత్సరాలు పూర్తికాక ముందే అతడిని తొలగించడానికి మహాభియోగ, అభిశంసన తీర్మానాలేవీ లేవు. పదవీకాలం ముగియక ముందు రాష్ట్రపతి గవర్నర్‌ను 'రీకాల్' చేయవచ్చు. రాష్ట్రపతి చేసిన ఆ చర్యను న్యాయస్థానాల్లో సవాలు చేయకూడదు.
* అరుణాచల్‌ప్రదేశ్ గవర్నర్ జేపీ రాజ్‌ఖోవాను 2016, సెప్టెంబరు 12న రాష్ట్రపతి 'రీకాల్' చేశారు.
* భారతదేశంలో తొలి మహిళా గవర్నర్ సరోజినీనాయుడు (ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్).
* దేశంలో ఎక్కువ కాలం గవర్నర్‌గా పనిచేసింది బి.సి. అలెగ్జాండర్. 1988 - 90 వరకు తమిళనాడుకు, 1993 - 2002 వరకు మహారాష్ట్రకు ఈయన గవర్నర్‌గా పనిచేశారు.
* ఆంధ్ర రాష్ట్రం, ఆంధ్రప్రదేశ్ తొలి గవర్నర్ సి.ఎం. త్రివేది.
* ఆంధ్రప్రదేశ్ తొలి మహిళా గవర్నర్ శారదా ముఖర్జీ.
రెండో మహిళా గవర్నర్ కుముద్‌బెన్ జోషి.
* ప్రస్తుతం ఆంధ్ర తెలంగాణ రాష్ట్రాల గవర్నర్ నరసింహన్. ఈయన గవర్నర్‌గా 2009 డిసెంబరు నుంచి కొనసాగుతున్నారు.
* మన రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రులుగా పనిచేసిన మర్రి చెన్నారెడ్డి, కె.రోశయ్య తమిళనాడు గవర్నర్లుగా పనిచేశారు.

1. 'వెస్ట్ మినిస్టర్' తరహా పార్లమెంట్ అంటే?
జ‌: వెస్ట్ మినిస్టర్ అనే ప్రాంతంలో ఉన్న బ్రిటిష్ పార్లమెంట్

2. భారతదేశానికి అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వాన్ని కాదని పార్లమెంటరీ తరహా ప్రభుత్వాన్ని భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతలు అనుసరించడానికి కారణం?
     a. బ్రిటిష్ పాలనాకాలం నుంచి ప్రజలకు పరిచయం ఉండటం 
     b. బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వం 
     c. పార్లమెంట్, మంత్రి మండలి మధ్య వివాదాలకు అవకాశం 
     d. వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య భిన్నత్వం ఎక్కువగా ఉండటం
జ‌: a, b, c, d సరైనవి

3. లోక్‌సభ స్పీకర్ ఏ సందర్భంలో నిర్ణాయక ఓటు కంటే ముందే మొదటి ఓటింగ్‌లో పాల్గొనవచ్చు?
జ‌: స్పీకర్‌ను తొలగించే తీర్మానం

4. లోక్‌సభలో కేంద్ర ప్రభుత్వ బడ్జెట్‌ను ఎవరి పేరు మీద ప్రవేశపెడతారు?
జ‌: రాష్ట్రపతి
 

5. రాజ్యసభ ఆమోదించిన సాధారణ బిల్లును లోక్‌సభ ఎంతకాలంలో ఆమోదించాలి?
జ‌: కాల పరిమితి లేదు

6. కింది జాబితాల్లోని అంశాలను జతపరచండి.
               List A                       List B
      a. వైస్ ఛాంబర్                                1. 102వ అధికరణ 
      b. అవిశ్వాస తీర్మానం                      2. రాజ్యసభ
      c. రాజ్యసభలో రాష్ట్రాల ప్రాతినిధ్యం     3. లోక్‌సభ
      d. పార్లమెంట్ సభ్యుల అనర్హతలు       4. IV షెడ్యూల్
జ‌: a-2, b-3, c-4, d-1

7. ఏ విషయాల్లో లోక్‌సభకు, రాజ్యసభకు సమాన అధికారాలు ఉంటాయి?
     a. రాజ్యాంగ సవరణ బిల్లు 
     b. రాష్ట్రపతిపై మహాభియోగ తీర్మానం 
     c. సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయమూర్తులపై అభిశంసన 
     d. జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి
జ‌: అన్నీ సరైనవే

1.    భారత రాష్ట్రపతి పదవిని ఏ దేశ రాజమకుట పదవితో పోల్చవచ్చు?

    1)  సౌదీ అరేబియా      2)  బ్రిటన్‌      3) నేపాల్‌           4) జపాన్‌

2.    భారతరత్న పురస్కారం పొందిన ఏ రాష్ట్రపతి ‘ఇండియా డివైడెడ్‌’ అనే గ్రంథాన్ని రాశారు?

    1) డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌      2)  డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌     3)  డాక్టర్‌ జాకీర్‌ హుస్సేన్‌    4)  వి.వి.గిరి

3.    రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌కు సంబంధించి కిందివాటిలో సరికానిది?

    1) రెండుసార్లు ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని నిర్వహించారు.

    2) ప్రజాసమస్యల పరిష్కారానికి రాష్ట్రపతి భవన్‌లో ‘ప్రజాదర్బార్‌’ నిర్వహించారు.

    3) అమెరికా ప్రభుత్వం నుంచి ‘టెంపుల్‌టన్‌’ అవార్డు పొందారు.

    4)  హిందూ కోడ్‌ బిల్లు విషయంలో  కేంద్ర మంత్రిమండలితో విభేదించారు.

4.    రాజకీయ పార్టీల ప్రతిపాదన లేకుండా స్వతంత్ర అభ్యర్థిగా పోటీచేసి రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికైనవారు?

    1)  డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌   2)  డాక్టర్‌ జాకీర్‌ హుస్సేన్‌     3)  వి.వి.గిరి     4) ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌

5.    ఉపరాష్ట్రపతి, తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి, రాష్ట్రపతి పదవులను నిర్వహించినవారు?

    1)  వి.వి.గిరి     2) ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌   3)  బి.డి.జెట్టి     4)  ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌

6.    ఆర్టికల్‌ 352 ప్రకారం జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన రాష్ట్రపతుల్లో లేనివారు?

    1)  డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌   2) డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌   3) వి.వి.గిరి   4) ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌

7. బ్యాంకుల జాతీయీకరణ, రాజభరణాల రద్దు బిల్లులపై ఆమోదముద్ర వేసిన రాష్ట్రపతి?

    1) ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌   2)  జాకీర్‌హుస్సేన్‌       3)  వి.వి.గిరి        4)  జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌

8. 1977లో అప్పటి రాష్ట్రపతి ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌ ఆకస్మిక మరణంతో తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా బాధ్యతలు నిర్వహించినవారు?

    1)  జస్టిస్‌ మహ్మద్‌ హిదయతుల్లా    2) బి.డి.జెట్టి     3) నీలం సంజీవరెడ్డి       4) కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌

9.    1975లో ఆంతరంగిక సంక్షోభంతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన రాష్ట్రపతి?

    1)  డాక్టర్‌ జాకీర్‌ హుస్సేన్‌     2) జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌   3)  నీలం సంజీవరెడ్డి     4) ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్

10. 1980లో తొమ్మిది కాంగ్రెసేతర రాష్ట్రప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356 ద్వారా రద్దుచేసిన రాష్ట్రపతి?

    1)  జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌    2) నీలం సంజీవరెడ్డి    3)  ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌   4) శంకర్‌ దయాళ్‌శర్మ

11. రాజీవ్‌గాంధీ ప్రభుత్వం పంపిన ‘పోస్టల్‌ బిల్‌పై’ పాకెట్‌ వీటోను ప్రయోగించిన రాష్ట్రపతి?

1)  ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌    2) నీలం సంజీవరెడ్డి    3) జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌   4) ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌

జవాబులు

1-2     2-1      3-4     4-3      5-1     6-1      7-3    8-2     9-4     10-2     11-3. 

నమూనా ప్రశ్నలు

1. అమెరికా నుంచి స్ఫూర్తి పొందిన ఎవరి సూచన మేరకు భారత రాజ్యాంగంలో ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని పొందుపరచారు?

1) కె.టి.షా 2) హెచ్‌.వి.కామత్‌ 3) ఎం.వి.పైలీ 4) కె.ఎం.మున్షీ

2. భారత ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని ‘వేల్స్‌ యువరాజు’తో పోల్చినవారు?

1) డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌. అంబేడ్కర్‌ 2) అనంతశయనం అయ్యంగార్‌

3) డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌ 4) జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ

3. 1962లో రూపొందించిన ఎన్నో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా ఉపరాష్ట్రపతిని ‘ఎలక్టోరల్‌ కాలేజి’ సభ్యులతో ఎన్నుకునే విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు?

1) ఎనిమిదో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం 2) తొమ్మిదో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం

3) పదో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం 4) పదకొండో రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం

4. ఉపరాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునే ‘ఎలక్టోరల్‌ కాలేజి’లో ఓటర్లుగా ఎవరుంటారు?

1) లోక్‌సభ, రాజ్యసభలకు ఎన్నికైన సభ్యులు

2) లోక్‌సభ, రాజ్యసభలకు చెందిన మొత్తం సభ్యులు

3) రాష్ట్రాల విధాన సభలకు ఎన్నికైన సభ్యులు

4) 1, 3

5. ఉపరాష్ట్రపతి పదవికి పోటీచేసే అభ్యర్థి నామినేషన్‌ పత్రాన్ని ఎలక్టోరల్‌ కాలేజిలోని ఎంతమంది సభ్యులు ప్రతిపాదించి, ఎంతమంది సభ్యులు బలపరచాలి?

1) 20 మంది ప్రతిపాదించి, 30 మంది బలపరచాలి.

2) 30 మంది ప్రతిపాదించి, 20 మంది బలపరచాలి.

3) 40 మంది ప్రతిపాదించి, 40 మంది బలపరచాలి.

4) 20 మంది ప్రతిపాదించి, 20 మంది బలపరచాలి.

6. ఉపరాష్ట్రపతి పదవికి పోటీచేయాలంటే ఉండాల్సిన కనీస వయసు?

1) 25 ఏళ్లు 2) 30 ఏళ్లు 3) 35 ఏళ్లు 4) 21 ఏళ్లు

7. ఉపరాష్ట్రపతిగా ఎన్నికైనవారు ఎవరి సమక్షంలో ప్రమాణస్వీకారం చేస్తారు?

1) సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి 2) రాష్ట్రపతి

3) ప్రధానమంత్రి 4) కంప్ట్రోలర్‌ అండ్‌ ఆడిటర్‌ జనరల్‌

8. ఉపరాష్ట్రపతి పదవిరీత్యా ఏ సభకు అధ్యక్షులుగా వ్యవహరిస్తారు?

1) రాజ్యసభ 2) విధానసభ 3) లోక్‌సభ 4) విధానపరిషత్‌

9. ఉపరాష్ట్రపతి పదవికి సంబంధించి సరికానిది గుర్తించండి.

1) పదవీకాలం 5 సంవత్సరాలు

2) వేతనం రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు.

3) వేతనం భారత సంఘటితనిధి నుంచి చెల్లిస్తారు.

4) వేతనానికి ఆదాయపు పన్ను నుంచి మినహాయింపు ఉంటుంది.

10. ఉపరాష్ట్రపతిని తొలగించేది ఎవరు?

1) రాష్ట్రపతి 2) పార్లమెంట్‌ 3) సుప్రీంకోర్టు 4) కేంద్ర కేబినెట్‌

11. ఉపరాష్ట్రపతిని తొలగించే తీర్మానాన్ని రాజ్యసభలో ఎంతమంది సభ్యుల సంతకాలతో ప్రవేశపెట్టాలి?

1) 1/2వ వంతు 2) 1/3వ వంతు 3) 2/3వ వంతు 4) 1/4వ వంతు

12. కిందివాటిలో ఉపరాష్ట్రపతి అధికార, విధికి సంబంధించి సరైంది?

1) దేశంలోని కేంద్రీయ విశ్వవిద్యాలయాలకు ఛాన్సలర్‌గా వ్యవహరిస్తారు.

2) రాజ్యసభ సమావేశాల ప్రారంభానికి అవసరమైన కోరం ్బశ్య్నీ౯్య్ఝ్శ ను ధ్రువీకరిస్తారు.

3) పార్టీ ఫిరాయింపులకు పాల్పడు రాజ్యసభ సభ్యుల అనర్హతలను ప్రకటిస్తారు.

4) పైవన్నీ

13. భారతదేశానికి రెండుసార్లు ఉపరాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించింది?

1) డాక్టర్‌ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌ 2) హమీద్‌ అన్సారీ

3) 1, 2 4) కె. కృష్ణకాంత్‌

సమాధానాలు

1) 2 2) 1 3) 4 4) 2 5) 4 6) 3 7) 2 8) 1 9) 2 10) 2 11) 4 12) 4 13) 3

 భారత రాజ్యాంగంలో 5వ భాగంలో కేంద్ర ప్రభుత్వ నిర్మాణం, విధివిధానాలను  ఆర్టికల్స్ 52 నుంచి 151 మధ్య వివరించారు. మన దేశంలో శాసన నిర్మాణ శాఖ అయిన పార్లమెంటు దేశానికి అవసరమైన చట్టాలను రూపొందిస్తే... కార్యనిర్వాహక శాఖ అయిన రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, ప్రధాని నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలి చట్టాలను అమలుపరుస్తాయి. న్యాయశాఖ అయిన సుప్రీంకోర్టు శాసన, కార్యనిర్వాహక శాఖలు నిర్వర్తించే విధులు రాజ్యాంగబద్దంగా ఉండేలా పర్యవేక్షిస్తూ, నియంత్రిస్తుంది.
 

A. కేంద్ర కార్యనిర్వాహక శాఖ
  భారత రాజ్యాంగంలోని 5వ భాగంలో 52 నుంచి 78 వరకు ఉన్న ఆర్టికల్స్ కేంద్ర కార్యనిర్వాహక శాఖ గురించి తెలియజేస్తున్నాయి. కార్య నిర్వాహక శాఖలో రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రి, మంత్రిమండలి, అటార్నీ జనరల్ ఉంటారు. దీనికి అధిపతి రాష్ట్రపతి.

రాష్ట్రపతి
  రాజ్యాంగంలోని 52 - 62 వరకు ఉన్న 11 ప్రకరణలు రాష్ట్రపతి పదవికి ఎన్నికయ్యేందుకు కావాల్సిన అర్హతలు, షరతులు, ఎన్నిక విధానం, పదవీ కాలం, తొలగింపు తదితర అంశాలను వివరిస్తున్నాయి.
* మన రాజ్యాంగ నిర్మాతలు పార్లమెంటరీ తరహా విధానాన్ని బ్రిటన్ నుంచి గ్రహించారు. పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వంలో రెండు రకాలైన కార్యనిర్వహణాధికారులు ఉంటారు.
1. దేశాధినేత అయిన రాష్ట్రపతి నామమాత్రపు అధికారాలు కలిగి ఉండి, భారత దేశానికి రాజ్యాంగ రీత్యా అధిపతిగా వ్యవహరిస్తారు.
2. ప్రభుత్వాధినేత అయిన ప్రధానమంత్రి నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలి వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలు చెలాయిస్తుంది.
* దేశ పరిపాలనా నిర్వహణలో కేంద్ర ప్రభుత్వం కీలక పాత్రను పోషించినప్పటికీ రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 77 ప్రకారం దేశ పరిపాలన రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగానే జరుగుతుంది.
 

ఆర్టికల్ 52
* భారతదేశానికి ఒక రాష్ట్రపతి ఉంటారు. రాష్ట్రపతి దేశానికి ప్రథమ పౌరుడు.  దేశాధినేత, రాజ్యాంగ అధిపతి, సర్వ సైన్యాధ్యక్షుడు.

ఆర్టికల్ 53
* దేశ కార్యనిర్వహణాధికారాలను రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగా నిర్వహించాలి. దేశ పరిపాలన రాష్ట్రపతి పేరిట నిర్వహించే పద్ధతిని అమెరికా నుంచి గ్రహించారు. రాష్ట్రపతి పరిపాలనను స్వయంగా లేదా, ఇతర అధికారుల సహకారంతో నిర్వహిస్తారు.
 

ఆర్టికల్ 54
* రాష్ట్రపతి ఎన్నిక గురించి వివరిస్తుంది. రాష్ట్రపతిని ఎలక్టోరల్ కాలేజీ ద్వారా ఎన్నుకుంటారు.
 

రాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునే ఎలక్టోరల్ కాలేజీలో సభ్యులు
* లోక్‌సభకు ఎన్నికైన సభ్యులు - 543
* రాజ్యసభకు ఎన్నికైన సభ్యులు - 233
* దేశంలోని 31 విధాన సభలకు ఎన్నికైన ఎంఎల్ఏలు - 4,120
* 70వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1992) ద్వారా కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలైన దిల్లీ, పుదుచ్చేరి విధానసభలకు ఎన్నికైన ఎంఎల్ఏలను ఎలక్టోరల్ కాలేజీలో సభ్యులుగా చేర్చారు. ఈ చట్టం 1995, జూన్ 1 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. వీరు 1997లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికల్లో తొలిసారిగా ఓటును వినియోగించుకున్నారు.

ఎలక్టోరల్ కాలేజీలో సభ్యులు కాని వారు
* లోక్‌సభకు నామినేట్ అయిన ఆంగ్లో ఇండియన్లు - 2
* రాజ్యసభకు నామినేట్ అయిన విశిష్ట వ్యక్తులు - 12
* రాష్ట్రాల విధానసభలకు నామినేట్ అయ్యే ఆంగ్లో ఇండియన్లు - 31
* రాష్ట్రాల విధాన పరిషత్‌లకు ఎన్నికైన ఎంఎల్‌సీలు - 7
* రాష్ట్రపతి ఎన్నికను కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం పరోక్ష విధానంలో నిర్వహిస్తుంది.
 

ఆర్టికల్ 55
* రాష్ట్రపతి ఎన్నిక విధానం గురించి తెలియజేస్తుంది.
* రాష్ట్రపతిని ఎన్నుకోవడంలో అన్ని రాష్ట్రాలకు సమాన ప్రాతినిధ్యం ఉంటుంది.
* భారత రాష్ట్రపతి ఎన్నిక నైష్పత్తిక ప్రాతినిధ్య విధానంలో ఏక ఓటు బదిలీ పద్ధతిలో రహస్యంగా జరుగుతుంది. దీన్నే దామాషా ఓటింగ్ పద్ధతి ప్రకారం రహస్య ఎన్నిక అని కూడా అంటారు. రాష్ట్రపతి పదవికి ఒకరి కంటే ఎక్కువ మంది పోటీ చేస్తే ఓటర్లు ప్రాధాన్యతా క్రమంలో ఓటు వేస్తారు. దీన్నే ప్రిఫరెన్షియల్ ఓటింగ్ అంటారు.
* రాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునే ఎలక్టోరల్ కాలేజీలో కొన్ని సీట్లు ఖాళీ ఉన్నప్పటికీ రాష్ట్రపతి ఎన్నికను
నిర్వహించవచ్చు.

* రాష్ట్ర శాసనసభ రద్దవడం, పార్లమెంటులో కొన్ని సీట్లు ఖాళీగా ఉన్నాయన్న కారణాలతో రాష్ట్రపతి ఎన్నికను వాయిదా వేయాల్సిన అవసరం లేదు.
*1967లో రాష్ట్రపతి ఎన్నిక జరిగినప్పుడు ఆర్టికల్ 356(1)(C) ప్రకారం రాజస్థాన్ శాసనసభ సుప్తచేతనావస్థలో ఉన్నప్పటికీ, ఆ శాసనసభ సభ్యులు రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో ఓటు వినియోగించుకున్నారు
* 1974లో గుజరాత్ శాసనసభ రద్దయినప్పుడు రాష్ట్రపతి ఎన్నికను నిర్వహించవచ్చా లేదా అనే అంశంపై అప్పటి రాష్ట్రపతి వి.వి.గిరి ఆర్టికల్ 143 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టును న్యాయ సలహాను కోరినప్పుడు ఎన్నికను నిర్వహించవచ్చని కోర్టు పేర్కొంది.
* రాష్ట్రపతి ఎన్నికకు రిటర్నింగ్ అధికారిగా ఒకసారి లోక్‌సభ సెక్రటరీ జనరల్, మరొకసారి రాజ్యసభ సెక్రటరీ జనరల్ రొటేషన్ పద్ధతిలో వ్యవహరిస్తారు.
* 1950లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో రిటర్నింగ్ అధికారిగా హెచ్.వి.ఆర్.అయ్యంగార్ వ్యవహరించారు.
* 2007లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో లోక్‌సభ సెక్రటరీ జనరల్ పి.డి.టి.ఆచారి రిటర్నింగ్ అధికారిగా వ్యవహరించారు.
* 2012లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో రాజ్యసభ సెక్రటరీ జనరల్ వి.కె.అగ్నిహోత్రి రిటర్నింగ్ అధికారిగా వ్యవహరించారు.
* 1971 జనాభా లెక్కల ఆధారంగానే రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో ఎంఎల్ఏ, ఎంపీల ఓటు విలువను లెక్కిస్తున్నారు.
* ఎక్కువ ఎంఎల్ఏ ఓటు విలువ ఉన్న రాష్ట్రాలు
   ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ = 208, తమిళనాడు = 176, మహారాష్ట్ర = 175
* తక్కువ ఎంఎల్ఏ ఓటు విలువ ఉన్న రాష్ట్రాలు
    సిక్కిం = 7, అరుణాచల్‌ప్రదేశ్ = 8, మిజోరం = 8, నాగాలాండ్ = 9
*  ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ఎంఎల్ఏ ఓటు విలువ = 148
*  విభజనానంతరం ఏపీలో ఎంఎల్ఏ ఓటు విలువ = 158
* తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ఎంఎల్ఏ ఓటు విలువ = 133
*  మన దేశంలో అన్ని రాష్ట్రాల మొత్తం ఎంఎల్ఏల ఓటు విలువ = 5,49,474

రాష్ట్రాలవారీగా ఓట్లు, ప్రతి రాష్ట్రంలో మొత్తం ఓట్ల విలువ

ఓటు బదలాయింపు పద్ధతి:
* ఓటు బదలాయింపు పద్ధతిని తొలిసారిగా ప్రస్తావించినవారు థామస్ హేర్. అందుకే దీన్ని హేర్ పద్ధతి అంటారు.
* ఈ పద్ధతిని డెన్మార్క్‌లో ఆండ్రే అనే వ్యక్తి మొదటిసారి అమలు పరచడం వల్ల దీన్ని ఆండ్రే పద్ధతి అని కూడా అంటారు.
* డాక్టర్ బి.ఆర్.అంబేడ్కర్, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ రాజ్యాంగ పరిషత్‌లో ఓటు బదలాయింపు పద్ధతిని ప్రతిపాదించారు.
 

* 2012లో జరిగిన 13వ రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో ఎంపీ ఓటు విలువ = 708

* మన దేశంలో మొత్తం ఎంఎల్ఏల ఓట్ల విలువ, మొత్తం ఎంపీల ఓట్ల విలువకు సమానంగా ఉండటం సమాఖ్య విధానాన్ని ప్రతిఫలిస్తోంది.
* దేశంలో మొత్తం ఎంఎల్ఏల సంఖ్య = 4,120
* దేశంలో మొత్తం ఎంఎల్ఏల ఓటు విలువ = 5,49,474
* దేశంలో ఎన్నికైన మొత్తం ఎంపీల సంఖ్య = 776
* దేశంలో ఎన్నికైన మొత్తం ఎంపీల ఓటు విలువ = 5,49,408
* 50 శాతం మించి ఓట్లను అంటే కోటా ఓట్లను ఏ అభ్యర్థీ పొందని సందర్భంలో పోటీలో ఉన్న చివరి అభ్యర్థి రెండో ప్రాధాన్యతా ఓట్లను పోటీలో ఉన్న ఇతర అభ్యర్థులకు బదిలీ చేస్తారు.
* 1969లో జరిగిన రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో రెండో ప్రాధాన్యతా ఓట్లను బదిలీ చేయడం ద్వారా గెలిచిన వ్యక్తి వి.వి.గిరి. ఈ ఎన్నికలో సి.డి.దేశ్‌ముఖ్ రెండో ప్రాధాన్యతా ఓట్లను బదిలీ చేయడం వల్ల వి.వి.గిరి గెలిచారు.
* రాష్ట్రపతిని ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకోవాలని ప్రతిపాదించినవారు హెచ్.వి.కామత్, కె.టి.షా.
* ప్రస్తుతం రాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునేందుకు వినియోగించే పద్ధతి ప్రత్యక్ష ఎన్నికతో సమానమని పేర్కొన్నవారు డాక్టర్ బి.ఆర్.అంబేడ్కర్, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ.
* మన దేశంలో అధ్యక్ష తరహా ప్రభుత్వాన్ని ప్రతిపాదించినవారు కె.టి.షా.

రాష్ట్రపతి ఎన్నిక - వివాదాలు - పరిష్కారం
ఆర్టికల్ 71 ప్రకారం రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నికల వివాదానికి సంబంధించిన అన్ని విషయాలను సుప్రీంకోర్టులోనే పరిష్కరించుకోవాలి. ఇది సుప్రీంకోర్టు ప్రారంభ అధికార పరిధిలోకి వస్తుంది.
* రాష్ట్రపతి ఎన్నిక జరిగిన 30 రోజుల్లోపు రాష్ట్రపతి ఎన్నికను సవాలు చేస్తూ ఎలక్టోరల్ కాలేజీలోని కనీసం 25 మంది సభ్యులు పిటిషన్‌పై సంతకాలు చేయాలి.
1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా కింద పేర్కొన్న మార్పులను రాష్ట్రపతి ఎన్నిక విధానంలో వచ్చే వివాదాల్లో చేర్చారు.
* రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతిని ఎన్నుకునే నియోజక గణంలో ఖాళీలు ఉన్నాయనే కారణంపై ఎన్నికను వాయిదా వేయమని న్యాయస్థానాలను ఆశ్రయించడానికి వీల్లేదు.
* పార్లమెంటు ఒక చట్టం ద్వారా రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నికలకు సంబంధించిన అంశాలను రాజ్యాంగ పరిధికి లోబడి నిర్ణయించవచ్చు.
* సస్పెండ్ అయిన ఎంఎల్ఏ, ఎంపీలు కూడా రాష్ట్రపతి ఎన్నికలో పాల్గొనవచ్చు.
* రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నిక చెల్లదని సుప్రీంకోర్టు ప్రకటిస్తే, వారు గతంలో తీసుకున్న నిర్ణయాలు, జారీ చేసిన ఆదేశాలు చెల్లుబాటు అవుతాయి.
* రాష్ట్రపతి ఎన్నిక వివాదాలను సాధారణ పౌరులు న్యాయస్థానంలో ప్రశ్నించడానికి వీల్లేదు.
* రాష్ట్రపతి ఎన్నికల్లో ఎంపీలకు, ఎంఎల్ఏలకు నిర్దేశించిన విధంగా ఫలానా అభ్యర్థికే ఓటు వేయాలని విప్ జారీ చేసే అధికారం రాజకీయ పార్టీలకు ఉండదు. దీనికి కారణం ఈ ఎన్నికలు శాసనసభ బయట జరుగుతాయి. విప్ శాసనసభలో జరిగే తీర్మానాలకు, బిల్లులకు మాత్రమే వర్తిస్తుంది.

ఆర్టికల్ 56: రాష్ట్రపతి పదవీ కాలం
* సాధారణంగా రాష్ట్రపతి పదవీ కాలం 5 సంవత్సరాలు. కానీ కింది సందర్భాల్లో రాష్ట్రపతి పదవికి ఖాళీ ఏర్పడవచ్చు.
A. మహాభియోగ తీర్మానం ద్వారా తొలగించినప్పుడు
B. దీర్ఘకాలిక అస్వస్థతకు గురైనప్పుడు
C. అకాల మరణం చెందినప్పుడు
D. రాజీనామా చేసినప్పుడు
* భారత రాష్ట్రపతి తన రాజీనామా పత్రాన్ని ఉపరాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి.
* 1969లో రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి పదవీ బాధ్యతల నిర్వహణ చట్టానికి సవరణలు చేశారు. దీని ప్రకారం రాష్ట్రపతి రాజీనామా చేసినప్పుడు ఒకవేళ ఉపరాష్ట్రపతి పదవి ఖాళీగా ఉన్నట్లయితే ఆ రాజీనామాను సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తికి సమర్పించాలి.

ఇంటరెగ్నం:
* రాష్ట్రపతి పదవీ కాలం ముగిసినప్పటికీ, నూతన రాష్ట్రపతి పదవి ఎన్నిక ప్రారంభమై, ఒకవేళ నిర్ణీత కాల వ్యవధిలో పూర్తికానప్పుడు అంటే నూతన రాష్ట్రపతి పదవిలోకి రాలేకపోయినప్పుడు ఆ ఎన్నిక ప్రక్రియ పూర్తయ్యే వరకు పాత రాష్ట్రపతి పదవిలో కొనసాగడాన్ని ఇంటరెగ్నం అంటారు.
ఆర్టికల్ 57: రాష్ట్రపతి పదవికి తిరిగి ఎన్నిక కావడం
* భారత రాజ్యాంగం ప్రకారం ఒక వ్యక్తి రాష్ట్రపతి పదవిని ఎన్నిసార్లయినా చేపట్టవచ్చు. మన తొలి రాష్ట్రపతి డాక్టర్ బాబు రాజేంద్ర ప్రసాద్ రాష్ట్రపతి పదవిని ఒక వ్యక్తి రెండు సార్లు మాత్రమే చేపట్టాలనే సంప్రదాయాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. ప్రస్తుతం ఈ సంప్రదాయాన్నే పాటిస్తున్నారు.
ఆర్టికల్ 58: అర్హతలు
* భారత పౌరుడై ఉండాలి.
* 35 సంవత్సరాలు నిండి ఉండాలి.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర, స్థానిక ప్రభుత్వాల్లో ఆదాయాన్నిచ్చే ఉద్యోగంలో ఉండకూడదు.
* లోక్‌సభకు ఎన్నికవడానికి కావాల్సిన అర్హతలుండాలి.
* శారీరకంగా, మానసికంగా ఆరోగ్యవంతుడై ఉండాలి.
* దివాలా తీసి ఉండకూడదు.
* ఎంపీ లేదా ఎంఎల్ఏగా ఉన్న అభ్యర్థి ఆ పదవులకు రాజీనామా చేయకుండానే రాష్ట్రపతిగా ఎన్నిక కావచ్చు. రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికైన వెంటనే ఎంపీ లేదా ఎంఎల్ఏ పదవి రద్దవుతుంది. ఓడిపోతే సంబంధిత పదవి కొనసాగుతుంది.
* 1952 నాటి రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి ఎన్నికల చట్టం ప్రకారం ఇతర అర్హతలను నిర్ణయించే అధికారం పార్లమెంటుకు ఉంది.

షరతులు:
*  రాష్ట్రపతిగా పోటీ చేసే అభ్యర్థి నామినేషన్ పత్రాన్ని ఎలక్టోరల్ కాలేజీలోని 50 మంది సభ్యులు ప్రతిపాదించాలి. మరో 50 మంది సభ్యులు బలపరచాలి.
* అభ్యర్థి నామినేషన్ పత్రంతో పాటు రూ.15,000 ధరావత్తుగా రిజర్వ్ బ్యాంకులో చెల్లించాలి.
*  పోలై చెల్లుబాటైన ఓట్లలో 1/6వ వంతు లభిస్తే డిపాజిట్ (ధరావత్తు) లభిస్తుంది.

ఆర్టికల్ 59: జీతభత్యాలు
* రాష్ట్రపతి జీతభత్యాలను పార్లమెంటు నిర్ణయిస్తుంది.
* రాజ్యాంగంలోని 2వ షెడ్యూల్‌లో జీతభత్యాలను పొందుపరిచారు.
* రాష్ట్రపతి వేతనాన్ని కేంద్ర సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు. ఐటీ పరిధిలోకి రాదు.
* రాష్ట్రపతి జీతభత్యాలపై పార్లమెంటులో ఓటింగ్ ప్రవేశపెట్టరాదు.
* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిలో కూడా రాష్ట్రపతి జీతంలో కోత విధించరాదు.
* ప్రస్తుతం రాష్ట్రపతి వేతనం నెలకు రూ.1,50,000.
* పదవీ విరమణ అనంతరం సంవత్సరానికి రూ.9,00,000 పెన్షన్ లభిస్తుంది.
* రాష్ట్రపతి అధికారిక నివాసాన్ని రాష్ట్రపతి భవన్ అంటారు. ఈ భవన రూపకర్తలు ఎడ్విన్ ల్యూటిన్స్ అండ్ బేకర్. ప్రపంచ ప్రసిద్ధిగాంచిన మొఘల్ గార్డెన్స్ ఇక్కడే ఉంది.
* 1921 - 26 మధ్య రాష్ట్రపతి భవన్ నిర్మాణం జరిగింది. ఈ భవనంలోకి అధికారికంగా మొదట అడుగు పెట్టిన వ్యక్తి లార్డ్ ఇర్విన్.
* రాష్ట్రపతి భవన్‌ను 320 ఎకరాల్లో 340 గదులతో నిర్మించారు. దీన్ని ప్రారంభంలో Vice Regal అని పిలిచేవారు. సామాన్య ప్రజలు దీన్ని లాట్ సాహెబ్ కా దఫ్తర్ అని పిలిచేవారు. ఈ ప్రాంతాన్ని రైజీనా హిల్స్ (Raisina Hills) అంటారు.
* రాష్ట్రపతికి హిమాచల్‌ప్రదేశ్‌లోని సిమ్లాలో వేసవి విడిది, సికింద్రాబాద్‌లోని బొల్లారంలో శీతాకాల విడిది ఉన్నాయి.
* విదేశీ పర్యటనల కోసం ఎయిరిండియా వన్ అనే అధికారిక విమానం ఉంది.
* దేశంలో, విదేశాల్లోనూ పర్యటించేటప్పుడు రాజ్య గౌరవాన్ని పొందుతారు.
* ఆర్టికల్ 361 ప్రకారం రాష్ట్రపతి తన పదవీ కాలంలో చేపట్టిన చర్యలకు ఏ న్యాయస్థానానికీ బాధ్యులు కారు.
* రాష్ట్రపతిపై క్రిమినల్ కేసు నమోదు చేయకూడదు. సివిల్ కేసు వేయాలన్నా 2 నెలల ముందుగా నోటీసు ఇవ్వాలి.

ఆర్టికల్ 60: ప్రమాణ స్వీకారం
* రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికైన వ్యక్తి సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు. ప్రధాన న్యాయమూర్తి లేకపోతే తదుపరి సీనియర్ న్యాయమూర్తి సమక్షంలో ప్రమాణం చేస్తారు.
* రాష్ట్రపతి తన ప్రమాణాన్ని దేవుడి పేరుతో లేదా ఆత్మసాక్షిగా చేస్తారు. రాజ్యాంగ శాసనాన్ని పరిరక్షించి, సంపూర్ణ సామర్థ్యం మేరకు భారత ప్రజల సేవకు, వారి సంక్షేమం కోసం అంకితమవుతానని ప్రమాణం చేస్తారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించినప్పుడు కూడా పైన పేర్కొన్న విధంగానే పదవీ ప్రమాణ స్వీకారం చేయాలి.

రాష్ట్రపతి రాజీనామా:
* రాష్ట్రపతి తన రాజీనామాను ఉపరాష్ట్రపతికి సమర్పించాలి. ఒకవేళ ఉపరాష్ట్రపతి అందుబాటులో లేకపోతే సుప్రీంకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తికి సమర్పించాలి. ఇదే విషయాన్ని లోక్‌సభ స్పీకర్‌కు కూడా తెలియజేయాలి. ఇలాంటి పరిస్థితి 1969లో అప్పటి రాష్ట్రపతి జాకీర్ హుస్సేన్ మరణించడంతో ఉపరాష్ట్రపతిగా ఉన్న వి.వి.గిరి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరిస్తూ రాజీనామా చేయడంతో ఏర్పడింది.

ఆర్టికల్ 61: మహాభియోగ తీర్మానం
*  రాష్ట్రపతిని రాజ్యాంగ అతిక్రమణ అనే కారణంతో ఆర్టికల్ 61 ప్రకారం మహాభియోగ తీర్మానం ద్వారా పార్లమెంటు ప్రత్యేక మెజార్టీ ద్వారా తొలగించగలదు.
*  రాష్ట్రపతిని తొలగించే మహాభియోగ తీర్మానాన్ని అమెరికా నుంచి గ్రహించారు.
*  మహాభియోగ తీర్మానాన్ని పార్లమెంటు ఉభయ సభల్లో ఏ సభలోనైనా ప్రవేశపెట్టవచ్చు.
*  ఈ తీర్మానాన్ని ఏ సభలో ప్రవేశపెడుతున్నారో ఆ సభలోని మొత్తం సభ్యుల్లో 1/4వ వంతు సభ్యులు సంతకాలు చేసి 14 రోజుల ముందస్తు నోటీసును సంబంధిత సభకు, రాష్ట్రపతికి ఇవ్వాలి. ఆ తర్వాత తీర్మానం ప్రవేశపెట్టిన సభలో తొలగించే విషయంలో చర్చ జరుగుతుంది. చర్చ అనంతరం ఆ సభలోని మొత్తం సభ్యుల్లో 2/3వ వంతు సభ్యులు ఆ అభియోగాన్ని ఆమోదిస్తే మహాభియోగ ప్రక్రియలో మొదటి దశ పూర్తవుతుంది.
*  తర్వాత మహాభియోగ తీర్మానం రెండో సభకు చేరుతుంది. రెండో సభ కూడా మొత్తం సభ్యుల్లో 2/3వ వంతు మెజారిటీతో తీర్మానాన్ని ఆమోదిస్తే, ఆమోదించిన రోజు నుంచి రాష్ట్రపతిని తొలగించినట్లు ప్రకటిస్తారు.
*  తీర్మానం ప్రవేశపెట్టినప్పటికీ సభ తిరస్కరిస్తే, ఆ తీర్మానాన్ని రెండో సభలో ప్రవేశపెట్టేందుకు అవకాశం లేదు.
*  మహాభియోగ తీర్మానాన్ని ఒక సభ ఆమోదించి, మరొక సభ తిరస్కరించినప్పుడు తీర్మానం వీగిపోతుంది.
*  రాష్ట్రపతి నామినేట్ చేసిన సభ్యులు కూడా మహాభియోగ తీర్మానం ఓటింగ్‌లో పాల్గొనవచ్చు.
*  1971లో వి.వి.గిరిపై తొలిసారిగా మహాభియోగ తీర్మానాన్ని ప్రవేశపెట్టి తర్వాత విరమించుకున్నారు.
ఆర్టికల్ 62
* రాష్ట్రపతి పదవి ఖాళీ అయితే 6 నెలల్లోగా ఎన్నిక జరపాలి. రాష్ట్రపతి పదవీ కాలం ముగియడానికి 15 రోజుల ముందు నుంచి నూతన రాష్ట్రపతి ఎన్నిక ప్రక్రియ ప్రారంభించాలి.

మన రాష్ట్రపతులు - ప్రత్యేకతలు

1. డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్ (1884 - 1963)
   పదవీకాలం: 1950, జనవరి 26 నుంచి 1957 ; 1957, మే 13 నుంచి 1962
* బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్ బిహార్‌కు చెందినవారు.
* మొదటిసారి కె.టి. షా, రెండోసారి ఎన్.ఎన్. దాస్‌పై గెలుపొంది రెండుసార్లు రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.
* ఆర్టికల్, 143 ప్రకారం సుప్రీంకోర్టు న్యాయసలహాను అత్యధికంగా మూడుసార్లు పొందారు.
* 1962లో భారతరత్న పురస్కారం పొందారు.
* హిందూ కోడ్ బిల్లు విషయానికి సంబంధించి కేంద్ర మంత్రిమండలితో విభేదించి, పునఃపరిశీలకోసం వెనక్కు పంపారు.
* ఇండియా డివైడెడ్ అనే గ్రంథాన్ని రాశారు.
* తొలి హిందీ పత్రికైన దేశ్‌ కు సంపాదకత్వం వహించారు.
* హిందీని జాతీయ భాషగా రూపొందించడానికి కేంద్ర ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి తీసుకువచ్చారు.
* 1961లో మొదటిసారిగా ఆర్టికల్, 108 ప్రకారం వరకట్న నిషేధ బిల్లు విషయంపై పార్లమెంటు ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు.
* అత్యధిక ఆర్డినెన్స్‌లను జారీ చేశారు.
* కేంద్ర మంత్రిమండలి సలహాతో సంబంధం లేకుండా రాష్ట్రపతి స్వతంత్రంగా నిర్ణయాలు తీసుకోవాలని ప్రతిపాదించారు.
* రాష్ట్రపతి పదవిని రెండుసార్లు మాత్రమే చేపట్టాలనే సంప్రదాయాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
* రెండోసారి జరిగిన ఎన్నికల్లో అత్యధిక మెజార్టీతో (99.4%) గెలుపొందారు.

2. డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ (1888 - 1975)
  పదవీకాలం:  1962 మే, 13 నుంచి 1967, మే 12 వరకు
* తమిళనాడు రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* సి.హెచ్. హరిరామ్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* 1954లో భారతరత్న పురస్కారం పొందారు.
* అమెరికా ప్రభుత్వం ప్రసాదించే 'టెంపుల్‌టన్' అవార్డ్ పొందిన తొలి భారతీయుడు.
* ఉపరాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన తొలి వ్యక్తి.
* యునెస్కో ఛైర్మన్‌గా వ్యవహరించారు.
* ఈయన జన్మదినం సెప్టెంబర్ 5ను ఉపాధ్యాయ దినోత్సవంగా నిర్వహిస్తున్నారు.
* విద్యావేత్తగా, దౌత్యవేత్తగా, తత్వవేత్తగా పేరొందారు.
* విదేశీ రాయబారిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన తొలి వ్యక్తి.
* 8 దేశాల్లో 'విజిటింగ్ ప్రొఫెసర్‌'గా పనిచేశారు.
* ప్రజల సమస్యల పరిష్కారం కోసం 'ప్రజా దర్బార్‌'ను ఏర్పాటు చేశారు.
*" Hindu View Of Life", "All Idealist View Of Life"అనే గ్రంథాలను రచించారు.
* దక్షిణ భారతదేశం నుంచి రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన తొలి వ్యక్తి.
* రష్యా అధినేత స్టాలిన్‌ను ఇంటర్వ్యూ చేశారు.
* 1962లో చైనాతో యుద్ధం సందర్భంగా అప్పటి రక్షణమంత్రి వి.కె. కృష్ణమీనన్ మితిమీరిన వ్యాఖ్యల ఫలితంగా అతడిని కేంద్రమంత్రి మండలి నుంచి తొలగించే విధంగా జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రభుత్వంపై ఒత్తిడి తీసుకువచ్చారు.
* ఉప రాష్ట్రపతి పదవిని రెండుసార్లు మాత్రమే చేపట్టాలనే సంప్రదాయాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
* 1962లో తొలిసారిగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.

3. డాక్టర్ జాకీర్ హుస్సేన్ (1897 - 1969)
  పదవీకాలం: 1967, 13 నుంచి 1969, మే 3
* జాకీర్ హుస్సేన్ ఉత్తర్‌ప్రదేశ్ రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* కోకా సుబ్బారావుపై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* 1963లో భారతరత్న పురస్కారం పొందారు.
* మన దేశానికి తొలి ముస్లిం రాష్ట్రపతి.
* ఉప రాష్ట్రపతిగా పనిచేసి రాష్ట్రపతి అయిన రెండో వ్యక్తి.
* అతి తక్కువ కాలం పనిచేసిన రాష్ట్రపతుల్లో మొదటివారు.
* పదవిలో ఉండగా మరణించిన మొదటి రాష్ట్రపతి.
* జాకీర్ హుస్సేన్ మరణానంతరం వి.వి. గిరి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించి, రాజీనామా చేయడంతో
(1969, మే 4 నుంచి 1969, జులై 20) మనదేశంలో ఏకకాలంలో రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి పదవులు ఖాళీ అయ్యాయి.
* దీని ఫలితంగా అప్పటి సుప్రీంకోర్టు ప్రధానన్యాయమూర్తి జస్టిస్ మహ్మద్ హిదయతుల్లా 1969, జులై 20 నుంచి 1969, ఆగస్టు 24 మధ్య తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.

4. వి.వి. గిరి (1884 - 1980)
  పదవీకాలం:  1969, ఆగస్టు 24 నుంచి 1974, ఆగస్టు 24 వరకు
* వి.వి. గిరి ఒడిశా రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* నీలం సంజీవరెడ్డిపై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* రాజకీయ పార్టీల ప్రతిపాదన లేకుండా స్వతంత్ర అభ్యర్థిగా పోటీచేసి ఎన్నికయ్యారు.
* అతి తక్కువ (50.22%) మెజార్టీతో గెలుపొందారు.
* రెండో లెక్కింపు అంటే సి.డి. దేశ్‌ముఖ్‌కు చెందిన 2వ ప్రాధాన్యత ఓట్ల బదిలీ ద్వారా ఎన్నికైన ఏకైక రాష్ట్రపతి.
* తన ఎన్నిక వివాదం గురించి సుప్రీంకోర్టు విచారణకు స్వయంగా హాజరైన రాష్ట్రపతి.
* కేంద్ర మంత్రిమండలి పంపిన కార్మిక బిల్లును ఆమోదించకుండా పునఃపరిశీలన కోసం వెనక్కు పంపారు.
* వాయిస్ ఆఫ్ కన్సెషన్ అనే గ్రంథాన్ని రాశారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల్లో పెరుగుతున్న అవినీతిపై బహిరంగంగా వ్యాఖ్యానించారు.
* బ్యాంకుల జాతీయీకరణ, రాజభరణాల రద్దు బిల్లులపై ఆమోదముద్ర వేశారు.
* 1975లో భారతరత్న పురస్కారం పొందారు.
* ఉప రాష్ట్రపతిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవి చేపట్టిన 3వ వ్యక్తి
* ఉప రాష్ట్రపతి, తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి, రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.
* 1971లో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన రెండో రాష్ట్రపతి

5. ఫక్రుద్దీన్ అలీ అహ్మద్ (1905 - 1977)
  పదవీకాలం:  1974, ఆగస్టు 24 నుంచి 1977, ఫిబ్రవరి 11
* ఫక్రుద్దీన్ అసోం రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* టి. చతుర్వేదిపై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* దేశానికి రెండో ముస్లిం రాష్ట్రపతి, పదవిలో ఉండగా మరణించిన రెండో రాష్ట్రపతి.
* ఒక పదవీకాలంలో అత్యధిక ఆర్డినెన్స్‌లను జారీ చేశారు.
* 1975లో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన 3వ రాష్ట్రపతి (ఆంతరంగిక కారణాలతో)
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టకుండానే రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టారు.
* ఈయన పాలనాకాలంలోనే రాష్ట్రపతి పదవిని 'రబ్బర్‌స్టాంప్‌'గా విమర్శకులు పేర్కొన్నారు.
* ఫక్రుద్దీన్ అలీ అహ్మద్ మరణానంతరం మహారాష్ట్రకు చెందిన బి.డి. జెట్టి 1977, ఫిబ్రవరి 11 నుంచి 1977, జులై 25 మధ్య తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.

6. నీలం సంజీవ రెడ్డి (1913 - 1996)
  పదవీకాలం:  1977, జులై 25 నుంచి 1982, జులై 25
* నీలం సంజీవ రెడ్డి ఆంధ్రప్రదేశ్‌కు చెందినవారు. ఏకగ్రీవంగా ఎన్నికైన మొదటి రాష్ట్రపతి
* 63 ఏళ్ల అతిపిన్న వయసులో రాష్ట్రపతి అయ్యారు.
* ఆంధ్రప్రదేశ్ ముఖ్యమంత్రిగా, లోక్‌సభకు స్పీకర్‌గా, రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు.
* 1980లో 9 కాంగ్రెసేతర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దు చేశారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి కాకుండానే రాష్ట్రపతి అయ్యారు.
* 1979లో చరణ్‌సింగ్ ప్రభుత్వం రాజీనామా అనంతరం ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు బాబూ జగ్జీవన్‌రామ్‌కు ఎలాంటి అవకాశం ఇవ్వకుండా లోక్‌సభను రద్దుచేశారనే విమర్శ ఉంది.
* లోక్‌సభ స్పీకర్‌గా పనిచేసి రాష్ట్రపతి అయిన తొలి వ్యక్తి.
* ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేసి రాష్ట్రపతి అయిన తొలి వ్యక్తి.
* రాష్ట్రాలకు స్వయంప్రతిపత్తి కల్పించే విషయంపై జాతీయస్థాయిలో చర్చ జరగాలనే ప్రతిపాదన చేశారు.

7. జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్ (1916 - 1994)
  పదవీకాలం:  1982, జులై 25 నుంచి 1987, జులై 25
* ఇతడు పంజాబ్ రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* హెచ్.ఆర్. ఖన్నాపై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* ముఖ్యమంత్రిగా (పంజాబ్) పనిచేసి, రాష్ట్రపతి అయిన రెండో వ్యక్తి.
* మనదేశానికి మొదటి సిక్కు రాష్ట్రపతి.
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టకుండానే రాష్ట్రపతి అయ్యారు.
* బోఫోర్స్ వివాదంపై రాజీవ్ గాంధీ ప్రభుత్వం నుంచి వివరణ కోరారు.
* రాజీవ్ గాంధీ ప్రభుత్వం పంపిన పోస్టల్ బిల్లుపై "Pocket Veto"ను వినియోగించారు.
* వెనుకబడిన తరగతుల నుంచి వచ్చిన రాష్ట్రపతి.
* 1984లో అమృత్‌సర్‌లోని స్వర్ణదేవాలయంపై 'ఆపరేషన్ బ్లూ స్టార్' అనే సైనిక చర్య ఇతడి కాలంలోనే జరిగింది.
* రాజీవ్ గాంధీ ప్రభుత్వం పత్రికలపై ఆంక్షలు విధిస్తూ ప్రవేశపెట్టిన పరువునష్టం బిల్లుపై వివరణ కోరారు.
* ఇందిరా గాంధీ హత్యానంతరం ఎలాంటి పార్లమెంటరీ సంప్రదాయం పాటించకుండానే రాజీవ్ గాంధీని ప్రధానిగా నియమించారనే విమర్శ ఉంది.
* 1983లో న్యూదిల్లీలో 7వ NAM (Non - Aligned Movements) సదస్సు జరిగింది.

8. ఆర్. వెంకట్రామన్: (1910 - 2009)
 పదవీకాలం:  1987, జులై 25 నుంచి 1992, జులై 25
* ఆర్. వెంకట్రామన్ తమిళనాడు రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* జస్టిస్ వి. కృష్ణయ్యర్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* మై ప్రెసిడెన్షియల్ ఇయర్స్ అనే గ్రంథంలో రాష్ట్రపతి పదవిని ఎమర్జెన్సీ లాంప్‌గా అభివర్ణించారు.
* అతిపెద్ద వయసులో (76 ఏళ్లు) రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* నెహ్రూ అంతర్జాతీయ శాంతి బహుమతి, ఇందిరా గాంధీ శాంతి బహుమతులను పొందారు.
* కేంద్ర ఆర్థికమంత్రిగా, రక్షణశాఖా మంత్రిగా పనిచేశారు.
* ఇతడి కాలంలో నలుగురు ప్రధానులు (రాజీవ్ గాంధీ, వి.పి. సింగ్, చంద్రశేఖర్, పి.వి. నరసింహారావు) పనిచేశారు.
* పార్లమెంటు సభ్యుల జీతాల పెంపు బిల్లును పునఃపరిశీలనకోసం వెనక్కి పంపారు.
* 1991లో రాజీవ్ గాంధీ మరణానంతరం దేశ శ్రేయస్సు దృష్ట్యా జాతీయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటును ప్రతిపాదించారు.
* మన దేశంలో ఫ్రంట్ ప్రభుత్వాల ఏర్పాటు ఈయన కాలంలోనే ప్రారంభమైంది.
* 1989లో లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో ఏ పార్టీకి సంపూర్ణ మెజార్టీ రాని సందర్భంలో ఏకైక పెద్దపార్టీ నాయకుడిని ప్రధానిగా ఆహ్వానించే సంప్రదాయాన్ని ప్రవేశపెట్టారు.
* ఉపరాష్ట్రపతిగా పనిచేసి రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 4వ వ్యక్తి.

9. డాక్టర్ శంకర్‌దయాళ్ శర్మ (1918 - 1999)
 పదవీకాలం: 1992, జులై 25 నుంచి 1997, జులై 25
* ఈయన మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* జి.జి. స్వాల్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* ముఖ్యమంత్రిగా (మధ్యప్రదేశ్) పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 3వ వ్యక్తి
* విదేశీ రాయబారిగా వ్యవహరించి రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 2వ వ్యక్తి.
* ఉపరాష్ట్రపతిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 5వ వ్యక్తి
* ఆంధ్రప్రదేశ్‌కు గవర్నర్‌గా వ్యవహరించారు.
* రాజ్యసభకు రాష్ట్రపతి ద్వారా నియామకం పొందే సభ్యుల విషయంలో యునైటెడ్ ఫ్రంట్ ప్రభుత్వ సిఫారసును వెనక్కు పంపారు.
* 1996లో 11వ లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో ఏ రాజకీయ పార్టీకి సంపూర్ణ మెజార్టీరాని సందర్భంలో ఏకైక పెద్ద పార్టీ నాయకుడైన వాజ్‌పేయీని ప్రధానిగా నియమించారు.
* దళిత క్రైస్తవులకు రిజర్వేషన్ కల్పించే బిల్లును పునఃపరిశీలనకు పంపారు.
* 'రాజనీతిజ్ఞ రాష్ట్రపతి'గా పేరుపొందారు.
* ఎన్నికల ప్రచార సమయాన్ని 21 రోజుల నుంచి 14 రోజులకు తగ్గిస్తూ కేంద్ర కేబినెట్ పంపిన తీర్మానాన్ని పునఃపరిశీలన కోసం వెనక్కు పంపారు.
* ఈయన కాలంలోనే 1992, డిసెంబరు 6న బాబ్రీ మసీదు విధ్వంసం జరిగింది.

10. కె.ఆర్. నారాయణన్ (1920-2007)
   పదవీకాలం:  1997 జులై 25 నుంచి 2002, జులై 25
* ఈయన కేరళ రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* టి.ఎన్. శేషన్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* తొలి దళిత రాష్ట్రపతి.
* పార్లమెంటు ఎన్నికల్లో ఓటుహక్కును వినియోగించుకున్న తొలి రాష్ట్రపతి.
* వరల్డ్ స్టేట్స్‌మన్ అవార్డును పొందిన తొలి దక్షిణాసియా వాసి.
* విదేశీ రాయబారిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 3వ వ్యక్తి.
* ఉపరాష్ట్రపతిగా పనిచేసి, రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 6వ వ్యక్తి.
* ఎమ్.ఎన్. వెంకటాచలయ్య అధ్యక్షతన వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వం రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్‌ను ఏర్పాటు
చేయడాన్ని బహిరంగంగా వ్యతిరేకించారు.
* గుజరాత్, దేశంలోని అనేక ప్రాంతాల్లో మైనార్టీలపై జరుగుతున్న దాడుల గురించి  కేంద్ర ప్రభుత్వాన్ని వివరణ కోరారు.
* లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల అనంతరం ఏ రాజకీయ పార్టీకి పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ రాని సందర్భంలో కేంద్రంలో ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసే పార్టీకి మద్దతు తెలిపేవారు తమ లేఖలను రాష్ట్రపతికి ముందుగా ఇవ్వాలనే సంప్రదాయాన్ని నెలకొల్పారు.
* ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌లో కల్యాణ్‌సింగ్ ప్రభుత్వాన్ని ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దు చేయాలని ప్రధాని ఐ.కె.గుజ్రాల్ నేతృత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్ పంపిన తీర్మానాన్ని బిహార్‌లో రబ్రీదేవి ప్రభుత్వాన్ని ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దుచేయాలని ప్రధాని వాజ్‌పేయీ నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్ పంపిన తీర్మానాన్ని పునఃపరిశీలన కోసం వెనక్కు పంపారు.
* అత్యధిక మెజార్టీతో (99.9%) గెలుపొందారు.

11. ఏపీజే అబ్దుల్ కలాం (1931 - 2015)
  పదవీకాలం:  2002 జులై 25 నుంచి 2007 జులై 25
* ఈయన తమిళనాడు రాష్ట్రానికి చెందినవారు.
* లక్ష్మీసెహగల్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* రాజకీయ నేపథ్యం లేకుండా రాష్ట్రపతి అయ్యారు.
* ప్రజల రాష్ట్రపతిగా, శాస్త్రజ్ఞ రాష్ట్రపతిగా పేరుపొందారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టకుండానే రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 5వ వ్యక్తి.
* భారతరత్న పురస్కారం పొందిన రాష్ట్రపతుల్లో 5వ వ్యక్తి.
* భారతీయ క్షిపణి శాస్త్రవేత్తగా పేరుపొందారు.
* దిల్లీ శాసనసభ ఎన్నికల్లో ఓటు హక్కును వినియోగించుకున్నారు.
* 1998లో రాజస్థాన్‌లోని పోఖ్రాన్‌లో నిర్వహించిన అణ్వస్త్ర పరీక్షలకు సూత్రధారి.
* వింగ్స్ ఆఫ్ ఫైర్ అనే ప్రఖ్యాత గ్రంథాన్ని రాశారు.
* సుఖోయ్ యుద్ధ విమానంలో ప్రయాణించిన తొలి రాష్ట్రపతి.
* 2002లో ప్రజాప్రాతినిధ్య చట్టంలో సవరణలపై కేంద్ర ప్రభుత్వాన్ని వివరణ కోరారు.
* 2006లో జోడు పదవుల (లాభదాయక పదవులు) విషయంపై బిల్లును కేంద్ర కేబినెట్ పునఃపరిశీలనకు వెనక్కి పంపారు.
* డీఆర్‌డీవో డైరెక్టర్‌గా పనిచేశారు.
* కలాం జన్మదినమైన అక్టోబరు 15న 'స్టూడెంట్స్ డే'గా నిర్వహిస్తున్నారు.
* PURA (Providing Urban Eminities in Rural Areas), హైపర్ ప్లాన్‌ల రూపకర్త.
* కలాం 2015, జులై 27న మరణించారు.

2. ప్రతిభాపాటిల్ (1934)
  పదవీకాలం: 2007 జులై 25 నుంచి 2012 జులై 25 వరకు
* ప్రతిభాపాటిల్ మహారాష్ట్రకు చెందినవారు.
* భైరాన్‌సింగ్ షెకావత్‌పై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* తొలి మహిళా రాష్ట్రపతి.
* రాజస్థాన్‌కు తొలి మహిళా గవర్నర్‌గా పనిచేశారు.
* రాజ్యసభకు డిప్యూటీ ఛైర్మన్‌గా వ్యవహరించారు.
* సుఖోయ్ యుద్ధ విమానం, టీ - 90 యుద్ధట్యాంకులో ప్రయాణించారు.
* గుజరాత్ కోకా (GUCOCA) చట్టాన్ని కేంద్ర ప్రభుత్వ సిఫారసుల మేరకు తిరస్కరించారు.
* ఎన్నికల కమిషనర్ నవీన్ చావ్లాను తొలగించాలని నాటి ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్ ఎన్.గోపాలస్వామి చేసిన సిఫారసులను కేంద్రం సలహా మేరకు తిరస్కరించారు.
* బ్రిటిష్ రాణి (ఎలిజబెత్ మహారాణి) ఆహ్వాన పత్రం అందుకున్న తొలి దేశాధినేత.
* విదేశీ పర్యటనల కోసం రూ.200 కోట్లు వెచ్చించారనే విమర్శ ఉంది.
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టకుండానే రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 6వ వ్యక్తి.

13. ప్రణబ్ ముఖర్జీ (1935)
   పదవీకాలం:  2012 జులై 25 నుంచి - ప్రస్తుతం
* ఈయన పశ్చిమ్ బంగాలోని బిర్బం జిల్లా 'మిరాటి' గ్రామంలో జన్మించారు.
* పి.ఎ. సంగ్మాపై గెలుపొంది రాష్ట్రపతిగా ఎన్నికయ్యారు.
* 1982 - 1984 మధ్య ఆర్థిక మంత్రిగా వ్యవహరించారు.
* 1984లో యూరో మనీ మ్యాగజైన్ అత్యుత్తమ ఆర్థిక మంత్రిగా పేర్కొంది.
* 1997లో ఉత్తమ పార్లమెంటేరియన్ అవార్డును పొందారు.
* 2008లో పద్మవిభూషణ్ అవార్డును అందుకున్నారు.
* 2011లో 'బెస్ట్ అడ్మినిస్ట్రేటర్' అవార్డును అందుకున్నారు.
* ఉపరాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టకుండానే రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టిన 7వ వ్యక్తి.
* 5 సార్లు రాజ్యసభకు, 2 సార్లు లోక్‌సభకు ఎన్నికయ్యారు.
* ప్రధానమంత్రి పదవిని చేపట్టకుండానే అత్యధిక కాలం లోక్‌సభకు నాయకుడిగా 2004 - 2012 మధ్య
వ్యవహరించారు.
* ఆర్డినెన్స్‌లు జారీ చేసే సంస్కృతిని బహిరంగంగా విమర్శించారు.
* 1995, జనవరి 1న ఏర్పడిన డబ్ల్యూటీవోలో భారత్ చేరుతున్నట్లు కేంద్ర వాణిజ్య శాఖా మంత్రి హోదాలో భారత్ తరపున సంతకం చేశారు.
* లోక్‌పాల్ బిల్లు, నిర్భయ బిల్లుపై సంతకాలు చేసి, వాటికి చట్టబద్ధతను కల్పించారు. ప్రణాళికా సంఘానికి ఉపాధ్యక్షులుగా పనిచేశారు.
ప్రణబ్‌ముఖర్జీ రచించిన గ్రంథాలు:
* The Dramatic Decade
* Midterm
* Off the Track
* కాంగ్రెస్ పార్టీ 125 ఏళ్ల చరిత్ర అనే గ్రంథానికి సంపాదకుడిగా వ్యవహరించారు.

రాష్ట్రపతి పదవికి పోటీ చేసిన మహిళలు
1. సుమిత్రాదేవి (1962)
2. మహారాణి గురుచరణ్ కౌర్ (1969)
3. లక్ష్మీ సెహగల్ (2002)
4. ప్రతిభా పాటిల్ (2007)

తాత్కాలిక రాష్ట్రపతులుగా వ్యవహరించినవారు
1. వి.వి. గిరి
2. జస్టిస్ మహ్మద్ హిదయతుల్లా
3. బి.డి. జెట్టి

ఉపరాష్ట్రపతి కాకుండా రాష్ట్రపతి పదవిని చేపట్టినవారు
1. బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్
2. ఫక్రుద్దీన్ అలీ అహ్మద్
3. నీలం సంజీవరెడ్డి
4. జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్
5. అబ్దుల్ కలాం
6. ప్రతిభా పాటిల్
7. ప్రణబ్ ముఖర్జీ

ఉపరాష్ట్రపతి అయినప్పటికీ రాష్ట్రపతి కానివారు
1. జి.ఎస్ పాఠక్
2. బి.డి. జెట్టి
3. జస్టిస్ హిదయతుల్లా
4. కె. కృష్ణకాంత్
5. భైరాన్‌సింగ్ షెకావత్

ఉపరాష్ట్రపతిగా పనిచేసి రాష్ట్రపతి అయినవారు
1. సర్వేపల్లి రాధకృష్ణన్
2. జాకీర్ హుస్సేన్
3. వి.వి. గిరి
4. ఆర్. వెంకట్రామన్
5. శంకర్ దయాళ్‌శర్మ
6. కె.ఆర్. నారాయణన్

భారతరత్న పురస్కారం పొందిన రాష్ట్రపతులు
1. సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ (1954)
2. డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్ (1962)
3. డాక్టర్ జాకీర్ హుస్సేన్ (1963)
4. వి.వి. గిరి (1975)
5. ఎ.పి.జె. అబ్దుల్ కలాం( 1997)

రాష్ట్రపతి అధికారాలు - విధులు
       రాజ్యాంగంలో రాష్ట్రపతి అధికారాలను ఎక్కడా వర్గీకరించలేదు. పరిపాలనాంశాల సౌలభ్యం కోసం రాష్ట్రపతి అధికారాలను కింది విధంగా విభజించవచ్చు.
1) సాధారణ అధికారాలు     2) అత్యవసర/ అసాధారణ అధికారాలు

1. సాధారణ అధికారాలు
కార్యనిర్వహణాధికారాలు (Executive Powers)
* ఆర్టికల్ 53 ప్రకారం భారతదేశ ప్రధాన కార్యనిర్వహణాధికారి రాష్ట్రపతి. దేశ పరిపాలన, కార్యనిర్వహణ మొత్తం రాష్ట్రపతి పేరు మీద నిర్వహించాలి. రాష్ట్రపతి దేశ పాలనను స్వయంగా లేదా ఇతర అధికారుల సహాయంతో నిర్వహిస్తారు.
* ఆర్టికల్ 77 ప్రకారం భారతదేశ పరిపాలన మొత్తం రాష్ట్రపతి పేరు మీదు గానే నిర్వహించాలి. ఆర్టికల్ 74(1) ప్రకారం రాష్ట్రపతికి పాలనా వ్యవహారాల్లో సహకరించడానికి ప్రధాని నాయకత్వంలో మంత్రిమండలి ఉంటుంది.
తన కార్యనిర్వహణాధికారాలను నిర్వహించడంలో భాగంగా రాష్ట్రపతి కింద పేర్కొన్న నియామకాలు జరుపుతారు. అవి:
ఆర్టికల్ 75(1) - లోక్‌సభలో మెజార్టీ పార్టీ నాయకుడిని ప్రధానమంత్రిగా నియమిస్తారు. ప్రధానమంత్రి సలహా మేరకు మంత్రిమండలి సహచరులను నియమిస్తారు.
ఆర్టికల్ 76(1) - భారత ప్రభుత్వ ప్రధాన న్యాయ సలహాదారుడైన అటార్నీ జనరల్‌ను నియమిస్తారు.
ఆర్టికల్ 124 - సుప్రీంకోర్టుకు ప్రధాన, ఇతర న్యాయమూర్తులను
ఆర్టికల్ 155 - రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్లను
ఆర్టికల్ 148 - కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఖర్చులను, ఖాతాలను తనిఖీ చేసి, వాటి వివరాలను తెలియజేసే కంప్ట్రోలర్ అండ్ ఆడిటర్ జరనల్ (కాగ్)ను
ఆర్టికల్ 217 ప్రకారం రాష్ట్రాల హైకోర్టులకు ప్రధాన, ఇతర న్యాయమూర్తులను
ఆర్టికల్ 263 - కేంద్రం - రాష్ట్రాలు, వివిధ రాష్ట్రాల మధ్య తలెత్తే వివాదాలను పరిష్కరించడానికి అంతర్ రాష్ట్ర మండలిని
ఆర్టికల్ 280 - కేంద్రం, రాష్ట్రాల మధ్య ఆదాయాన్ని పంపిణీ చేసే కేంద్ర ఆర్థిక సంఘాన్ని
ఆర్టికల్ 315 - యూనియన్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్‌ను, జాయింట్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్‌ను
ఆర్టికల్ 316 - యూనియన్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్, జాయింట్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్‌ల ఛైర్మన్, సభ్యులను
ఆర్టికల్ 324 - కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం ప్రధాన, ఇతర అధికారులను
ఆర్టికల్ 239 - కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు లెఫ్టినెంట్ గవర్నర్లను, పరిపాలకులను
ఆర్టికల్ 323 (A) - సెంట్రల్ అడ్మినిస్ట్రేటివ్ ట్రైబ్యునల్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
ఆర్టికల్ 338 - జాతీయ ఎస్సీ కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
ఆర్టికల్ 338 (A) - జాతీయ ఎస్టీ కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
ఆర్టికల్ 340 - జాతీయ బీసీ కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
¤ జాతీయ మహిళా కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
* జాతీయ సమాచార కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
* జాతీయ మైనార్టీ కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులను
* లోక్‌పాల్ ఛైర్మన్, సభ్యులను రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు.

శాసనాధికారాలు:
ఆర్టికల్ 79 - పార్లమెంటు అంటే రాష్ట్రపతి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ. రాష్ట్రపతి పార్లమెంటులో అంతర్భాగంగా కొనసాగుతారు.
ఆర్టికల్ 80 - కళలు, సాహిత్యం, సాంఘిక సేవ, సైన్స్, క్రీడా రంగాల్లో విశిష్ట వ్యక్తులైన 12 మందిని రాష్ట్రపతి రాజ్యసభకు నామినేట్ చేస్తారు.
ఆర్టికల్ 331 - లోక్‌సభకు ఇద్దరు ఆంగ్లో  ఇండియన్లను రాష్ట్రపతి నామినేట్ చేస్తారు.
ఆర్టికల్ 85 - పార్లమెంటు సమావేశాలను ప్రారంభిస్తారు. (Summons)
                  పార్లమెంటు సమావేశాలను దీర్ఘకాలం పాటు వాయిదా వేస్తారు.(Prorogue)
                  లోక్‌సభను రద్దు చేస్తారు. (Dissolve)
ఆర్టికల్ 86 - లోక్‌సభ, రాజ్యసభలకు సంయుక్తంగా లేదా విడివిడిగా సందేశాలను పంపుతారు.
ఆర్టికల్ 87 - పార్లమెంటు ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశానికి రాష్ట్రపతి ప్రత్యేక/ విశేష ప్రసంగాలను పంపగలరు.
ఆర్టికల్ 99 - పార్లమెంటు సభ్యులు 3వ షెడ్యూల్‌లో పేర్కొన్న విధంగా రాష్ట్రపతి సమక్షంలో లేదా రాష్ట్రపతితో నియమితులైన అధికారుల సమక్షంలో ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు.
ఆర్టికల్ 103 - పార్లమెంటు సభ్యులను అనర్హులుగా ప్రకటించడం.
ఆర్టికల్ 108 - పార్లమెంటు ఉభయ సభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు వస్తే ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశాన్ని లోక్‌సభ స్పీకర్ అధ్యక్షతన నిర్వహిస్తారు.
ఆర్టికల్ 111 - పార్లమెంటు ఆమోదించిన బిల్లులు రాష్ట్రపతి ఆమోదంతో చట్టాలుగా మారుతాయి.
ఆర్టికల్ 123 - ప్రజా శ్రేయస్సు దృష్ట్యా పార్లమెంటు సమావేశంలో లేనప్పుడు కేంద్ర కేబినెట్ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి 'ఆర్డినెన్స్‌'ను జారీ చేస్తారు. ఈ ఆర్డినెన్స్‌లకు సాధారణ చట్టాలకు ఉండే విలువ ఉంటుంది.
 రాష్ట్రపతి జారీ చేసే ఆర్డినెన్స్ గరిష్ఠ జీవిత కాలం
 పార్లమెంటు సమావేశమైన 6 వారాలు (లేదా)
 6 నెలలు + 6 వారాలు (లేదా)
 7  నెలలు (లేదా) 222 రోజులు.
* పైన పేర్కొన్న గడువులోగా రాష్ట్రపతి జారీ చేసిన ఆర్డినెన్స్ పార్లమెంటు ఆమోదం పొందితే చట్టంగా మారుతుంది. లేకపోతే ఆర్డినెన్స్ రద్దవుతుంది.

ఆర్డినెన్స్ - సుప్రీంకోర్టు తీర్పులు
* 1987లో కూపర్ వర్సెస్ యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసులో రాష్ట్రపతి ఆర్డినెన్స్ జారీ చేసే అధికారం గురించి సుప్రీంకోర్టు తీర్పు ఇస్తూ దురుద్దేశంతో జారీ చేసిన ఆర్డినెన్సును న్యాయస్థానంలో ప్రశ్నించవచ్చని పేర్కొంది.
* 1987లో డి.సి.వాద్వా వర్సెస్ స్టేట్ ఆఫ్ బిహార్ కేసు సందర్భంగా సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ఒక ఆర్డినెన్స్‌ను జారీ చేసిన తర్వాత అందులో మార్పులు, చేర్పులు చేయకుండా యధాతథంగా దాన్ని కొనసాగిస్తూ మరో ఆర్డినెన్స్‌ను జారీ చేయడం రాజ్యాంగ స్ఫూర్తికి, ప్రజాస్వామ్య ప్రక్రియకు విరుద్ధమని, అది రాజ్యాంగంపై దాడి లాంటిదని పేర్కొంది.
ఆర్టికల్ 91(1) - రాజ్యసభ సమావేశాలు నిర్వహించడానికి కొన్ని ప్రత్యేక సందర్భాల్లో సభాధ్యక్షులు అందుబాటులో లేనప్పుడు తాత్కాలిక సభాధ్యక్షులను నియమిస్తారు.
ఆర్టికల్ 95(1) - లోక్‌సభ సమావేశాలు నిర్వహించడానికి కొన్ని ప్రత్యేక సందర్భాల్లో సభాధ్యక్షులు అందుబాటులో లేనప్పుడు తాత్కాలిక సభాధ్యక్షులను రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు.
ఆర్టికల్ 201 - రాష్ట్ర శాసనసభలో ప్రవేశపెట్టే బిల్లుల్లో ఏదైనా రాజ్యాంగబద్ధ సందేహం ఉందని గవర్నర్ భావిస్తే సంబంధిత బిల్లును రాష్ట్రపతికి రిజర్వ్ చేస్తారు.

రాష్ట్రపతి వీటో అధికారాలు
* వీటో (Veto) అనే పదం లాటిన్ భాష నుంచి వచ్చింది. ఆంగ్లంలో దీన్ని ఫర్బిడ్ (Forbid) అంటారు. వీటో అధికారం అంటే తిరస్కరించే అధికారం, నిరోధించే అధికారం, నిలుపుదల చేసే అధికారం.
* ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి లేదా పార్లమెంట్ ఆమోదించి పంపిన బిల్లులను రాష్ట్రపతి 3 రకాలైన వీటో అధికారాలకు గురిచేయవచ్చు. అవి:

1. అబ్సల్యూట్ వీటో
* ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి లేదా పార్లమెంట్ ఆమోదించి పంపిన బిల్లును రాష్ట్రపతి తన ఆమోదం తెలపకుండా, కారణంతో లేదా కారణం లేకుండా తిరస్కరించడాన్ని అబ్సల్యూట్ వీటో అంటారు.
ఉదా: 1954లో రాష్ట్రపతి డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్ PEPSU (Pantiala East Punjab States Union) బిల్లు విషయంలో; 1991లో రాష్ట్రపతి ఆర్. వెంకట్రామన్ పార్లమెంట్ సభ్యుల జీతభత్యాలు, అలవెన్సుల బిల్లుల విషయంలో అబ్సల్యూట్ వీటోను వినియోగించారు.
* రాష్ట్రపతి అబ్సల్యూట్ వీటోను పార్లమెంట్ లేదా మంత్రిమండలి రద్దు చేయవచ్చు. అదే బిల్లును సవరణలతో లేదా సవరణలు లేకుండా రెండోసారి ఆమోందించి పంపితే రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా ఆమోదించాలి.
* రాష్ట్రాలు ఆమోదించి పంపిన బిల్లుల‌ను గ‌వ‌ర్నర్‌లు రాష్ట్రప‌తి ప‌రిశీల‌నకు రిజ‌ర్వు చేసిన‌ప్పుడు ఆర్టిక‌ల్ 201 ప్రకారం రాష్ట్రప‌తి వాటిని తిర‌స్కరించ‌వ‌చ్చు. ఈ బిల్లుల‌ను రాష్ట్రాలు రెండోసారి ఆమోదించి పంపిన‌ప్పుడు కూడా వారు దాన్ని త‌ప్పనిసరిగా ఆమోదించాల్సిన అవ‌స‌రం లేదు.

2. సస్పెన్సివ్ వీటో
* ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి పంపిన బిల్లును రాష్ట్రపతి తన ఆమోదం తెలపకుండా సవరణలు, సూచనలు చేస్తూ, పునఃపరిశీలనకు తిరిగి వెనుకకు పంపడాన్నే సస్పెన్సివ్ వీటో అంటారు.
* ఏపీజే అబ్దుల్ కలాం రాష్ట్రపతిగా ఉన్నప్పుడు 2006లో జోడు పదవుల బిల్లుల విషయంలో తన సస్పెన్సివ్ వీటోను వినియోగించుకున్నారు.
* కేంద్ర మంత్రిమండలి లేదా పార్లమెంట్ రెండోసారి అవే బిల్లుల్ని రాష్ట్రపతికి పంపడం ద్వారా వాటికి సస్పెన్సివ్ వీటోను రద్దు చేయవచ్చు.

3. పాకెట్ వీటో
* ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినేట్ లేదా పార్లమెంట్ పంపిన బిల్లును రాష్ట్రపతి ఆమోదించకుండా లేదా తిరస్కరించకుండా, ఎలాంటి నిర్ణయం తెలపకుండా వాటిని తన దగ్గరే పెట్టుకోవడాన్ని పాకెట్ వీటో అంటారు.
ఉదా: 1986లో రాజీవ్ గాంధీ ప్రభుత్వం పంపిన పోస్టల్ బిల్‌ను అప్పటి రాష్ట్రపతి జ్ఞానీజైల్‌సింగ్ పాకెట్‌వీటోకు గురిచేశారు. సుమారు 18 నెలలపాటు బిల్లును తన వద్దే పెట్టుకున్నారు.

4. క్వాలిఫైడ్ వీటో
* ఈ వీటో అధికారం 'భారతరాష్ట్రపతి'కి లేదు.
* అమెరికా అధ్యక్షుడికి ఈ రకమైన అధికారం ఉంటుంది.
* అమెరికా అధ్యక్షుడు వీటో చేసిన అంశాన్ని అమెరికా శాసన వ్యవస్థ 10 రోజుల నిర్ణీత గడువులోగా 2/3వ వంతు ప్రత్యేక మెజార్టీతో మాత్రమే రద్దు చేసే వీలుంటుంది.
రాష్ట్రపతి అనుమతితో మాత్రమే పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టే బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 3 ప్రకారం - రాష్ట్రాల పునర్‌వ్యవస్థీకరణ బిల్లులు.
* ఆర్టికల్, 109 ప్రకారం - ద్రవ్య బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 112 ప్రకారం - బడ్జెట్
* ఆర్టికల్, 31(A) ప్రకారం - ఆస్తుల జాతీయీకరణ బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 19(1)(G) ప్రకారం - వ్యాపార వాణిజ్య, స్వేచ్ఛను నియంత్రించే రాష్ట్రాల బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 117 ప్రకారం - మొదటి రకమైన ఆర్థిక బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 349 ప్రకారం - జాతీయ అధికార భాషలో చేసే మార్పులు, చేర్పులకు సంబంధించిన బిల్లులు
* ఆర్టికల్, 368 ప్రకారం - రాజ్యాంగ సవరణ బిల్లులు

ఆర్థిక అధికారాలు:
* ఆర్టికల్, 117 - పార్లమెంటులో ఆర్థిక బిల్లులను ప్రవేశ పెట్టాలంటే రాష్ట్రపతి అనుమతి తప్పనిసరి
* ఆర్టికల్, 112 - ఆర్థిక సంవత్సరానికి అవసరమైన బడ్జెట్‌ను, సప్లిమెంటరీ బడ్జెట్‌ను రాష్ట్రపతి అనుమతితోనే పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టాలి.
* ఆర్టికల్, 151 - కంప్ట్రోలర్ అండ్ ఆడిటర్ జనరల్ కేంద్రప్రభుత్వ ఖర్చులు, ఖాతాలకు సంబంధించిన నివేదికను రాష్ట్రపతికి సమర్పించగా, రాష్ట్రపతి దాన్ని పార్లమెంటులో ప్రవేశపెడతారు.
* ఆర్టికల్, 292 - భారత ప్రభుత్వం విదేశీరుణాలు సేకరించేటప్పుడు రాష్ట్రపతి అనుమతి తీసుకోవాలి.
* ఆర్టికల్, 265 - నూతన పన్నులు వసూలు చేసే బిల్లులను రాష్ట్రపతి అనుమతితోనే పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టాలి.
* ఆర్టికల్, 267 - భారత ప్రభుత్వం ఊహించని ఖర్చులను ఎదుర్కోవడానికి రాష్ట్రపతి నియంత్రణలో ఉండే భారత ఆగంతుక నిధి నుంచి ఆయన అనుమతితో నగదును తీసుకోవాలి.
* ఆర్టికల్, 280 - మనదేశంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య ఆర్థిక వనరుల పంపిణీని సిఫారసు చేసే కేంద్ర ఆర్థిక సంఘాన్ని  5 ఏళ్లకు ఒకసారి ఏర్పాటు చేస్తారు.

దౌత్యాధికారాలు:
* భారతదేశం ప్రపంచంలోని ఇతర దేశాలతో స్నేహ సంబంధాలను పెంపొందించుకోవడం ద్వారా ప్రపంచ దేశాల సహకారాన్ని పొందేందుకు కృషిచేయడం.
* అంతర్జాతీయ వ్యవహారాలకు ప్రాతినిధ్యం వహించడం.
* మిత్ర దేశాలకు భారతదేశం తరపున రాయబారులను నియమించడం, మిత్రదేశాల నుంచి వచ్చే విదేశీ రాయబారుల నియామక పత్రాలను స్వీకరించడం.
* మనదేశం తరపున ప్రతినిధులను ఐక్యరాజ్యసమితి (UNO) కి నియమించడం.
* మనదేశ ప్రయోజనాలకు విఘాతం కలిగించే విదేశీ రాయబారులను, దౌత్యవేత్తలను దేశం నుంచి బహిష్కరిచడం.

సైనిక అధికారాలు
* ఆర్టికల్, 53(2) ప్రకారం రాష్ట్రపతి భారత ప్రభుత్వ సర్వసైన్యాధిపతి, త్రివిధ దళాలకు అధిపతి.
* ఆర్మీ, నేవీ, ఎయిర్‌పోర్స్‌లకు అధిపతులను నియమిస్తారు.
* శత్రు దేశాలపై యుద్ధం ప్రకటించేది, శత్రుదేశాలతో జరుగుతున్న యుద్ధాన్ని విరమిస్తూ ప్రకటన చేసేది రాష్ట్రపతి మాత్రమే.
* మనదేశం విదేశాలతో కుదుర్చుకునే శాంతి ఒప్పందం రాష్ట్రపతి పేరుమీదుగానే జరుగుతుంది.
* రక్షణ మంత్రిత్వ శాఖలోని ముఖ్యమైన అధికారులను నియంత్రిస్తారు. ప్రధాని సలహా మేరకు రక్షణమంత్రిని నియమిస్తారు.

న్యాయాధికారాలు:
* ఆర్టికల్, 72 ప్రకారం రాజ్యాధినేత అయిన రాష్ట్రపతి ఉన్నత న్యాయస్థానాలు, సైనిక కోర్టులు విధించిన శిక్షలను నిలిపివేయవచ్చు. న్యాయ విచారణ, న్యాయస్థానాల్లో జరిగే పొరపాట్లను నివారించడం దీని ముఖ్య ఉద్దేశం. పౌరుల ప్రాణాలను కాపాడాల్సిన బాధ్యత రాష్ట్రపతికి ఉంటుంది. ముద్దాయిలు పరివర్తన చెందడానికి కూడా క్షమాభిక్ష అధికారాలు ఉపకరిస్తాయి. రాష్ట్రపతి మొత్తం 5 రకాల క్షమాభిక్ష అధికారాలను కలిగి ఉంటారు. అవి:
1. పార్డన్ (Absolving entire Punishment):
* న్యాయ స్థానాలు విధించిన శిక్షలను పూర్తిగా రద్దు చేసి, క్షమాభిక్షను ప్రసాదించడం.
2. రెమిషన్ (Reduction of Sentence)
* శిక్షాస్వభావాన్ని మార్చకుండా శిక్షాకాలాన్ని తగ్గించడం.
3. కమ్యుటేషన్: (Changing Nature of Sentence)
* శిక్షాకాలాన్ని మార్చకుండా స్వభావాన్ని మార్చడం.
ఉదా: రాజీవ్ గాంధీ హత్యకేసులో ముద్దాయి నళినికి విధించిన ఉరిశిక్షను యావజ్జీవ కారాగారశిక్షగా మార్చారు.
4. రిప్రైవ్: (Postponement of Sentence)
* శిక్ష అమలు కాకుండా తాత్కాలికంగా వాయిదా వేయడం. క్షమాభిక్ష పిటిషన్ రాష్ట్రపతి పరిశీలనలో ఉన్నప్పుడు ఈ వెసులుబాటు ఉంటుంది.
5. రెస్పైట్: (Providing Relief)
* ముద్దాయి ప్రత్యేక పరిస్థితులను పరిగిణనలోకి తీసుకుని దీన్ని ప్రసాదిస్తారు.
ఉదా: శిక్షకు గురైన వ్యక్తి మానసిక సమతౌల్యత కోల్పోయినప్పుడు, తీవ్ర అస్వస్థతకు గురైనప్పుడు, వయోభారం ఉన్నప్పుడు, గర్భిణి అయినప్పుడు ఈ విధమైన వెసులుబాటు ఉంటుంది.
క్షమాభిక్ష అధికారాలు న్యాయ సమీక్షకు గురవుతాయా?
* రాష్ట్రపతి గవర్నర్ల క్షమాభిక్ష అధికారాలను న్యాయ సమీక్షకు గురిచేయవచ్చని ఆంధ్రప్రదేశ్‌కు చెందిన గౌరు వెంకట్ రెడ్డి కేసులో ఆర్జిత్ పసాయత్ నేతృత్వంలోని సుప్రీంకోర్టు బెంచ్ 2006లో పేర్కొంది.
దేవేందర్‌పాల్ సింగ్ దిల్లార్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు
* ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ మరణశిక్ష విషయంలో రాష్ట్రపతి క్షమాభిక్ష కోసం ఎవరైనా ధరఖాస్తు చేసుకున్నప్పుడు దానిపై భారత రాష్ట్రపతి నిర్ణీత కాలంలోగా నిర్ణయం తెలుపకపోతే మరణశిక్షను యావజ్జీవ కారగార శిక్షగానే పరిగణించాలని పేర్కొంది.
* ఉరిశిక్ష, సైనిక కోర్టులు విధించే శిక్షల విషయంలో క్షమాభిక్షను ప్రసాదించే అధికారం రాష్ట్రపతికి మాత్రమే ఉంది. గవర్నర్‌కు ఈ అధికారాలు వర్తించవు.
* ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రి మండలి సలహామేరకు మాత్రమే రాష్ట్రపతి న్యాయాధికారాలను వినియోగించాలి.

రాష్ట్రపతి - ప్రత్యేక రక్షణలు
* ఆర్టికల్, 361 ప్రకారం రాష్ట్రపతికి కొన్ని ప్రత్యేక రక్షణలు, మినహాయింపులు ఇచ్చారు.
* రాష్ట్రపతి పదవిలో ఉండగా అతడిని అరెస్ట్ చేయకూడదు, ఎలాంటి క్రిమినల్ కేసులు నమోదు చేయరాదు.
* రాష్ట్రపతిపై సివిల్ కేసులు నమోదు చేయాలంటే 2 నెలలు ముందుగా నోటీసు ఇవ్వాల్సి ఉంటుంది.
* రాష్ట్రపతి పదవిలో ఉండగా తీసుకున్న నిర్ణయాలపై దేశంలో ఏ న్యాయస్థానంలో కూడా సవాల్ చేయరాదు.
* రాష్ట్ర ఎన్నికల కమిషనర్లు; రాష్ట్ర పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్ ఛైర్మన్, సభ్యులు; రాష్ట్రాల లోకాయుక్తలను నియమించేది గవర్నర్లు అయినప్పటికీ వారిని తొలిగించేది మాత్రం రాష్ట్రపతి.
* ఆర్టికల్, 244 ప్రకారం మనదేశంలో ఆదివాసీ ప్రాంతాలు, షెడ్యూల్డు ప్రాంతాలను రాష్ట్రపతి ప్రకటిస్తారు.

రాష్ట్రపతి  అత్యవసర పరిస్థితి  అధికారాలు
* భారత రాజ్యాంగంలోని 18వ భాగంలో ఆర్టికల్ 352 నుంచి 360 వరకు అత్యవసర పరిస్థతి అధికారాలను వివరించారు.
* భారత రాజ్యాంగ నిర్మాతలు 1935 భారత ప్రభత్వ చట్టం నుంచి అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను గ్రహించారు.
* అత్యవసర పరిస్థితిని విధించేటప్పుడు పాటించే పద్ధతులను జర్మనీ నుంచి గ్రహించారు.
* అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పటికీ జీవించే హక్కును రద్దుచేయకుండా ఉండే పద్ధతిని జపాన్ నుంచి గ్రహించారు.
* రాజ్యాంగంలో అత్యవసర పరిస్థితికి సంబంధించిన అధికారాలను పొందుపరచాలని డాక్టర్ బి.ఆర్.అంబేడ్కర్, అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యర్, టి.టి. కృష్ణమాచారి ప్రతిపాదించారు.
* అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలను పూర్తిగా వ్యతిరేకించిన వారిలో హెచ్.వి. కామత్, కె.టి. షా, సి.డి. దేశ్‌ముఖ్ కీలకమైనవారు.
* అసాధారణ పరిస్థితుల్లో దేశ సార్వభౌమత్వం, సమగ్రత, ఐక్యత, రక్షణ..... లాంటివి పరిరక్షించడానికి అత్యవసర అధికారాలను రాజ్యాంగంలో పొందుపరిచారు. ఇవి వినియోగించినప్పుడు కేంద్ర ప్రభుత్వానికి సంపూర్ణ అధికారాలు సంక్రమిస్తాయి.
భారత రాజ్యాంగంలో 3 రకాలైన అత్యవసర పరిస్థితులను పేర్నొన్నారు. అవి:
1. జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి (National Emergency) ఆర్టికల్, 352
2. రాజ్యాంగపరమైన అత్యవసర పరిస్థితి (Constitutional Emergency) ఆర్టికల్, 356 (రాష్ట్రపతి పాలన)
3. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి (Financial Emergnecy) ఆర్టికల్, 360

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - ఆర్టికల్, 352
     జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని రెండు కారణాల వల్ల విధించవచ్చు. అవి:
A. బాహ్య కారణాలు:
* మన దేశంపై విదేశీ దాడి లేదా మనదేశం శత్రుదేశంపై యుద్ధం ప్రకటించినప్పుడు దేశసమగ్రతకు భంగం వాటిల్లుతుందని రాష్ట్రపతి భావించినప్పుడు
B. ఆంతరంగిక కారణాలు:
* దేశంలో ఆంతరంగిక అల్లకల్లోల పరిస్థితులు ఏర్పడినప్పుడు, దేశ సమగ్రతకు, ఐక్యతకు భంగం వాటిల్లుతుందని రాష్ట్రపతి భావించినప్పుడు
* 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం ఆంతరంగిక అల్లకల్లోలం అనే పదాన్ని తొలగించి, సాయుధ తిరుగుబాటు అనే పదాన్ని చేర్చింది.
* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా కేబినెట్ అనే పదాన్ని ఆర్టికల్ 352(7) లో చేర్చి, కేంద్ర కేబినెట్ లిఖిత పూర్వక సలహా మేరకే రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించాలని పేర్కొన్నారు.
* కేంద్ర కేబినెట్ సలహాను రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా పాటించాల్సిన అవసరం లేదు. ఒకసారి పునఃపరిశీలనకు పంపవచ్చు కానీ కేంద్ర కేబినెట్ రెండోసారి అమోదించి పంపితే రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించాలి.
* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా రాష్ట్రపతి విధించిన జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను పార్లమెంటు ఉభయసభలు నెలరోజుల్లోగా 2/3 వ వంతు  ప్రత్యేక మెజార్టీతో ఆమోదించాలి. (ఇంతకు ముందు పార్లమెంటు 2 నెలల్లోగా 2/3 వ వంతు  ప్రత్యేక మోజార్టీతో ఆమోదించాలని ఉండేది.)
* రాష్ట్రపతి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటించే నాటికి ఒకవేళ లోక్‌సభ రద్దయితే, దాన్ని రాజ్యసభ ఆమోదంతో కొనసాగిస్తారు. కానీ నూతన లోక్‌సభ ఏర్పడిన తర్వాత ఆ సభ మొదటి సమావేశ తేదీ నుంచి 30 రోజుల్లోగా ఆమోదించాలి. లేకపోతే జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది.
* జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను ఆమోదించే విషయంలో ఉభయ సభల మధ్య భిన్నాభిప్రాయాలు వ్యక్తమయినప్పుడు అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది. ఈ విషయంలో ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశానికి అవకాశం లేదు.
* పార్లమెంటు ఆమోదంతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని 6 నెలలకు ఒకసారి చొప్పున గరిష్ఠంగా ఎన్నిసార్లయినా, ఎంతకాలమైనా విధించవచ్చు, పొడిగించవచ్చు.

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - రద్దు
* రాష్ట్రపతి 6 నెలల కంటే ముందే దీన్ని రద్దు చేయవచ్చు.
* పార్లమెంటు ఒక సాధారణ తీర్మానం ద్వారా దీన్ని ఎప్పుడైనా రద్దు చేయవచ్చు.
* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా లోక్‌సభలోని 1/10వ వంతు మంది సభ్యుల సంతకాలతో అత్యవసర పరిస్థితి రద్దును కోరుతూ లోక్‌సభ స్పీకర్‌కు/రాష్ట్రపతికి అందజేయాలి.
* 14 రోజుల ముందు ఇచ్చే ఈ నోటీసు ప్రకారం లోక్‌సభ ప్రత్యేక సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేసి సాధారణ మెజార్టీతో తీర్మానాన్ని ఆమోదించడం ద్వారా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని రద్దుచేయవచ్చు.

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - పరిణామాలు
* రాష్ట్ర జాబితాతోసహా అన్ని జాబితాల్లోని అంశాలపై కేంద్రమే శాసనాలు రూపొందిస్తుంది.
* కేంద్ర కార్యనిర్వహక వర్గం అధికారాలు విస్తృతం అవుతాయి.
* ఆర్టికల్, 353 ప్రకారం కేంద్ర ప్రభుత్వం జారీచేసే పరిపాలనా పరమైన ఆదేశాలను రాష్ట్రాలు తప్పనిసరిగా పాటించాలి.
* ఆర్టికల్, 250 ప్రకారం రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై పార్లమెంటు చట్టాలు రూపొందిస్తుంది. ఈ విధంగా రూపొందిన చట్టాలు జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి రద్దు చేసిన తర్వాత 6 నెలల వరకు అమల్లో ఉంటాయి. 6 నెలల అనంతరం ఈ చట్టాలు వాటంతటవే రద్దు అవుతాయి.
* ఆర్టికల్, 354 ప్రకారం కేంద్ర ప్రభుత్వం జారీ చేసే ఆర్థిక పరమైన ఆదేశాలను రాష్ట్రాలు తప్పనిసరిగా పాటించాలి.
* లోక్‌సభ, రాష్ట్రాల శాసనభల పదవీకాలాన్ని ఒక సంవత్సరం పాటు పొడిగించవచ్చు.
* 5వ లోక్‌సభ పదవీకాలం 1976, మార్చి 18తో ముగిసింది. అదే సమయంలో ఆంతరంగిక కారణాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి కొనసాగుతుండటంతో 5వ లోక్‌సభ పదవీకాలాన్ని 1977, మార్చి 18 వరకు పొడిగించారు. కానీ మధ్యలోనే 1977, జనవరి 18న రద్దు చేశారు. 5వ లోక్‌సభ 5 సంవత్సరాల 10 నెలలు కొనసాగింది.
* రాష్ట్ర శాసనసభల పదవీకాలాన్ని కూడా పార్లమెంటు ఒక ఏడాది పాటు పొడిగించవచ్చు.
* 1976లో ఒడిశా, కేరళ రాష్ట్రాల శాసనసభల పదవీకాలాన్ని ఒక సంవత్సరం పొడిగించారు.
* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 5వ శాసన సభ పదవీ కాలాన్ని 1977 నుంచి 1978 వరకు ఒక సంవత్సరంపాటు పొడిగించారు.
* ఆర్టికల్, 358 ప్రకారం ఆర్టికల్, 19 సహజంగానే సస్పెండ్ అవుతుంది.
* 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా విదేశీ కారణాలతో  జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు మాత్రమే ఆర్టికల్, 19 సహజంగా రద్దు అవుతుంది. ఆంతరంగిక కారణాల ద్వారా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు ఆర్టికల్, 19 సహజంగా సస్పెండ్ కాదని, రాష్ట్రపతి జారీచేసే ప్రత్యేక ప్రకటన ద్వారా మాత్రమే సస్పెండ్ చేస్తారని దీన్ని పార్లమెంటు ఆమోదించాలని నిర్దేశించారు.
* ఆర్టికల్, 359 ప్రకారం జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన సమయంలో రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్ 20, 21 లలో పేర్కొన్న హక్కులను మినహాయించి, మిగిలిన ప్రాథమిక హక్కులన్నింటినీ తాత్కాలికంగా సస్పెండ్ చేయవచ్చు.
* ఉన్నత న్యాయస్థానాల న్యాయసమీక్ష అధికారంపై పరిమితులు విధించవచ్చు. ప్రాథమిక హక్కుల అమలుకోసం ఆర్టికల్, 32 ప్రకారం సప్రీంకోర్టు; ఆర్టికల్, 226 ప్రకారం హైకోర్టులు రిట్స్ జారీచేసే అధికారాలపై పార్లమెంటు చట్టబద్ధ పరిమితులను విధించవచ్చు.

మనదేశంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన సందర్భాలు
1. 1962, అక్టోబరు 26 - 1968, జనవరి 10 మధ్య మనదేశంలో తొలిసారిగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. 1962లో చైనా భారతదేశంపై దురాక్రమణ చేయడంతో జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ ప్రభుత్వం సిఫారసుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.
2. 1971, డిసెంబరు 3 - 1977, మార్చి 21 మధ్య రెండోసారి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించి, కొనసాగించారు.
* 1971లో బంగ్లాదేశ్ అవతరణ సందర్భంగా భారత్ పాకిస్థాన్‌ల మధ్య యుద్ధం ప్రారంభమవడంతో ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం చేసిన సిఫారసు మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి వి.వి. గిరి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.
3. 1975, జూన్ 25 - 1977, మార్చి 21 మధ్య మూడోసారి జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి విధించి, కొనసాగించారు.
* 1975లో ఇందిరా గాంధీ ఎన్నిక చెల్లదని అలహాబాద్ హైకోర్టు తీర్పు ఇవ్వడంతో దేశంలో చెలరేగిన ఆంతరంగిక అల్లకల్లోలాలను నివారించేందుకు ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం చేసిన సిఫారసుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి ఫక్రుద్ధీన్ అలీ అహ్మద్ జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.
* 1965లో పాకిస్థాన్‌తో యుద్ధం సంభవించినప్పటికీ ప్రత్యేకంగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించలేదు. దీనికి కారణం 1962లో విధించిన అత్యవసర పరిస్థితి 1968 వరకు కొనసాగడమే.
* 1975 నుంచి 1977 మధ్య ఒకే సమయంలో రెండు వేర్వేరు కారణాల వల్ల జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని కొనసాగించారు.
* 1975లో 38వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా ఆర్టికల్ 352కు సవరణ చేసి, ఒకే సమయంలో రెండు రకాలైన అత్యవసర పరిస్థితులను ప్రకటించే వీలును కల్పించారు.
 

ఆర్టికల్ - 358, ఆర్టికల్ - 359 మధ్య వ్యత్యాసం

జ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితి - రాష్ట్రపతి పాలన (ఆర్టికల్, 356)
* ఆర్టికల్, 355 ప్రకారం ప్రతి రాష్ట్రం రాజ్యాంగపరంగా పరిపాలన కొనసాగించేలా చూడాల్సిన బాధ్యత కేంద్ర ప్రభుత్వానికి ఉంటుంది.
* ఆర్టికల్, 356(1) ప్రకారం ఏదైనా రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగ యంత్రాంగం విఫలమైనప్పుడు, రాజ్యాంగ సంక్షోభం ఏర్పడినప్పుడు, రాజ్యాంగపరంగా ఆ రాష్ట్రంలో ప్రభుత్వం కొనసాగలేదని రాష్ట్ర గవర్నర్ నివేదిక ఇచ్చినప్పుడు ప్రధాని నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలి సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి రాష్ట్రపతి పాలనను ఆర్టికల్, 356 ద్వారా విధిస్తారు.
రాజ్యాంగ యంత్రాంగం వైఫల్యం అంటే?
  * ప్రభుత్వం పనిచేయకపోవడం.
  * శాంతిభద్రతలు క్షీణించడం.
  * ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పడకపోవడం.
  * రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు తరచుగా పడిపోవడం.
  * ప్రభుత్వమే ఏర్పడకపోవడం.
  * ఆర్టికల్, 365 ప్రకారం కేంద్రం ఆదేశాలను రాష్ట్రాలు పాటించకపోవడం.
» రాష్ట్రపతి పాలనను పార్లమెంటు 2 నెలల్లోగా సాధారణ మెజార్టీతో ఆమోదించాలి. లేకపోతే రద్దు అవుతుంది.
» ఆర్టికల్, 356(3) ప్రకారం ఒకవేళ రాష్ట్రపతిపాలన విధించే సమయానికి లోక్‌సభ రద్దు అయితే రాజ్యసభ ఆమోదంతో కొనసాగుతుంది. కానీ కొత్త లోక్‌సభ ఏర్పాటైన నెలరోజుల్లోగా తప్పనిసరిగా రాష్ట్రపతి పాలనను లోక్‌సభ ఆమోదించాలి. లేకపోతే రద్దు అవుతుంది.
* పార్లమెంటు ఆమోదంతో రాష్ట్రపతి పాలన 6 నెలల వరకు కొనసాగుతుంది. పార్లమెంటు ఆమోదం ద్వారా 6 నెలలకు ఒకసారి చొప్పున రాష్ట్రపతి పాలనను గరిష్ఠంగా 3 ఏళ్ల వరకు విధించవచ్చు.
» 1997లో ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌లో కల్యాణ్‌సింగ్ ప్రభుత్వాన్ని రద్దుచేసి, రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని, ఐ.కె.గుజ్రాల్ నేతృత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్ చేసిన సిఫారసును అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్.నారాయణన్ పునఃపరిశీలనకు పంపారు.
* రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని కేంద్ర కేబినెట్ చేసిన సిఫారసును రాష్ట్రపతి పునఃపరిశీలనకు పంపినప్పుడు కేంద్ర కేబినెట్ అదే అంశాన్ని రెండోసారి ఆమోదించి పంపినట్లయితే రాష్ట్రపతి దాన్ని తప్పనిసరిగా ఆమోదించాలి.
ఉదా: అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్ బిహార్‌లోని రబ్రీదేవి ప్రభుత్వాన్ని రద్దుచేసి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని చేసిన సిఫారసును రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ పునఃపరిశీలనకు పంపారు. అదే సిఫారసును కేంద్ర కేబినెట్ రెండోసారి పంపడంతో కె.ఆర్. నారాయణన్ తప్పనిసరిగా ఆమోదించాల్సి వచ్చింది.
* రాష్ట్రపతి పాలన విధింపునకు సంబంధించి లోక్‌సభ, రాజ్యసభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు వస్తే, ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశానికి అవకాశం లేదు. రాష్ట్రపతి పాలన రద్దు అవుతుంది.
ఉదా: బిహార్‌లో విధించిన రాష్ట్రపతి పాలనను లోక్‌సభ ఆమోదించి, రాజ్యసభ తిరస్కరించడంతో రాష్ట్రపతి పాలన రద్దయి ఎన్నికలు నిర్వహించాల్సి వచ్చింది.
ఆర్టికల్, 356(5) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన ఒక సంవత్సరం కంటే ఎక్కువ కాలం కొనసాగాలంటే..
     44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1978 ద్వారా కింది అంశాలను పరిగణనలోకి తీసుకోవాలి. అవి:
* దేశంలో లేదా రాష్ట్రాల్లో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి కొనసాగుతూ ఉండాలి.
* సంబంధిత రాష్ట్రంలో ఎన్నికలను సజావుగా నిర్వహించడం సాధ్యంకాదని కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం ధ్రువీకరించాలి.
* 3 ఏళ్ల తర్వాత కూడా రాష్ట్రపతి పాలనను పొడిగించాలంటే తప్పనిసరిగా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలి.
ఉదా: పంజాబ్‌లోని అసాధారణ పరిస్థితుల దృష్ట్యా 59, 64, 68 రాజ్యాంగ సవరణల ద్వారా అక్కడ రాష్ట్రపతి పాలనను 5 ఏళ్ల వరకు పొడిగించారు.
» రాష్ట్రపతి ఒక సాధారణ ప్రకటన ద్వారా లేదా పార్లమెంటు సాధారణ తీర్మానం ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను రద్దు చేయవచ్చు.

రాష్ట్రపతి పాలన - పర్యవసానాలు
* రాష్ట్రప్రభుత్వాన్ని (మంత్రి మండలి) రద్దు చేయవచ్చు.
* రాష్ట్ర విధానసభను రద్దు చేయవచ్చు లేదా సుప్తచేతనావస్థలో ఉంచవచ్చు.
* రాష్ట్ర విధానసభను రద్దు చేసినట్లయితే 6 నెలల్లోగా ఎన్నికలు నిర్వహించాలి.
* రాష్ట్ర విధానసభను సుప్తచేతనావస్థలో ఉంచితే, దాన్ని తిరిగి పునరుద్ధరించడానికి అవకాశం ఉంది.
ఉదా: జమ్మూకశ్మీర్ విధానసభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో ఏ రాజకీయ పార్టీకి పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ రాకపోవడం, ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ఏ పార్టీ కూడా ముందుకు రాకపోవడంతో ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం అక్కడ రాష్ట్రపతి పరిపాలనను విధించి శాసనసభను సుప్తచేతనావస్థలో ఉంచారు. పీడీపీ (పీపుల్స్ డెమొక్రటిక్ పార్టీ), బీజేపీ పార్టీలు ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ముందుకు రావడంతో రాష్ట్ర శాసనసభను పునరుద్ధరించారు.
* రాష్ట్ర బడ్జెట్‌ను పార్లమెంటు ఆమోదిస్తుంది.
* రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి సంబంధించిన అన్ని అధికారాలు రాష్ట్రపతికి సంక్రమిస్తాయి.
* హైకోర్టు అధికారాల్లో ఎలాంటి మార్పులు ఉండవు.
* రాష్ట్ర పరిపాలనకు సంబంధించిన శాసనాలను పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.
* పార్లమెంటు సమావేశాలు లేనప్పుడు రాష్ట్రాలకు సంబంధించిన చట్టాలను రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్, 123 ప్రకారం ఆర్డినెన్స్ రూపంలో వెలువరిస్తారు.
* రాష్ట్రపతి పాలనను గవర్నర్ రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగా నిర్వహిస్తారు. గవర్నర్‌కు రాష్ట్రంలో వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలు ఉంటాయి.
* గవర్నర్‌కు తన విధి నిర్వహణలో సహాయాన్ని, సలహాలను అందించడానికి ఇద్దరు సీనియర్ ఐఏఎస్ అధికారులు ఉంటారు.
» ఆర్టికల్, 357(2) ప్రకారం రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై పార్లమెంటు చట్టాలను రూపొందిస్తే, అవి రాష్ట్రపతి పాలన రద్దు అయిన తర్వాత కూడా కొనసాగుతాయి. ఈ చట్టాలను రాష్ట్ర శాసన సభ కొనసాగించవచ్చు లేదా రద్దు చేయవచ్చు.

రాష్ట్రపతి పాలన - న్యాయ సమీక్ష
» 38వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1975) ద్వారా రాష్ట్రపతి తన అభీష్టం మేరకు లేదా సంతృప్తి మేరకు ఆర్టికల్, 356ను ప్రయోగించవచ్చని, రాష్ట్రపతి నిర్ణయమే తుది నిర్ణయమని, ఆ నిర్ణయాన్ని న్యాయస్థానంలో ప్రశ్నించరాదని ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం నిర్దేశించింది.
» మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం (1978) ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించవచ్చని, రాష్ట్రపతి పాలన న్యాయ సమీక్షకు అతీతం కాదని నిర్దేశించారు.
ఎస్.ఆర్. బొమ్మై Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు (1994)
» ఈ కేసులో సుప్రీం కోర్టు రాష్ట్రపతి పాలనకు సంబంధించి కొన్ని మార్గదర్శకాలను వెలువరించింది. అవి
  * భారత సమాఖ్యకు భంగం కలిగించే విధంగా ఆర్టికల్, 356ను ప్రయోగించరాదు.
  * రాష్ట్రపతి పాలనను పార్లమెంటు ఆమోదించే వరకు రాష్ట్ర విధాన సభను రద్దు చేయరాదు.
  * రాష్ట్రపతి పాలనను సుప్రీంకోర్టు రద్దు చేస్తే రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని, విధాన సభను పునరుద్ధరించాలి.
  * రాష్ట్రపతి పాలన విధించడాన్ని ప్రశ్నిస్తూ న్యాయస్థానాన్ని ఆశ్రయించవచ్చు.
  * రాష్ట్రపతి పాలన న్యాయ సమీక్ష పరిధిలోకి వస్తుంది.
  * రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి మెజారిటీ ఉందా? లేదా? అనే అంశాన్ని శాసనసభ లోపల మాత్రమే పరీక్షించాలి.
  * లౌకికతత్వం అనేది రాజ్యాంగ మౌలిక నిర్మాణంలో అంతర్భాగం. లౌకిక తత్వానికి విఘాతం కలిగించే రాష్ట్ర  ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దు చేయవచ్చు.
  * రాష్ట్రపతి పాలనను దురుద్దేశంగా విధిస్తే, దానికి సమంజసమైన కారణాలు లేకపోతే న్యాయస్థానాలు వాటిని  రద్దు చేయవచ్చు.

రాష్ట్రపతి పాలనా విశేషాలు
* 2015, ఏప్రిల్ నాటికి దేశవ్యాప్తంగా సుమారు 123 సార్లు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
* 1951లో పంజాబ్‌లో మొదటిసారిగా రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
* అత్యధిక కాలం రాష్ట్రపతి పాలన విధించిన రాష్ట్రం పంజాబ్. 1987, మే 11 - 1992, ఏప్రిల్ 25 వరకు అంటే 4 సంవత్సరాల 9 నెలల 3 రోజులు పంజాబ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
* అతి తక్కువ కాలం రాష్ట్రపతి పాలన అమల్లో ఉన్న రాష్ట్రం కర్ణాటక. 1990, అక్టోబరు 10 - 1990, అక్టోబరు 17 వరకు అంటే కేవలం 8 రోజులు మాత్రమే కర్ణాటకలో రాష్ట్రపతి పాలన అమల్లో ఉంది.
* మణిపూర్‌లో 12 , ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌లో 9 , కేరళలో 9 సార్లు రాష్ట్రపతి పాలన విధించారు.
* ఇంతవరకు రాష్ట్రపతి పాలన విధించని రాష్ట్రాలు - ఛత్తీస్‌ఘడ్, తెలంగాణ.
* 1975 - 77 మధ్య కాలంలో ఇందిరా గాంధీ ప్రధానిగా ఉన్నప్పుడు 21 సార్లు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
* 1977లో మొరార్జీ దేశాయ్ నాయకత్వంలోని జనతా ప్రభుత్వం చేసిన సిఫారసు మేరకు అప్పటి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించిన బి.డి. జెట్టి 9 కాంగ్రెస్ పాలిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దు చేశారు.
* 1980లో ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 9 కాంగ్రెసేతర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను అప్పటి రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి ద్వారా ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం రద్దు చేయించారు.
* ఆర్టికల్, 356ను దుర్వినియోగం చేయకుండా 2000 లో వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వ కాలంలో అంతర్‌రాష్ట్ర మండలి నుంచి జార్జి ఫెర్నాండెజ్ నేతృత్వంలో ఒక సబ్ కమిటీ ఏర్పడి పలు సూచనలు చేసింది.
* ఆర్టికల్, 356ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని, దీన్ని దుర్వినియోగం చేయకుండా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలని 2002లో ఎం.ఎన్. వెంకటాచలయ్య నాయకత్వంలో ఏర్పడిన రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్ పేర్కొంది.

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితికి, రాష్ట్రపతి పాలనకు మధ్య వ్యత్యాసాలు

ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలన
1. ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో మద్యపాన నిషేధ విషయంపై టంగుటూరి ప్రకాశం పంతులు ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో అప్పటి గవర్నర్ సి.ఎం. త్రివేది సిఫారసుల మేరకు 1954, నవంబరు 15 నుంచి 1955, మార్చి 29 మధ్య 4 నెలల 11 రోజులపాటు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
2. ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని జై ఆంధ్ర ఉద్యమం నేపథ్యంలో పి.వి. నరసింహా రావు ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో అప్పటి గవర్నర్ ఖండూభాయ్ దేశాయ్ సిఫారసుల మేరకు 1973, జనవరి 11 నుంచి 1973, డిసెంబరు 10 మధ్య 335 రోజులపాటు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.
3. ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 'ఆంధ్రప్రదేశ్ విభజన చట్టం' నేపథ్యంలో ఎన్. కిరణ్‌కుమార్ రెడ్డి ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో అప్పటి గవర్నర్ ఇ.ఎస్.ఎల్. నరసింహన్ సిఫారసుల మేరకు 2014, మార్చి 1 నుంచి 2014 జూన్ 8 మధ్య 3 నెలల 7 రోజులపాటు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు.

ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి - ఆర్టికల్, 360
* దేశ ఆర్థిక వ్యవస్థకు భంగం వాటిల్లినా, విదేశీమారక చెల్లింపుల సమస్య ఏర్పడినా, ప్రభుత్వ ఉద్యోగులకు జీతభత్యాలు చెల్లించే స్థితిలో ప్రభుత్వం లేకపోయినా ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్ చేసిన సిఫారసుల ఆధారంగా రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్, 360 ప్రకారం ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తారు.
* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను రెండు నెలల్లోగా పార్లమెంటు ఆమోదిస్తే ఆరు నెలల వరకు కొనసాగుతుంది. దీన్ని పార్లమెంటు ఆమోదంతో ఆరు నెలలకొకసారి చొప్పున గరిష్ఠంగా ఎంత కాలమైనా విధించవచ్చు.
* లోక్‌సభ, రాజ్యసభల మధ్య ఆర్థిక అత్యవసర బిల్లు ఆమోదం విషయంలో అభిప్రాయ భేదాలు వస్తే అది రద్దవుతుంది. ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశానికి అవకాశం లేదు.
* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన నాటికి లోక్‌సభ రద్దయితే రాజ్యసభ ఆమోదంతో అది కొనసాగుతుంది. కానీ కొత్త లోక్‌సభ ఏర్పడిన తేదీ నుంచి 30 రోజుల్లోగా లోక్‌సభ ఆమోదించాలి. లేకపోతే ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది.
» రాష్ట్రపతి ఒక సాధారణ ప్రకటన , పార్లమెంటు ఒక సాధారణ తీర్మానం ద్వారా ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటనను రద్దు చేయవచ్చు.

ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి - పర్యవసానాలు
* కేంద్రం జారీచేసే ఆర్థిక ఆంక్షలను, ఆదేశాలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు తప్పనిసరిగా పాటించాలి.
* కేంద్రం ఆదేశిస్తే రాష్ట్రాలు తమ బడ్జెట్ కాపీలను కేంద్రానికి పంపాల్సిందే.
* రాష్ట్రపతి మినహా దేశంలోని ఉన్నత ప్రభుత్వోద్యోగుల జీతభత్యాలు; సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టుల న్యాయమూర్తుల వేతనాలు తగ్గిస్తారు.
* ఆర్టికల్, 275 ప్రకారం కేంద్రం రాష్ట్రాలకు అందించే సహాయక గ్రాంట్లను నిలిపివేస్తుంది.
* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి కాలంలో రూపొందించిన చట్టాలు అది రద్దయిన అనంతరం 6 నెలల వరకు అమల్లో ఉంటాయి.
» ఇప్పటి వరకు మనదేశంలో ఒకసారి కూడా ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధించలేదు.

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - షా కమిషన్ నివేదిక
* 1975, జూన్ 25 నుంచి 1977, మార్చి 21 వరకు సుమారు 21 నెలలపాటు ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వ కాలంలో ఆంతరంగిక కారణాలతో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించి అధికార దుర్వినియోగం, ప్రాథమిక హక్కుల ఉల్లంఘన, ప్రతిపక్ష రాజకీయ పార్టీల పట్ల అణిచివేత చర్యలు లాంటివి జరిగాయి.
* వీటిని విచారించేందుకు మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రభుత్వం 1977లో జయంత్‌లాల్ ఛోటాలాల్ షా
(జె.సి. షా) నేతృత్వంలో ఒక విచారణ కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేసింది. ఈ కమిషన్ తన నివేదికను 1978లో సమర్పించింది.
* ఈ కమిషన్ నివేదికలో తెలిపిన అధికార దుర్వినియోగం, ఇతర అక్రమాలను విచారించడానికి ప్రత్యేక కోర్టులు ఏర్పాటయ్యాయి. ఆ సమయంలో జనతా ప్రభుత్వం అధికారాన్ని కోల్పోయింది. ప్రత్యేక కోర్టుల ఏర్పాటు చెల్లదని సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిచ్చింది.
* 1980లో 'ఇందిరాను పిలవండి - దేశాన్ని రక్షించండి' అనే నినాదంతో ఇందిరా గాంధీ అధికారానికి వచ్చి, షా కమిషన్ నివేదికను రద్దు చేసింది.

అత్యవసర అధికారాలపై ప్రముఖుల వ్యాఖ్యలు
» 'అత్యవసర పరిస్థితులను ఉపయోగించి నెలకొల్పే శాంతి స్మశానపు ప్రశాంతిని తలపిస్తుంది' - హెచ్.వి. కామత్
» 'అత్యవసర అధికారాలు మన రాజ్యాంగంపైన జరిపే దోపిడీ లాంటివి' - కె.ఎం. నంబియార్
» 'అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాలనేవి మన రాజ్యాంగంలోని అవశ్యక్లేశాలు అంటే అవసరమైన చెడు' -టి.టి. కృష్ణమాచారి
» 'అత్యవసర పరిస్థితులు అసాధారణ పరిస్థితుల్లో రాజ్యాంగానికి రక్షక కవచాల లాంటివి' - మహావీర్ త్యాగి
» 'అత్యవసర పరిస్థితులు భారత రాజ్యాంగానికి శ్వాసను అందించే మార్గాలు, మృత సంజీవని లాంటివి' - అల్లాడి కృష్ణస్వామి అయ్యర్
» 'భారత రాజ్యాంగం క్లిష్ట పరిస్థితులను ఎదుర్కొనేటప్పుడు తనను తాను సంరక్షించుకోవడానికి వినియోగించే ఉపాయాలు అత్యవసర అధికారాలు' -డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
» 'ఒకవేళ రాష్ట్రపతి అత్యవసర అధికారాలను నిజంగా వినియోగిస్తే, ఆ రోజు ఒక అవమానకర, బాధాకరమైన రోజు అవుతుంది' - హెచ్.వి. కామత్
» 'అత్యవసర పరిస్థితి అధికారాల వల్ల రాజ్యాంగం ప్రకారం రాష్ట్రపతి నియంతగా మారిపోతారు' - అలెన్ గ్రేడ్‌హిల్
» 'డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్ మరణించారు, కానీ ఆర్టికల్, 356 సజీవంగానే ఉంది' -హెచ్.వి. కామత్
» 'వ్యక్తి స్వేచ్ఛా స్వాతంత్య్రాల కంటే దేశ సార్వభౌమత్వం గొప్పది' - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
» 'ఆర్టికల్, 356 రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల పాలిట చావు ఉత్తర్వులాంటిది' - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
» 'అత్యవసర అధికారాలను రాజకీయ ఉద్దేశాల కోసం దుర్వినియోగం చేయరు అనే అభిప్రాయాలతో నేను అంగీకరించను. ఆర్టికల్, 356 అనేది మృతాక్షరం (Dead Article)' - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబ్కేడర్
» 'ఆర్టికల్, 356 ప్రకారం విధించే రాష్ట్రపతి పాలన అనేది కేంద్ర ప్రభుత్వ కీలుబొమ్మలా మారింది. గవర్నర్లు రాష్ట్రాల్లో కేంద్రం పావులుగా మారారు' - జస్టిస్ వి. కృష్ణయ్యర్
» 'ఆర్టికల్, 356 అనేది రాష్ట్రాల తలలపై వేలాడే కేంద్రం యొక్క కత్తి అంటే ఆ ప్రభుత్వాలను ఎప్పుడైనా వధించవచ్చు' - డి.కె. చటర్జీ

రాష్ట్రపతి - విచక్షణాధికారాలు
* లోక్‌సభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం ఏ రాజకీయ పార్టీకి పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ రాని సందర్భంలో ప్రధానమంత్రిని నియమించే సమయంలో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాలను వినియోగిస్తారు.
* 1989లో మనదేశంలో తొలిసారిగా 9వ లోక్‌సభ హంగ్ పార్లమెంట్‌గా అవతరించిన సమయంలో 191 స్థానాలతో కాంగ్రెస్ పెద్దపార్టీగా  ఏర్పడింది. కాంగ్రెస్‌కు చెందిన రాజీవ్ గాంధీ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు  ముందుకు రాకపోవడంతో 141 స్థానాలతో రెండో పెద్ద పార్టీగా ఏర్పడిన జనతాదళ్‌కు చెందిన వి.పి. సింగ్‌ను ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాల్సిందిగా అప్పటి రాష్ట్రపతి ఆర్. వెంకట్రామన్ ఆహ్వానించారు.
* 1996లో 11వ లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో ఏ రాజకీయ పార్టీకి పూర్తిస్థాయి మెజారిటీ రాకపోవడంతో అతిపెద్ద పార్టీగా అవతరించిన బీజేపీకి చెందిన అటల్ బిహారీ వాజ్‌పేయీని ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాలని అప్పటి రాష్ట్రపతి శంకర్‌దయాళ్‌ శర్మ ఆహ్వానించారు. కానీ మెజారిటీని నిరూపించుకోవడంలో విఫలమైన వాజ్‌పేయీ 13 రోజుల్లోనే తన పదవికి రాజీనామా చేశారు.
» కేంద్రంలో అధికారంలో ఉన్న ప్రభుత్వం అధికారాన్ని కోల్పోయినప్పుడు ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వానికి అవకాశాన్ని కల్పించడం లేదా లోక్‌సభను రద్దుచేసి ఎన్నికలకు పిలుపునివ్వడం అనేది రాష్ట్రపతి విచక్షణపైనే ఆధారపడి ఉంటుంది.
ఉదా:1979లో మొరార్జీ దేశాయ్ తన పదవికి రాజీనామా చేసినప్పుడు చరణ్‌ సింగ్ ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ముందుకు రాగా, రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవ రెడ్డి చరణ్‌ సింగ్‌ను ప్రధానమంత్రిగా ప్రమాణం చేయించి నెలరోజుల్లోగా లోక్‌సభలో మెజార్టీ నిరూపించుకోవాలని ఆదేశించారు. చరణ్‌సింగ్ పార్లమెంటుకు హాజరుకాకుండానే 23వ రోజున పదవికి రాజీనామా చేశారు.
» చరణ్‌ సింగ్ రాజీనామా అనంతరం బాబూ జగజ్జీవన్‌రామ్ ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ముందుకు వచ్చినప్పటికీ రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు అవకాశం కల్పించకుండా లోక్‌సభను రద్దు చేశారు.
» 1998లో 12వ లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల అనంతరం బీజేపీకి చెందిన అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీని ప్రధానిగా అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ ప్రమాణ స్వీకారం చేయించారు. కానీ 1999లో వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వం కేవలం ఒక్క ఓటు తేడాతో అవిశ్వాస తీర్మానంలో ఓడిపోవడంతో, ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు అవకాశం లేకపోవడంతో రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ 12వ లోక్‌సభను రద్దు చేశారు.
» మన దేశంలో అతి తక్కువ కాలం అంటే 13 నెలలు మాత్రమే పనిచేసిన లోక్‌సభ 12వ లోక్‌సభ.
* 1998లో స్వాతంత్య్ర దినోత్సవం సందర్భంగా కేంద్ర కేబినెట్ ప్రసంగం బదులుగా అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ ఒక పాత్రికేయుడితో సంభాషణ ద్వారా జాతిని ఉద్దేశించి మాట్లాడారు.
* 1999లో అటల్‌బిహారీ వాజ్‌పేయీ నాయకత్వంలోని 'ఆపద్ధర్మ ప్రభుత్వం' నూతన టెలికాం విధానం, ఇండియన్ ఎయిర్‌లైన్స్‌ను మెరుగుపరిచేందుకు రూ. 125 కోట్ల ప్రత్యేక ప్యాకేజీ విషయాలపై అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ అభ్యంతరం వ్యక్తం చేశారు.
* 2006లో లాభదాయక పదవుల బిల్లును అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్. నారాయణన్ కేంద్ర కేబినెట్ పునఃపరిశీలనకు పంపారు.

రాష్ట్రపతి పదవి - ప్రముఖుల వ్యాఖ్యానాలు
» 'మంత్రిమండలి సలహా లేకుండా రాష్ట్రపతి ఏమీ చేయలేరు. రాష్ట్రపతి పదవిని బ్రిటిష్ రాజమకుటంతో పోల్చవచ్చు. ఎందుకంటే వారు దేశానికి ఏలిక మాత్రమే, పాలకులు కాలేరు. రాష్ట్రపతి మంత్రిమండలికి మిత్రుడిగా, మార్గదర్శిగా, తాత్వికుడిగా వ్యవహరిస్తారు.' - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
» 'రాష్ట్రపతి పదవి జాతీయ సమైక్యతకు, సమగ్రతలకు ప్రతీక. మన దేశ ప్రగతిలో రాష్ట్రపతి ముఖ్యమైన పాత్రను పోషిస్తారు' - డాక్టర్ సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్
» 'రాష్ట్రపతి పదవి భారత జాతి నిర్ణయాలను తెలియజేసే ఆమోదముద్ర లాంటిది' - డాక్టర్ బి.ఆర్. అంబేడ్కర్
» '42వ, 44వ రాజ్యాంగ సవరణల అనంతరం రాష్ట్రపతి స్థానం మరింత నామమాత్రంగా మిగిలింది' - ఎమ్.పి జైన్
» 'భారత్‌లో పార్లమెంటరీ విధానం ఉండటం వల్ల ప్రధానమంత్రి నేతృత్వంలోని మంత్రిమండలి సలహా మేరకే రాష్ట్రపతి వ్యవహరించాలి' - డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్
» 'భారత రాష్ట్రపతులందర్నీ ప్రధానమంత్రి రాష్ట్రపతులుగానే పరిగణించాలి' - టి.ఎన్. శేషన్
» 'భారత రాజ్యాంగం కేంద్ర మంత్రిమండలికి పాలనాపరమైన అధికారాలు కల్పించినప్పటికీ, రాష్ట్రపతి పదవికి ప్రత్యేక గౌరవం, ప్రాముఖ్యాన్ని కూడా ఇచ్చింది' - జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ
షంషేర్ సింగ్ Vs యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా కేసు: 1974
» ఈ కేసులో జస్టిస్ వి.ఆర్. కృష్ణయ్యర్ నాయకత్వంలోని సుప్రీంకోర్టు ధర్మాసనం తీర్పునిస్తూ ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి సలహాలు, సూచనల మేరకు మాత్రమే రాష్ట్రపతి వ్యవహరించాలని పేర్కొంది.

1. రాజ్యాంగంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసన సంబంధాల గురించి ఎక్కడ పేర్కొన్నారు?

1) 10వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 245 నుంచి 255 వరకు 
2) 11వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 245 నుంచి 255 వరకు 
3) 12వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 245 నుంచి 255 వరకు 
4) 13వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 246 నుంచి 256 వరకు

2. రాజ్యాంగంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర పరిపాలనా సంబంధాలను ఎక్కడ పేర్కొన్నారు?

1) 11వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 256 నుంచి 263 వరకు 
2) 12వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 264 నుంచి 300 వరకు
3) 13వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 256 నుంచి 300 వరకు
4) 14వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 256 నుంచి 262 వరకు

3. రాజ్యాంగంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ఆర్థిక సంబంధాలను ఎక్కడ పేర్కొన్నారు?

1) 11వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 244 నుంచి 261 వరకు 
2) 12వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 263 నుంచి 290 వరకు 
3) 12వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 264 నుంచి 300 వరకు 
4) 13వ భాగంలోని ఆర్టికల్‌ 300 నుంచి 322 వరకు
 

4. మన దేశంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల కేంద్ర, రాష్ట్ర, ఉమ్మడి జాబితాలు అనే మూడు రకాల అధికారాల విభజనను రాజ్యాంగంలోని ఎన్నో షెడ్యూల్‌లో పేర్కొన్నారు?

1) 5          2) 6               3) 7              4) 8

5. భారత ప్రభుత్వం అంతర్‌ రాష్ట్ర నదీజలాల వివాదాల చట్టం, రివర్‌ బోర్డ్‌ ్బళిi్ర’౯ త్న్చీ౯్ట్శ చట్టాలను ఎప్పుడు రూపొందించింది?

1) 1956        2) 1958         3) 1959         4) 1963

6. ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 1966లో ఎవరి అధ్యక్షతన మొదటి పరిపాలనా సంస్కరణల సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేసింది?

1) ఫజుల్‌ అలీ       2) కేదారనాథ్‌      3)  మొరార్జీ దేశాయ్‌       4) జయప్రకాష్‌ నారాయణ్‌

7. కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై అధ్యయనం కోసం మొదటి పరిపాలనా సంస్కరణల సంఘం ఎవరి అధ్యక్షతన ఒక అధ్యయన బృందాన్ని ఏర్పాటు చేసింది?

1) ఎం.సి. సెతల్‌వాడ్‌        2) నరహరిరావు      3)  అశోక్‌బింద్రా        4) సందీప్‌ వాఘేలా

8. కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య సంబంధాలను బలోపేతం చేసేందుకు ‘అంతర్‌ రాష్ట్ర మండలి’ని ఏర్పాటు చేయాలని రాజ్యాంగంలోని ఏ ఆర్టికల్‌ పేర్కొంటుంది?

1) ఆర్టికల్‌ 261        2) ఆర్టికల్‌ 262         3)  ఆర్టికల్‌ 263          4) ఆర్టికల్‌ 264

9. కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై అధ్యయనం కోసం 1969లో తమిళనాడులోని కరుణానిధి నాయకత్వంలోని డీఎంకే ప్రభుత్వం ఎవరి అధ్యక్షతన కమిటీని ఏర్పాటు చేసింది?

1) పి.వి. రాజమన్నార్‌       2) పి.కె.తుంగన్‌        3)  వి.కె.అన్నామలై         4) దత్తుమిశ్రా

10. అఖిల భారత సర్వీసులైన ఐఏఎస్, ఐపీఎస్, ఐఎఫ్‌ఎస్‌ లను రద్దు చేయాలని సిఫారసు చేసిన కమిటీ? 

1) నానీపాల్కీవాలా కమిటీ            2)రంగరాజన్‌ కమిటీ 
3)  పి.వి. రాజమన్నార్‌ కమిటీ     4) చంద్రశేఖర్‌ కమిటీ

11. పంజాబ్‌లోని అకాలీదళ్‌ పార్టీ 1973లో రూపొందించిన ‘ఆనందపూర్‌ సాహెబ్‌’ తీర్మానంలో కేంద్రం యొక్క అధికార పరిధి దేనికి పరిమితం కావాలని సిఫారసు చేసింది?

1) రక్షణ, కరెన్సీ        2) అంతర్జాతీయ సంబంధాలు 
3)  కమ్యూనికేషన్ల వ్యవస్థ         4) అన్నీ

12. ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 1983లో కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై అధ్యయనం కోసం ఎవరి అధ్యక్షతన కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేసింది? 

1) రంజిత్‌ సింగ్‌ సర్కారియా         2) రంగనాథ్‌ మిశ్రా 
3)  గోపాల ద్వివేది         4) నానీపాల్కీవాలా

13. గవర్నర్‌ వ్యవస్థపై సర్కారియా కమిషన్‌ చేసిన సిఫారసు? 

1) ఒక వ్యక్తిని సొంత రాష్ట్రానికి గవర్నర్‌గా నియమించకూడదు. 
2) క్రియాశీలక రాజకీయాల్లో ఉన్నవారిని గవర్నర్‌గా నియమించకూడదు.
3)  గవర్నర్‌ను నియమించే ముందు సంబంధిత రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రిని సంప్రదించాలి.
4) పైవన్నీ

14. రంజిత్‌సింగ్‌ సర్కారియా కమిషన్‌ 247 సిఫారసులతో 1987లో తన నివేదికను ఎవరికి సమర్పించింది?

1) ఇందిరా గాంధీ        2) రాజీవ్‌ గాంధీ         3)  వి.పి.సింగ్‌         4) చంద్రశేఖర్‌

15. కిందివారిలో సర్కారియా కమిషన్‌లోని సభ్యులు? 

1) బి. శివరామన్‌      4) ఎస్‌.ఆర్‌. సేన్‌     3)  బి. శివరామన్, ఎస్‌.ఆర్‌. సేన్‌      4) ఎల్‌.ఎన్‌.సిన్హా

16. కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై అధ్యయనం కోసం 2007లో డాక్టర్‌ మన్మోహన్‌ సింగ్‌ నాయకత్వంలోని యూపీఏ ప్రభుత్వం ఎవరి అధ్యక్షతన ఒక కమిషన్‌ను ఏర్పాటు చేసింది?

1) మదన్‌మోహన్‌ పూంచీ     2) రఘురాం రాజన్‌      3)  వినీత్‌ బ్రిజ్‌లాల్‌      4) రాజేంద్రసచార్‌

17. ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 1983 మే 28న ఎన్‌.టి.రామారావు ప్రభుత్వం చొరవతో కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై రాజకీయ తీర్మానాన్ని ఎక్కడ చేశారు? 

1) హైదరాబాద్‌         2) విశాఖపట్నం         3)  విజయవాడ          4) కర్నూలు

18. ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 1983 మే 28న జరిగిన సమావేశానికి ఎన్ని ప్రతిపక్ష రాజకీయ పార్టీలు హాజరయ్యాయి? 

1) 9            2) 14           3)  16              4) 18

19. విజయవాడలో 1983 మే 28న జరిగిన సమావేశంలో పాల్గొన్నవారు?

1) అటల్‌ బిహారి వాజ్‌పేయీ       2) చంద్రశేఖర్‌ 
3)  ఫరూక్‌ అబ్దుల్లా                4) పైవారందరూ

20. కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలను చర్చించడానికి 1983లో ప్రతిపక్షాల రెండో సమావేశం ఫరూక్‌ అబ్దుల్లా అధ్యక్షతన ఎక్కడ జరిగింది?

1) శ్రీనగర్‌        2) సిమ్లా          3)  గాంధీనగర్          ‌     4) అలహాబాద్‌

21. కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలపై 19 ప్రతిపక్ష పార్టీల నాయకులు పాల్గొన్న సమావేశం 1984 జనవరి 13న ఎక్కడ జరిగింది?

1) మద్రాసు         2) మైసూరు              3)  కలకత్తా          4) హైదరాబాద్‌

22. రాష్ట్ర జాబితాలోని ఏ అంశాన్ని 1976లో 42వ సవరణ ద్వారా ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం ‘ఉమ్మడి జాబితా’లోకి మార్చింది?

1) విద్య            2) తూనికలు, కొలతలు         3)  కుటుంబ నియంత్రణ      4) అన్నీ

23. 1967లో జరిగిన ఎన్నో లోక్‌సభ సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం మన దేశంలో కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాల్లో ఘర్షణలు ప్రారంభమయ్యాయి?

1) 3వ       2) 4వ           3)  5వ           4) 6వ

24.  సమాఖ్య విధానంలో కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య ఆర్థిక వనరుల సక్రమ పంపిణీకి తగిన సిఫారసులు చేసేందుకు ఏర్పాటైన ఏ కమిటీ 1971లో తన నివేదికను  కేంద్ర ప్రభుత్వానికి సమర్పించింది?

1) డి.ఆర్‌.గాడ్గిల్‌        2) దంతెవాలా        3)  రిజువరై        4) భిమల్‌జలాన్‌

25.     గవర్నర్‌లకు కచ్చితమైన పదవీకాలం ఉండాలని, వారిని 5 ఏళ్లపాటు పదవిలో కొనసాగించాలని సిఫారసు చేసిన కమిటీ? 

1) మొదటి పరిపాలనా సంస్కరణల సంఘం     2) రాజమన్నార్‌ కమిటీ 
3)  మదన్‌మోహన్‌ పూంచీ కమిషన్‌     4) లక్డావాలా కమిషన్‌

26. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 356 ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని సిఫారసు చేసిన కమిషన్‌? 

1) సర్కారియా కమిషన్‌         2) మదన్‌మోహన్‌ పూంచీ కమిషన్‌ 
3)  రంగరాజన్‌ కమిషన్‌          4) రాగ్యానాయక్‌ కమిషన్‌

27. రెండో పరిపాలనా సంస్కరణల సంఘాన్ని 2005లో ఎవరి అధ్యక్షతన ఏర్పాటు చేశారు?

1) జయప్రకాష్‌ నారాయణ్‌         2) వీరప్ప మొయిలీ     3)  చంద్రలాల్‌ మిశ్రా        4) ఉషా మెహ్రా

సమాధానాలు: 1-2; 2-1; 3-3; 4-3; 5-1; 6-3; 7-1; 8-3; 9-1; 10-3; 11-4; 12-1; 13-4; 14-2; 15-3; 16-1; 17-3; 18-2; 19-4; 20-1; 21-3; 22-4; 23-2; 24-1; 25-3; 26-1;  27-2. 

కేంద్ర ప్రభుత్వ సర్వోన్నత శాసన నిర్మాణ సంస్థ భారత పార్లమెంట్. లోక్‌సభ, రాజ్యసభ, రాష్ట్రపతిని కలిపి పార్లమెంట్ (79వ అధికరణ) అంటారు. రాష్ట్రపతి పార్లమెంట్‌లో అంతర్భాగం. రాజ్యాంగంలోని 5వ భాగంలో 79 నుంచి 122 వరకు ఉన్న అధికరణలు పార్లమెంట్ నిర్మాణం, అధికారాలు, విధుల గురించి వివరిస్తాయి.
     పార్లమెంట్‌లోని దిగువ సభను లోక్‌సభ House of the People అంటారు. ఇందులో రాజ్యాంగం ప్రకారం గరిష్ఠంగా 552 మంది ఉండవచ్చు. 550 మందిని జనాభా ఆధారంగా విభజించిన ప్రాదేశిక నియోజక వర్గాల నుంచి ప్రజలు ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకుంటారు. ఆంగ్లో ఇండియన్ వర్గం నుంచి ఇద్దరిని రాష్ట్రపతి నియమించవచ్చు. అయితే ప్రస్తుతం వివిధ రాష్ట్రాల నుంచి 530 మంది, కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాల నుంచి 13 మంది ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు. కాబట్టి ప్రస్తుతం ప్రజలు ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకున్న సభ్యులు 543 మంది, ఆంగ్లో ఇండియన్లకు సరైన ప్రాతినిధ్యం లేనప్పుడు ఆ వర్గం నుంచి ఇద్దరిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. ప్రస్తుత సభ్యుల సంఖ్య 545. ఎన్నికలు రహస్య ఓటింగ్ పద్ధతిలో జరుగుతాయి. ప్రస్తుతం అత్యధికంగా ఉత్తర్ ప్రదేశ్ నుంచి 80 మందికి, సిక్కిం, మిజోరాం, నాగాలాండ్ రాష్ట్రాల నుంచి ఒక్కొక్కరికి మాత్రమే ప్రాతినిధ్యం ఉంది. కేంద్రపాలిత ప్రాంతమైన జాతీయ రాజధాని దిల్లీకి ఏడుగురు, మిగిలిన 6 కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు ఒకరు చొప్పున ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు. ఆంధ్రప్రదేశ్ నుంచి 25, తెలంగాణ నుంచి 17 మంది లోక్‌సభకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నారు.

* లోక్‌సభ సభ్యులు రాష్ట్రపతి లేదా రాష్ట్రపతి నియమించిన అధికారి ద్వారా ప్రమాణ స్వీకారం చేస్తారు. సాధారణంగా రాష్ట్రపతి నియమించిన ప్రోటెం స్పీకర్ (Pro Tem Speaker) ప్రమాణ స్వీకారం చేయిస్తారు. సంప్రదాయం ప్రకారం సభలో అత్యధిక అనుభవం ఉన్న సీనియర్‌ను ప్రోటెం స్పీకర్‌గా నియమిస్తారు. ప్రోటెం స్పీకర్‌తో రాష్ట్రపతి ప్రమాణ స్వీకారం చేయిస్తారు. స్పీకర్ 10 మంది సభ్యులతో ప్యానల్ స్పీకర్ల జాబితాను రూపొందిస్తారు. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ అందుబాటులో లేని సమయంలో ప్యానల్ స్పీకర్ సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. ఆయన కూడా అందుబాటులో లేకపోతే సభ సభ్యులు తమలో నుంచి ఒకరిని తాత్కాలిక స్పీకర్‌గా నియమించుకుంటారు.
* ప్రధానమంత్రి లోక్‌సభకు నాయకుడిగా వ్యవహరిస్తారు. ప్రధానమంత్రి రాజ్యసభ సభ్యుడైతే ఆయన రాజ్యసభ నాయకుడిగా వ్యవహరిస్తూ, లోక్‌సభలో సభ్యత్వం ఉన్న తన మంత్రివర్గ సహచరుడిని లోక్‌సభ నాయకుడిగా నియమిస్తారు.
* ప్రస్తుత లోక్‌సభలో (16వ లోక్‌సభ) 38 పార్టీలు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్నాయి. ప్రతిపక్షంలో ఉన్న ఏ పార్టీ కనీసం 10 శాతం స్థానాలు పొందలేకపోవడంతో ప్రతిపక్ష పార్టీ నాయకుడి హోదాను పొందలేకపోయాయి. అయితే ఇది రాజ్యాంగబద్ధ పదవి కాదు. పార్లమెంటరీ సంప్రదాయం మాత్రమే.
* లోక్‌సభలోని సభ్యులు ఎన్నుకున్న స్పీకర్ ఆ సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సమయంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ లేదా ఉపసభాపతి సభకు అధ్యక్షత వహిస్తారు. ప్రస్తుతం సుమిత్రా మహాజన్ స్పీకర్‌గా, యం.తంబిదురై డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా వ్యవహరిస్తున్నారు.

* లోక్‌సభ సభ్యులు తమ రాజీనామా పత్రాన్ని లోక్‌సభ స్పీకర్‌కు రాయాల్సి ఉంటుంది. స్పీకర్ సంతృప్తి మేరకు వాటిని ఆమోదించవచ్చు లేదా తిరస్కరించవచ్చు.
* స్పీకర్ అనుమతి లేకుండా సభ సమావేశాలకు 60 రోజులు గైర్హాజరు అయితే వారి సభ్యత్వం రద్దవుతుంది.
 

నియోజక వర్గాల పునర్వ్యవస్థీకరణ: 10 సంవత్సరాలకు ఒకసారి జరిగే జనాభా లెక్కల సేకరణ తర్వాత పార్లమెంట్ నియమించే నియోజక వర్గాల పునర్వ్యవస్థీకరణ కమిషన్ రాష్ట్రాలు, కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో నియోజక వర్గాల సంఖ్యను పెంచడం లేదా ప్రాదేశిక సరిహద్దులను మార్చడం, షెడ్యూల్డ్ కులాలు, తెగల నియోజక వర్గాలను నిర్ణయిస్తుంది. ప్రస్తుతం లోక్‌సభలో షెడ్యూల్డ్ కులాలకు 84, షెడ్యూల్డ్ తెగలకు 47, మొత్తం 131 (24.03%) స్థానాలను రిజర్వు చేశారు.
 

లోక్‌సభ కాలపరిమితి: సభ సమావేశమైన మొదటి రోజు నుంచి 5 సంవత్సరాలు అంతకంటే ముందు కూడా ప్రధానమంత్రి సిఫారసుపై రాష్ట్రపతి లోక్‌సభను రద్దు చేయగలరు. అంతేకాకుండా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు లోక్‌సభ గడువును అదనంగా ఒక సంవత్సరం పొడిగించవచ్చు.
 

లోక్‌సభ స్పీకర్
     రాజ్యాంగంలో 93 నుంచి 97 వరకు ఉన్న అధికరణలు స్పీకర్ పదవి గురించి వివరిస్తాయి. లోక్‌సభకు స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సమయంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. బ్రిటిష్ పాలనా కాలంలో 1921 వరకు కేంద్ర శాసన మండలికి గవర్నర్ జనరల్ అధ్యక్షత వహించేవారు. 1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ద్వారా కేంద్ర శాసన మండలికి ప్రెసిడెంట్ (స్పీకర్), డిప్యూటీ ప్రెసిడెంట్ (డిప్యూటీ స్పీకర్) పదవులను ఏర్పాటు చేశారు. ఇది 1921 నుంచి అమల్లోకి వచ్చింది. ఆ సమయంలో ఫ్రెడరిక్ వైట్ ప్రెసిడెంట్‌గా, సచ్చిదానంద సిన్హా (వైస్ ప్రెసిడెంట్)డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా నియమితులయ్యారు. కేంద్రశాసన మండలికి విఠల్‌భాయ్ జె. పటేల్ మొదటిసారిగా ఎన్నికైన ప్రెసిడెంట్ (స్పీకర్). 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం ఈ పేర్లను స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా మార్చినప్పటికీ స్వాతంత్య్రం వచ్చిన తర్వాత మాత్రమే అమల్లోకి వచ్చాయి.

* లోక్‌సభ సభ్యులు తమలో నుంచి ఒకరిని స్పీకర్‌గా, మరొకరిని డిప్యూటీ స్పీకర్‌గా ఎన్నుకుంటారు. స్పీకర్ ఎన్నిక తేదీని రాష్ట్రపతి నిర్ణయిస్తారు. కానీ డిప్యూటీ స్పీకర్ ఎన్నిక తేదీని స్పీకర్ నిర్ణయిస్తారు. స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ పదవి ప్రమాణ స్వీకారం అనేది ప్రత్యేకంగా ఉండదు.
* లోక్‌సభ రద్దు అయినప్పటికీ తిరిగి లోక్‌సభ ఏర్పడేంతవరకూ స్పీకర్ పదవిలో కొనసాగుతారు.
* స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్ జీతభత్యాలను భారత సంఘటిత నిధి నుంచి చెల్లిస్తారు.
* స్పీకర్‌కు లోక్‌సభలో నిర్ణాయక ఓటు హక్కు ఉంటుంది.
* స్పీకర్ లోక్‌సభను తాత్కాలికంగా వాయిదా వేయగలరు.
* పార్లమెంట్ ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశానికి స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు. స్పీకర్ లేని సందర్భంలో డిప్యూటీ స్పీకర్ అధ్యక్షత వహిస్తారు.
* ఒక బిల్లును ద్రవ్య బిల్లా లేదా సాధారణ బిల్లా అని నిర్ణయించే అంతిమ అధికారం లోక్‌సభ స్పీకర్‌కే ఉంటుంది.
* లోక్‌సభ సభ్యులకు సంబంధించి పార్టీ ఫిరాయింపుల నిరోధక చట్టం అమలు చేయడంలో స్పీకర్ అంతిమ నిర్ణయం తీసుకుంటారు. అయితే స్పీకర్ నిర్ణయం సుప్రీంకోర్ట్ న్యాయ సమీక్ష పరిధిలోకి వస్తుంది.

విచక్షణ.. వివక్ష.. విభేదాలు!

  ఇటీవల దేశంలోని పలు రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్లు, ముఖ్యమంత్రుల మధ్య తలెత్తుతున్న విభేదాలు పరిపాలనకు అవరోధాలుగా మారుతున్నాయి. సమాఖ్య వ్యవస్థ సామరస్యంగా సాగిపోడానికి కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య సంధానకర్తగా వ్యవహరించాల్సిన గవర్నర్‌ పదవి చుట్టూ వివాదాలు ముసురుకుంటూ ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థకు ఇబ్బందికరంగా పరిణమిస్తున్నాయి. రాజకీయ లేదా ఇతర కారణాలతో రాష్ట్రాధినేత, ప్రభుత్వాధిపతి మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు ఏర్పడుతున్నాయి. విచక్షణ, వివక్షగా మారుతోందనే విమర్శలు ఎదురవుతున్నాయి. ఈ క్రమంలో ఆ రెండు హోదాలకు సంబంధించి రాజ్యాంగంలో పేర్కొన్న అంశాలు, వివిధ కమిషన్లు-కమిటీలు చేసిన సిఫార్సులపై అభ్యర్థులు పరీక్షల కోణంలో అవగాహన పెంచుకోవాలి. 

                 భారతదేశం పరిపాలనా పరమైన సమాఖ్యగా కొనసాగడంలో, కేంద్ర రాష్ట్రాల మధ్య సత్సంబంధాలు నెలకొల్పడంలో గవర్నర్‌ కీలకపాత్ర పోషిస్తారు. కేంద్ర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల మధ్య వారధిగా వ్యవహరిస్తారు. రాష్ట్రాధినేత గవర్నర్, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాధినేత ముఖ్యమంత్రి పరస్పరం సహకరించుకుంటూ సమన్వయంతో పరిపాలన నిర్వహిస్తే ప్రజాస్వామ్యం విజయవంతమై ప్రజలకు మేలు జరుగుతుంది. అలాకాకుండా ఇరువురి మధ్య పరిపాలనాపరమైన అభిప్రాయ భేదాలు వస్తే కేంద్ర రాష్ట్ర సంబంధాలు క్షీణించి అంతిమంగా ప్రజలకు అభిలషణీయమైన పరిపాలన దూరమవుతుంది.

రాజ్యాంగ నిర్మాతల ఆలోచన

* రాజ్యాంగ నిర్మాతలు రాష్ట్రస్థాయిలో పార్లమెంట్‌ తరహా ప్రభుత్వ విధానాన్ని ప్రవేశపెట్టారు. దీని ప్రకారం కేంద్రం నియమించే గవర్నర్‌ రాష్ట్రాధినేతగా వ్యవహరిస్తూ నామమాత్రపు అధికారాలను కలిగి ఉంటారు. ఓటర్ల ద్వారా ప్రాతినిధ్యం పొందిన ముఖ్యమంత్రి రాష్ట్ర ప్రభుత్వ అధినేతగా వ్యవహరిస్తూ వాస్తవ అధికారాలను కలిగి ఉంటారు. 

* గవర్నర్‌ను ఓటర్లే ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకోవాలని రాజ్యాంగ సభ సలహాదారుడైన బెనగళ నరసింగరావు ప్రతిపాదించారు. కానీ డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌. అంబేడ్కర్‌ గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమించాలని పేర్కొన్నారు. ఈ వాదననే రాజ్యాంగ సభ సమర్థించింది. 

గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమించడానికి కారణాలు 

* గవర్నర్‌ను ఓటర్లు ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకుంటే ముఖ్యమంత్రితో వివాదాలు ఏర్పడతాయి. 

* గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమించడం వల్ల రాష్ట్రంపై కేంద్రానికి నియంత్రణ ఉంటుంది. 

* గవర్నర్‌ను ప్రత్యక్షంగా ఎన్నుకుంటే ఆ పదవి పార్టీ రాజకీయాలకు లోనవుతుంది. అప్పుడు గవర్నర్‌ నిష్పక్షపాతంగా వ్యవహరించలేరు.

విచక్షణాధికారాలు 

ముఖ్యమంత్రి నేతృత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి సలహా లేకుండా లేదా ఆ సలహాకు వ్యతిరేకంగా గవర్నర్‌ చేపట్టే చర్యలను ‘విచక్షణాధికారాలు’ అంటారు. వీటి వల్ల గవర్నర్‌ పదవి తరచూ వివాదాస్పదమవుతుంది. ఈ విచక్షణాధికారాలు రెండు రకాలు.  

1) రాజ్యాంగపరమైనవి 

భారత రాజ్యాంగంలో అంతర్గతంగా గవర్నర్‌కు కొన్ని విచక్షణాధికారాలను పేర్కొన్నారు. వీటిని నిర్వహించడంలో గవర్నర్‌ మంత్రిమండలి సలహాను పాటించాల్సిన అవసరం లేదు. 

* రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగ యంత్రాంగం విఫలమైందనే కారణంతో ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని రాష్ట్రపతికి సిఫార్సు చేయడం. 

* రాష్ట్ర శాసనసభ ఆమోదించి పంపిన బిల్లులకు ఆమోద ముద్ర వేయకుండా రాజ్యాంగ పరమైన కారణాలతో రాష్ట్రపతికి రిజర్వ్‌ చేయడం. 

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నుంచి సమాచారాన్ని కోరడం. 

* రాష్ట్రపతి పాలన విధించిన రాష్ట్రంలో సంబంధిత రాష్ట్ర గవర్నర్‌ వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను చెలాయించడం. 

2) సందర్భాన్ని అనుసరించి లభించేవి 

రాజకీయ పరిస్థితుల్లో వచ్చే మార్పుల ఆధారంగా గవర్నర్‌ కొన్ని విచక్షణాధికారాలను పొందుతారు. 

* రాష్ట్ర శాసనసభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం ఏ రాజకీయ పార్టీకి స్పష్టమైన మెజార్టీ లభించని సమయంలో ముఖ్యమంత్రిని నియమించడం.

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వంపై అవినీతి ఆరోపణలు వచ్చినప్పుడు ప్రత్యేక విచారణ కమిషన్‌లను ఏర్పాటు చేయడం.

* శాసనసభలో మెజార్టీ కోల్పోయిన రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని గవర్నర్‌ రద్దు చేయవచ్చు.

* అధికారంలో ఉన్న ప్రభుత్వం పతనమైనప్పుడు, ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పాటయ్యే అవకాశం లేనప్పుడు శాసనసభ కాలపరిమితి ముగియకముందే శాసనసభను రద్దుచేయడం.

* శాసనసభను రద్దుచేయాలనే ముఖ్యమంత్రి సిఫారసును గవర్నర్‌ తిరస్కరించగలరు లేదా ఆమోదించగలరు. 

ఉదాహరణకు... 

* 1985లో ఆంధ్రప్రదేశ్‌ శాసనసభను రద్దుచేయాలని అప్పటి ముఖ్యమంత్రి ఎన్‌.టి.రామారావు సిఫార్సు చేస్తే గవర్నర్‌ శంకర్‌ దయాళ్‌ శర్మ రద్దు చేశారు.

* 1994లో ఆంధ్రప్రదేశ్‌ శాసనసభను రద్దుచేయాలని అప్పటి ముఖ్యమంత్రి ఎన్‌.టి.రామారావు సిఫార్సు చేస్తే గవర్నర్‌ కృష్ణకాంత్‌ తిరస్కరించారు.

* 2004లో ఆంధ్రప్రదేశ్‌ శాసనసభను రద్దుచేయాలని అప్పటి ముఖ్యమంత్రి ఎన్‌.చంద్రబాబు నాయుడు సిఫార్సు చేస్తే గవర్నర్‌ సుర్జీత్‌ సింగ్‌ బర్నాలా రద్దు చేశారు. 

గవర్నర్‌ పదవి - సుప్రీంకోర్టు తీర్పులు

ఆర్‌.ఎస్‌.మెహతా Vs (స్టేట్‌ ఆఫ్‌ గుజరాత్‌ కేసు (2013)

ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ గవర్నర్‌ తన అధికారాల నిర్వహణలో పార్లమెంట్‌కు లేదా రాష్ట్ర శాసనసభకు లేదా రాష్ట్ర మంత్రిమండలికి ఎలాంటి బాధ్యత వహించాల్సిన అవసరం లేదని పేర్కొంది. 

పురుషోత్తం నంబూద్రి Vs (స్టేట్‌ ఆఫ్‌ కేరళ కేసు (1962)

రాష్ట్ర శాసనసభ ఆమోదించి పంపిన బిల్లులపై గవర్నర్‌ ఎంతకాలంలోగా నిర్ణయం తీసుకోవాలనే అంశంపై ఎలాంటి కాలపరిమితి లేదని సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిచ్చింది.  

* కేంద్ర రాష్ట్ర సంబంధాలను అధ్యయనం చేసిన వివిధ కమిటీలు గవర్నర్‌ వ్యవస్థపై కీలకమైన సిఫార్సులు చేశాయి. 

కమిషన్‌లు, కమిటీల సిఫార్సులు

సర్కారియా కమిషన్‌ 

* క్రియాశీలక రాజకీయాల్లో పాల్గొనేవారిని గవర్నర్‌గా నియమించరాదు.

* గవర్నర్‌లకు ప్రవర్తనా నియమావళిని ఏర్పాటు చేయాలి.

* గవర్నర్‌ల పేర్లను సూచించేందుకు ప్రధానమంత్రి అధ్యక్షతన ఒక స్క్రీనింగ్‌ కమిటీని ఏర్పాటు చేయాలి.

* కేంద్రంలో అధికారంలో ఉన్న రాజకీయ పార్టీలకు చెందిన వ్యక్తులను ఇతర రాజకీయ పార్టీలు అధికారంలో ఉన్న రాష్ట్రాలకు గవర్నర్‌లుగా నియమించరాదు.

* గవర్నర్‌ను నియమించే సమయంలో కేంద్ర ప్రభుత్వం సంబంధిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని సంప్రదించాలి.

* విశిష్ట వ్యక్తిత్వం, వివాదాస్పదం కాని వారిని మాత్రమే గవర్నర్‌గా నియమించాలి.

* గవర్నర్‌ నివేదిక లేనిదే రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించరాదు.

* ఒక వ్యక్తిని సొంత రాష్ట్రంలో గవర్నర్‌గా నియమించకూడదు.

మదన్‌ మోహన్‌ పూంచీ కమిషన్‌ 

* కేంద్ర, రాష్ట్ర సంబంధాలను అధ్యయనం చేసిన మదన్‌ మోహన్‌ పూంచీ కమిషన్‌ గవర్నర్‌ వ్యవస్థపై కింది సిఫార్సులను చేసింది. 

* గవర్నర్‌ పదవీకాలం నిర్దిష్టంగా 5 సంవత్సరాలు ఉండాలి.

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వ అనుమతితో సంబంధం లేకుండా మంత్రులపై న్యాయ విచారణ జరపడానికి అనుమతించే అధికారం గవర్నర్‌కు కల్పించాలి.

* రాష్ట్రంలోని ప్రాంతీయ విశ్వవిద్యాలయాలకు వైస్‌ ఛాన్సెలర్‌లను నియమించడానికి గవర్నర్‌లకు ఉండే అధికారాన్ని వెంటనే తొలగించాలి.

* రాజ్యాంగ ధిక్కరణకు పాల్పడినప్పుడు గవర్నర్‌ను రాష్ట్ర శాసనసభ 2/3వ వంతు మెజార్టీతో తొలగించేలా చట్టం చేయాలి.

* ప్రధానమంత్రి నేతృత్వంలోని స్క్రీనింగ్‌ కమిటీ సిఫార్సుల మేరకు గవర్నర్‌ను ఎంపిక చేయాలి.

రాజమన్నార్‌ కమిటీ 

* గవర్నర్‌ను నియమించేటప్పుడు సంబంధిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని కేంద్రం తప్పనిసరిగా సంప్రదించాలి. 

* గవర్నర్‌ సంతృప్తిగా ఉన్నంతవరకే రాష్ట్ర మంత్రి మండలి అధికారంలో ఉంటుంది అనే అంశాన్ని రాజ్యాంగం నుంచి తొలగించాలి.

* గవర్నర్‌ నివేదిక లేనిదే రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించరాదు.

గవర్నర్‌ పదవి - రాజ్యాంగ ఆర్టికల్స్‌ 

* ఆర్టికల్‌ 153 - ప్రతి రాష్ట్రానికి ఒక గవర్నర్‌ ఉంటారు

* ఆర్టికల్‌ 154 - రాష్ట్ర కార్యనిర్వహణాధికారాలు గవర్నర్‌ పేరు మీదుగా నిర్వహిస్తారు 

* ఆర్టికల్‌ 155 - గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు

* ఆర్టికల్‌ 156 - గవర్నర్‌ పదవీకాలం రాష్ట్రపతి విశ్వాసం ఉన్నంత వరకు కొనసాగుతుంది

* ఆర్టికల్‌ 157 - గవర్నర్‌ పదవికి ఉండాల్సిన అర్హతలు

* ఆర్టికల్‌ 158 - గవర్నర్‌ జీతభత్యాలు, వసతి

* ఆర్టికల్‌ 159 - ప్రమాణస్వీకారం (హైకోర్ట్‌ ప్రధాన న్యాయమూర్తి సమక్షంలో)

* ఆర్టికల్‌ 160 - గవర్నర్‌ పదవికి ఖాళీ ఏర్పడితే హైకోర్టు ప్రధాన న్యాయమూర్తి తాత్కాలిక గవర్నర్‌గా వ్యవహరిస్తారు

* ఆర్టికల్‌ 161 - గవర్నర్‌కు గల క్షమాభిక్ష అధికారాలు

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

ఇటీవల కాలంలో గవర్నర్‌ వ్యవస్థపై అనేక ప్రశ్నలు తలెత్తుతున్నాయి. దేశంలోని పలు రాష్ట్రాల గవర్నర్‌లు క్రియాశీలకంగా వ్యవహరిస్తూ రాజకీయాంశాలను ప్రభావితం చేస్తున్నారు. ఇది దేశవ్యాప్త చర్చకు దారితీస్తుంది. గవర్నర్‌ల వ్యవహారశైలి వివాదాస్పదంగా మారుతుంది. రాజకీయ నాయకుడు ముదిరితే గవర్నర్‌ అవుతారనే విమర్శకుల వాదనకు బలం చేకూరుతుంది.

గవర్నర్‌ వ్యవస్థ 

రాజ్యాంగ నిర్మాతలు గవర్నర్‌ వ్యవస్థను భారత ప్రభుత్వ చట్టం, 1935 నుంచి గ్రహించారు. గవర్నర్‌ను రాష్ట్రపతి నియమించే విధానాన్ని కెనడా దేశ రాజ్యాంగం నుంచి గ్రహించారు. భారత సమాఖ్య వ్యవస్థలో గవర్నర్‌ కేంద్ర ప్రభుత్వ ప్రతినిధిగా, రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగ పరమైన అధిపతిగా రెండు సున్నితమైన, సంక్లిష్టమైన పాత్రలను నిర్వహించాలి. రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి సంబంధించిన అన్ని పరిపాలనాపరమైన ఆదేశాలు, నియామకాలు గవర్నర్‌ పేరు మీదుగానే జరుగుతాయి.

గవర్నర్‌ - రాజ్యాంగ వ్యవస్థ

రాజ్యాంగంలోని 6వ భాగంలో రాష్ట్ర కార్యనిర్వాహక వ్యవస్థ గురించి వివరణ ఉంది. దీనిలో గవర్నర్, ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి, అడ్వకేట్‌ జనరల్‌ అంతర్భాగంగా ఉంటారు. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 163(1) ప్రకారం రాష్ట్ర గవర్నర్‌కు పరిపాలనా వ్యవహారాల్లో సహకరించేందుకు ముఖ్యమంత్రి అధ్యక్షతన రాష్ట్ర మంత్రిమండలి ఉంటుంది. ఈ మంత్రిమండలి సలహా మేరకే గవర్నర్‌ తన అధికారాలు, విధులను నిర్వహించాల్సి ఉంటుంది. రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్‌ 168 ప్రకారం గవర్నర్‌ శాసనసభలో అంతర్భాగం. 

* గవర్నర్‌ శాసనసభ సమావేశాలను ప్రారంభించడాన్ని "Summans" (సమన్స్‌) అంటారు.

* గవర్నర్‌ శాసనసభ సమావేశాలను దీర్ఘకాలం పాటు వాయిదా వేయడాన్ని "Prorogue" (ప్రోరోగ్‌) అంటారు.

* గవర్నర్‌ శాసనసభను రద్దు చేయడాన్ని "Dissolve" (డిసాల్వ్‌) అంటారు.

గవర్నర్‌ పదవి వివాదాస్పదమవుతున్న తీరు

గవర్నర్‌ల నియామకం, వారి పాత్ర, వ్యవహార శైలి తరచూ విమర్శలకు గురవుతుంది. రాజ్యాంగ పరంగా ప్రజాస్వామ్యబద్ధంగా ఎన్నికైన రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను రద్దుచేయడం, రాజకీయ అవసరాల కోసం గవర్నర్‌ పదవిని, దాని ఔనత్యాన్ని దుర్వినియోగం చేయడం సమర్థనీయం కాదు. గవర్నర్‌ పదవిని రాజకీయాలకు అతీతంగా, సమాఖ్య స్ఫూర్తికి అనుగుణంగా, రాజ్యాంగ స్ఫూర్తికి భంగం వాటిల్లకుండా చూసేలా కేంద్ర ప్రభుత్వం చొరవ చూపాలని 1994లో ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసులో సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

పరిణామాలు

* పశ్చిమ్‌ బంగలో గవర్నర్‌ జగ్దీప్‌ ధనకర్, ముఖ్యమంత్రి మమతా బెనర్జీ మధ్య పరిపాలనాపరమైన విభేదాలు రావడంతో గవర్నర్‌పై రాష్ట్ర ప్రభుత్వం బహిరంగంగానే విమర్శలకు దిగింది. ఇక్కడ గవర్నర్‌ ఉన్నతాధికారులను తరచూ రాజ్‌భవన్‌కు పిలిపించి సమీక్షలు నిర్వహించడం మమతా బెనర్జీ ప్రభుత్వానికి నచ్చలేదు.

* రాజస్థాన్‌లో గవర్నర్‌ కల్‌రాజ్‌ మిశ్రా వైఖరితో విసుగు చెందిన ముఖ్యమంత్రి అశోక్‌ గెహ్లాట్‌ శాసనసభ సమావేశాలను తక్షణం నిర్వహించాలని, సభలో తన ప్రభుత్వ విశ్వాసాన్ని నిరూపించుకునేందుకు అవకాశం కల్పించాలని 102 మంది శాసన సభ్యులతో రాజ్‌భవన్‌ ముందు ధర్నా నిర్వహించారు. ఇది దేశవ్యాప్తంగా చర్చనీయాంశమై చివరకు సుప్రీంకోర్టు జోక్యంతో సద్దుమణిగింది.

* ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లో 1990వ దశకంలో గవర్నర్‌ రొమేష్‌ భండారీ వ్యవహరించిన తీరు వివాదాస్పదమైంది. ఇక్కడ గవర్నర్‌ తీరుకు వ్యతిరేకంగా బీజేపీ అగ్రనేత అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ దీక్షను చేపట్టారు.

* తమిళనాడులో జయలలిత మరణానంతరం ముఖ్యమంత్రిని నియమించడంలో అక్కడి గవర్నర్‌ వ్యవహరించిన తీరు తీవ్ర విమర్శలకు దారితీసింది. ఇటీవల తమిళనాడులోని స్టాలిన్‌ ప్రభుత్వం నీట్‌ పరీక్షల నుంచి తమిళనాడును మినహాయిస్తూ రాష్ట్ర శాసనసభలో ఒక బిల్లును ఆమోదించి, గవర్నర్‌ వద్దకు పంపగా, గవర్నర్‌ సంబంధిత బిల్లుపై ఆమోదముద్ర వేయకుండా తీవ్ర జాప్యం చేశారు.

* దిల్లీలో రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రికి చెప్పకుండానే అఖిల భారత సర్వీసుల ఉద్యోగులను లెఫ్టినెంట్‌ గవర్నర్‌ బదిలీ చేయడం తీవ్ర దుమారం లేపింది.

* అరుణాచల్‌ ప్రదేశ్‌ గవర్నర్‌ రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని సంప్రదించకుండానే అసెంబ్లీ సమావేశాలను ముందుకు జరపడం విమర్శలకు దారితీసింది.

* పుదుచ్చేరిలో లెఫ్టినెంట్‌ గవర్నర్‌ కిరణ్‌బేడీతో విభేదించిన రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ఆమెను పిలవకుండానే బడ్జెట్‌ సమావేశాలను నిర్వహించింది. 

* కేరళలో పినరయి విజయన్‌ ప్రభుత్వానికి గవర్నర్‌ అరిఫ్‌ మహ్మద్‌ ఖాన్‌కు మధ్య తీవ్రమైన పరిపాలనా పరమైన విభేదాలు వచ్చాయి. 

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో 1984లో అప్పటి గవర్నర్‌ రాంలాల్‌ శాసనసభ సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేయకుండానే ఎన్‌.టి.రామారావు ప్రభుత్వాన్ని రద్దుచేసి నాదెండ్ల భాస్కరరావును ముఖ్యమంత్రిగా నియమించారు. ఈ ఘటన వివాదాస్పదం కావడంతో గవర్నర్‌ రాంలాల్‌ రీకాల్‌ చేయబడి పదవీచ్యుతులయ్యారు.

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో కిరణ్‌ కుమార్‌ రెడ్డి ముఖ్యమంత్రిగా ఉన్న సమయంలో రాష్ట్ర సమాచార కమిషనర్‌ల నియామకం విషయంలో అప్పటి గవర్నర్‌ ఇ.ఎస్‌.ఎల్‌.నరసింహన్‌తో విభేదాలు వచ్చాయి.

తెలంగాణ

రాజ్‌భవన్‌ vs ప్రగతి భవన్‌

ఇటీవల కాలంలో తెలంగాణ రాష్ట్ర గవర్నర్‌ తమిళిసై సౌందరరాజన్‌ వ్యవహరిస్తున్న తీరు తెలంగాణలో కె.చంద్రశేఖర్‌ రావు ప్రభుత్వానికి రుచించడంలేదు. దీనికి కారణాలు...

* రాజ్‌భవన్‌లో గవర్నర్‌ ప్రజా దర్బార్‌ను నిర్వహించడం.

* విశ్వవిద్యాలయాల వైస్‌ ఛాన్సెలర్‌లతో సమీక్షా సమావేశం నిర్వహించి, ఖాళీల భర్తీపై గవర్నర్‌ ప్రకటన చేయడం. 

* గణతంత్ర దినోత్సవ ప్రసంగంలో రాష్ట్ర ప్రభుత్వ సంక్షేమం, ప్రగతిని విస్మరించడం.

* గవర్నర్‌ ఉన్నతాధికారులతో సమీక్షా సమావేశాలు నిర్వహించడం.

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి ముందస్తు సమాచారం ఇవ్వకుండానే గవర్నర్‌ ఆకస్మిక పర్యటనలు జరపడం.

గవర్నర్‌ వ్యవస్థ - సుప్రీంకోర్టు తీర్పులు

షంషేర్‌ సింగ్‌ vsస్టేట్‌ ఆఫ్‌ పంజాబ్‌ కేసు

ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు తీర్పునిస్తూ ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి ఇచ్చిన సలహాను గవర్నర్‌ తప్పనిసరిగా పాటించాలని, గవర్నర్‌ సంతృప్తి అంటే రాష్ట్ర మంత్రిమండలి సంతృప్తిగానే భావించాలని పేర్కొంది.

రఘుకుల తిలక్‌ vs హరగోవింద్‌ కేసు

గవర్నర్‌లు కేంద్ర ప్రభుత్వ ఉద్యోగులు కారు. కేంద్ర ప్రభుత్వం ఉద్యోగాలు ఇచ్చే సంస్థ కాదు. గవర్నర్‌లు రాష్ట్ర అధిపతులుగా రాజ్యాంగం ప్రకారమే తమ విధులను నిర్వహించాలి అని సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

బి.పి. సింఘాల్‌ vsయూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు

కేంద్రంలో ప్రభుత్వాలు మారిన ప్రతి సందర్భంలో గవర్నర్‌లను మార్పు చేయరాదని, వారిని తొలగించడానికి ప్రత్యేక నియమావళిని అనుసరించాలని సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు 

ముఖ్యమంత్రి నేతృత్వంలోని రాష్ట్ర ప్రభుత్వం యొక్క విశ్వాసాన్ని గవర్నర్‌ రాజ్‌భవన్‌లో కాకుండా శాసనసభలోనే పరీక్షించాలని సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

సమీక్ష

కేంద్ర ప్రభుత్వం గవర్నర్‌లను రాజకీయ పావులుగా ఉపయోగించకూడదు. కేంద్రంలో ప్రభుత్వం మారిన ప్రతిసారి రాష్ట్రాల గవర్నర్‌లను మార్పుచేయడం సమాఖ్య స్ఫూర్తికి, రాజ్యాంగ స్ఫూర్తికి విరుద్ధం.

* 1989లో విశ్వనాథ్‌ ప్రతాప్‌సింగ్‌ ప్రభుత్వం అధికారాన్ని చేపట్టిన వెంటనే 17 రాష్ట్రాల గవర్నర్‌లను తొలగించింది.

* 1991లో పి.వి.నరసింహారావు ప్రభుత్వం అధికారాన్ని చేపట్టిన వెంటనే 14 రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్‌లను ఒకేసారి తొలగించింది.

* 1998లో అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వం అధికారాన్ని చేపట్టిన తర్వాత 13 రాష్ట్రాల గవర్నర్‌లను తొలగించింది.

* 2004లో మన్మోహన్‌ సింగ్‌ ప్రభుత్వం అధికారంలోకి వచ్చిన తర్వాత 12 రాష్ట్రాల్లోని గవర్నర్‌లను తొలగించింది.

* 2014లో నరేంద్ర మోదీ ప్రభుత్వం అధికారంలోకి వచ్చిన తర్వాత అనేక రాష్ట్రాల్లోని గవర్నర్‌లను తొలగించడం ప్రారంభించింది.

* గవర్నర్‌ రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి సమాంతర అధికార వ్యవస్థ కాదు.

* గవర్నర్‌లుగా సీనియర్‌ రాజకీయ నాయకులను నియమించిన ప్రాంతాల్లో పాలనా వ్యవహారాల్లో జోక్యం పెరుగుతుంది. అలాకాకుండా మాజీ బ్యూరోక్రాట్లను గవర్నర్‌లుగా నియమించిన చోట వివాదాలు తక్కువగా ఉన్నాయి. గవర్నర్‌ వ్యవస్థ అనేది రెండు వైపులా పదును ఉన్న కత్తి లాంటిది. దీన్ని రాజ్యాంగ నియమావళికి అనుగుణంగా కొనసాగిస్తే ప్రజాస్వామ్య స్ఫూర్తి పరిఢవిల్లుతుంది.

* డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ ప్రకారం గవర్నర్‌ పదవి కేంద్రం యొక్క రాజకీయ పదవి కాదు. ఇది రాజ్యాంగబద్ధమైంది.

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

సమాఖ్య సంరక్షణకు అది ఆఖరి అస్త్రమే!

భారత సమాఖ్యను ఏకతాటిపై ఉంచేందుకు రాజ్యాంగంలోని పద్దెనిమిదో భాగంలో అత్యవసర అధికారాలను పొందుపరిచారు. వీటిలో ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం విధించే రాష్ట్రపతి పాలన లేదా రాజ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితి అనేది తరచూ వివాదాస్పదమవుతోంది. సమాఖ్య వ్యవస్థ సంరక్షణకు ఆఖరి అస్త్రంగా మాత్రమే దీన్ని ఉపయోగించాలని నిపుణులు సూచించినా పరిణామాలు మాత్రం వేరుగా ఉంటున్నాయి. ఈ నేపథ్యంలో పాలిటీ అధ్యయనం చేసే అభ్యర్థులు ఆ ఆర్టికల్‌ను, రాజ్యాంగ వివరణలను, దాన్ని విధించినప్పుడు రాష్ట్రాల్లో ఏర్పడే మార్పులను, సుప్రీం కోర్టు తీర్పులను తెలుసుకోవాలి. 

ఆర్టికల్‌ 355 ప్రకారం ప్రతి రాష్ట్రం రాజ్యాంగ పరంగా పరిపాలన కొనసాగించేలా చూడాల్సిన బాధ్యత కేంద్ర ప్రభుత్వంపై ఉంది. ఏదైనా రాష్ట్రంలో శాంతి భద్రతలు క్షీణించి పరిపాలన సక్రమంగా లేనప్పుడు, రాజ్యాంగ యంత్రాంగం విఫలమైనప్పుడు కేంద్ర ప్రభుత్వం ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి సంబంధిత రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలన లేదా రాజ్యాంగ అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తుంది.

విధింపు -  కారణాలు

ఒక రాష్ట్రంలో రాజ్యాంగబద్ధంగా పరిపాలన నిర్వహించడంలో సంబంధిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వం విఫలమైందని గవర్నర్‌ ఇచ్చే నివేదిక ఆధారంగా రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356ను విధిస్తారు. లేదా ఆర్టికల్‌ 365 ప్రకారం కేంద్ర ప్రభుత్వం జారీచేసిన పరిపాలనా పరమైన ఆదేశాలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వం ధిక్కరించినప్పుడు, ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి సంబంధిత రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధిస్తారు.
 

రాజ్యాంగ యంత్రాంగం వైఫల్యం అంటే?

* ప్రభుత్వం సరిగా పనిచేయకపోవడం.

* శాంతిభద్రతలు క్షీణించడం.

* రాష్ట్రంలో రాజకీయ సుస్థిరత లోపించడం.

* ప్రభుత్వాలు తరచూ పడిపోవడం.

* ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పడకపోవడం.
 

రాష్ట్రపతి పాలన - ప్రకటన, పార్లమెంటు ఆమోదం

* రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 356(1) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను జారీ చేస్తారు.

* ఆర్టికల్‌ 356(2) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను రాష్ట్రపతి ఎప్పుడైనా రద్దు చేయవచ్చు.

* ఆర్టికల్‌ 356(3) ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను పార్లమెంటు 2 నెలల్లోపు సాధారణ మెజారిటీతో ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది. ఒకవేళ రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటన వెలువడే సమయానికి లోక్‌సభ రద్దయి ఉంటే రాజ్యసభ ఆమోదంతో కొనసాగుతుంది. కానీ కొత్త లోక్‌సభ ఏర్పడిన తేదీ నుంచి 30 రోజుల్లోగా రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను లోక్‌సభ ఆమోదించాలి. లేకపోతే ఆ ప్రకటన రద్దవుతుంది.

కాలపరిమితి: ఆర్టికల్‌ 356(4) ప్రకారం పార్లమెంటు ఆమోదించిన అనంతరం రాష్ట్రపతి పాలన 6 నెలలు కొనసాగుతుంది. ఆరు నెలలకొకసారి చొప్పున పార్లమెంటు ఆమోదంతో రాష్ట్రపతి పాలనను ఒక రాష్ట్రంలో గరిష్ఠంగా మూడేళ్లపాటు కొనసాగించవచ్చు.

44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం - 1978

ఆర్టికల్‌ 356(5) ప్రకారం ఒక రాష్ట్రంలో ఒక సంవత్సరం కంటే ఎక్కువ కాలం రాష్ట్రపతి పాలనను కొనసాగించాలంటే కింది నియమాలు తప్పనిసరి అని నిర్దేశించారు.

* దేశం మొత్తం మీద లేదా దేశంలోని ఏదైనా ప్రాంతంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి అమల్లో ఉండాలి.

* సంబంధిత రాష్ట్రంలో శాసనసభ ఎన్నికలు నిర్వహించడం సాధ్యం కాదని కేంద్ర ఎన్నికల సంఘం నివేదిక ఇవ్వాలి.

ఏదైనా రాష్ట్రంలో మూడేళ్ల తర్వాత కూడా ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను కొనసాగించాలంటే తప్పనిసరిగా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలి.

ఉదా: 59వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1988; 68వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1991 ద్వారా పంజాబ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలనను మూడేళ్ల కంటే ఎక్కువ కొనసాగించారు. 

రాష్ట్రంలో సంభవించే మార్పులు

* ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి వెంటనే రద్దవుతుంది.

* రాష్ట్ర కార్యనిర్వహణాధికారాలు రాష్ట్రపతి పేరు మీదుగా నిర్వహిస్తారు.

* రాష్ట్రపతి ప్రతినిధిగా గవర్నర్‌ వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను కలిగి ఉంటారు.

* రాష్ట్ర శాసనసభను పూర్తిగా రద్దు చేయవచ్చు లేదా సుప్తచేతనావస్థలో (suspended animation) ఉంచుతారు.

* రాష్ట్రానికి అవసరమైన శాసనాలను పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.

* పార్లమెంటు సమావేశాలు లేకపోతే రాష్ట్ర పరిపాలనకు సంబంధించిన ఆర్డినెన్స్‌ను రాష్ట్రపతి జారీచేస్తారు.

* రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై చట్టాలను రూపొందించే అధికారం పార్లమెంటు రాష్ట్రపతికి లేదా రాష్ట్రపతి సూచించిన అథారిటీకి అప్పగిస్తుంది.

* రాష్ట్ర వార్షిక బడ్జెట్‌ను పార్లమెంటు ఆమోదిస్తుంది.

* హైకోర్టు అధికార పరిధిలో ఎలాంటి మార్పులు ఉండవు.

* గవర్నర్‌కు పరిపాలనా వ్యవహారాల్లో సహకరించడానికి ఇద్దరు సీనియర్‌ ఐఏఎస్‌ అధికారులను నియమిస్తారు. 

* రాష్ట్ర జాబితాలోని అంశాలపై పార్లమెంటు చట్టాలను రూపొందిస్తే అవి రాష్ట్రపతి పాలన రద్దయిన తర్వాత కూడా కొనసాగుతాయి. ఈ చట్టాలను రాష్ట్ర శాసనసభ కొనసాగించవచ్చు లేదా రద్దు చేసుకోవచ్చు.

న్యాయ సమీక్ష

* ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 38వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1975 ద్వారా రాష్ట్రపతి తన అభీష్టం మేరకు లేదా సంతృప్తి మేరకు ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించవచ్చని, రాష్ట్రపతి నిర్ణయమే తుది నిర్ణయమని, దాన్ని న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించకూడదని నిర్దేశించింది.

* మొరార్జీ దేశాయ్‌ ప్రభుత్వం 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం-1978 ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించవచ్చని, రాష్ట్రపతి పాలన న్యాయ సమీక్షకు అతీతం కాదని నిర్దేశించింది.

ఆర్టికల్‌ 356 దుర్వినియోగమవుతున్న తీరు

1977లో మొరార్జీ దేశాయ్‌ నాయకత్వంలోని జనతా ప్రభుత్వం చేసిన సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి బి.డి.జెట్టి 9 కాంగ్రెస్‌ పాలిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రద్దు చేశారు. 1980లో అధికారాన్ని చేపట్టిన ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం చేసిన సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి 9 కాంగ్రెసేతర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలపై ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రద్దు చేశారు.

ఆర్టికల్‌ 356ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని, దీన్ని దుర్వినియోగం చేయకుండా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలని 2002లో జస్టిస్‌ ఎం.ఎన్‌.వెంకటాచలయ్య నాయకత్వంలో ఏర్పడిన రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్‌ పేర్కొంది.

ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు - 1994

ఈ కేసులో సుప్రీంకోర్టు కీలకమైన తీర్పునిస్తూ ఆర్టికల్‌ 356 ద్వారా విధించే రాష్ట్రపతి పాలనకు సంబంధించి కొన్ని మార్గదర్శకాలను వెలువరించింది.

* భారత సమాఖ్యకు భంగం కలిగే విధంగా ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించకూడదు.

* రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయసమీక్షకు గురిచేయవచ్చు.

* రాష్ట్రపతి పాలనను పార్లమెంటు ఆమోదించే వరకు రాష్ట్ర శాసనసభను రద్దు చేయకూడదు.

* న్యాయస్థానం రాష్ట్రపతి పాలనను రాజ్యాంగ విరుద్ధమని ప్రకటిస్తే రాష్ట్ర ప్రభుత్వాన్ని, శాసనసభను పునరుద్ధరించాలి.

* లౌకికతత్వం అనేది రాజ్యాంగ మౌలిక నిర్మాణంలో అంతర్భాగం. లౌకికతత్వానికి విఘాతం కలిగించే రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రద్దు చేయవచ్చు.

* కేంద్రంలో ప్రభుత్వం మారిన ప్రతిసారి ప్రతిపక్ష రాజకీయ పార్టీలు అధికారంలో ఉన్న రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలన విధించడం సమంజసం కాదు.

* ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలికి పూర్తి మెజార్టీ ఉందా, లేదా అనే అంశాన్ని శాసనసభలోనే పరీక్షించాలి.

ఆంధ్రరాష్ట్రం, ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలన

* ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో మద్యపాన నిషేధానికి సంబంధించి టంగుటూరి ప్రకాశం ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో రాజకీయ సంక్షోభం ఏర్పడింది. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ చందూలాల్‌ మాధవ్‌ త్రివేది చేసిన సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్ర ప్రసాద్‌ ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి ఆంధ్ర రాష్ట్రంలో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 1954 నవంబరు 15 నుంచి 1955 మార్చి 29 మధ్య 4 నెలల 11 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో జై ఆంధ్ర ఉద్యమం నేపథ్యంలో పి.వి.నరసింహారావు ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేయడంతో రాజకీయ సంక్షోభం ఏర్పడింది. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ ఖండూభాయ్‌ దేశాయ్‌ చేసిన సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి వి.వి.గిరి ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 1973 జనవరి 11 నుంచి డిసెంబరు 10 మధ్య 335 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో ఆంధ్రప్రదేశ్‌ విభజన చట్టం నేపథ్యంలో ఎన్‌.కిరణ్‌ కుమార్‌ రెడ్డి ముఖ్యమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేశారు. దీంతో అప్పటి గవర్నర్‌ ఇ.ఎస్‌.ఎల్‌.నరసింహన్‌ సిఫార్సుల మేరకు నాటి రాష్ట్రపతి ప్రణబ్‌ ముఖర్జీ ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇది 2014 మార్చి 1 నుంచి జూన్‌ 8 మధ్య 3 నెలల 7 రోజుల పాటు కొనసాగింది.

* 1951లో పంజాబ్‌ రాష్ట్రంలో తొలిసారి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. అత్యధికంగా ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లో 10 సార్లు, కేరళలో 9 సార్లు, పంజాబ్‌లో 8 సార్లు రాష్ట్రపతి పాలనను విధించారు. ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వ కాలంలో ఆర్టికల్‌ 356ను 48 సార్లు ప్రయోగించారు.

వ్యాఖ్యానాలు

* 'డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ రాజ్యాంగ సభలో ప్రసంగిస్తూ ‘ఆర్టికల్‌ 356 ఏనాడూ వినియోగానికి నోచుకోని మృత అధికరణగా (Dead Article) ఉంటుందని ఆశిస్తున్నాను' అని వ్యాఖ్యానించారు. 

* 'ఆర్టికల్‌ 356 రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల పాలిట చావు ఉత్తర్వుగా మారింది' - డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌  

* 'డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ మరణించారు కానీ ఆర్టికల్‌ 356 నేటికీ సజీవంగానే ఉంది' - హెచ్‌.వి.కామత్‌
 

జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి - రాష్ట్రపతి పాలన మధ్య వ్యత్యాసాలు

మాదిరి ప్రశ్నలు
 

1. ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం విధించిన రాష్ట్రపతి పాలన ప్రకటనను పార్లమెంటు ఎంతకాలంలోపు ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది?

1) ఒక నెల   2) 2 నెలలు   3) 3 నెలలు   4) 6 నెలలు 

2. ఒక రాష్ట్రంలో విధించిన రాష్ట్రపతి పాలనను గరిష్ఠంగా ఎంతకాలం కొనసాగించవచ్చు?

1) ఒక సంవత్సరం    2) రెండేళ్లు   3) మూడేళ్లు    4) ఎంతకాలమైనా

3. రాజ్యాంగ యంత్రాంగం వైఫల్యం అంటే?

1) రాష్ట్రంలో శాంతిభద్రతలు క్షీణించడం.

2) రాష్ట్రంలో రాజకీయ సుస్థిరత లోపించడం.

3) ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వం ఏర్పడకపోవడం.

4) పైవన్నీ

4. పంజాబ్‌లో ఏ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా రాష్ట్రపతి పాలనను మూడేళ్ల తర్వాత కూడా కొనసాగించారు?

1) 59వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1988  

2) 61వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1988  

3) 68వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1991

4) 1, 3

5. రాష్ట్రపతి పాలన విధించిన రాష్ట్రంలో సంభవించే మార్పుకు సంబంధించి కిందివాటిలో సరైంది?

ఎ) ముఖ్యమంత్రి నాయకత్వంలోని రాష్ట్ర మంత్రిమండలి వెంటనే రద్దవుతుంది.

బి) రాష్ట్రానికి అవసరమైన శాసనాలను పార్లమెంటు రూపొందిస్తుంది.

సి) హైకోర్టు అధికారాలపై పరిమితులు విధించబడతాయి.

డి) గవర్నర్‌ వాస్తవ కార్యనిర్వహణాధికారాలను కలిగి ఉంటారు.

1) ఎ, బి, సి    2) ఎ, బి, డి 3) ఎ, సి, డి    4) ఎ, బి, సి, డి

6. ఆర్టికల్‌ 356 ద్వారా ప్రయోగించే రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయస్థానాల్లో ప్రశ్నించవచ్చని ఏ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం ద్వారా నిర్దేశించారు?

1) 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1978  

2) 42వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1976  

3) 52వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1985  

4) 65వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టం, 1989

7. 1977లో మొరార్జీ  దేశాయ్‌ ప్రభుత్వ సిఫార్సుల మేరకు 9 కాంగ్రెస్‌ పాలిత రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలను ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రద్దు చేసిన అప్పటి తాత్కాలిక రాష్ట్రపతి ఎవరు?

1) జాకీర్‌ హుస్సేన్‌   2) నీలం సంజీవరెడ్డి    3) బి.డి.జెట్టి     4) వి.వి.గిరి

8. ఆర్టికల్‌ 356ను చివరి అస్త్రంగా మాత్రమే వినియోగించాలని, దీన్ని దుర్వినియోగం చేయకుండా రాజ్యాంగ సవరణ చేయాలని సిఫార్సు చేసిన రాజ్యాంగ పునఃసమీక్ష కమిషన్‌కు అధ్యక్షులు ఎవరు?

1) జస్టిస్‌ రంగనాథ్‌ మిశ్రా     2) జస్టిస్‌ ఎం.ఎన్‌.వెంకటాచలయ్య    3) జస్టిస్‌ జె.ఎస్‌.వర్మ      4) జస్టిస్‌ నానావతి

9. లౌకికతత్వం అనేది రాజ్యాంగ మౌలిక నిర్మాణంలో అంతర్భాగమని సుప్రీంకోర్టు ఏ కేసు సందర్భంగా పేర్కొంది?

1) షంషేర్‌ సింగ్‌ Vs  స్టేట్‌ ఆఫ్‌ పంజాబ్‌ కేసు

2) ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు

3) మేనకా గాంధీ Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు

4) డి.కె.చటర్జీ Vs స్టేట్‌ ఆఫ్‌ ఉత్తర్‌ప్రదేశ్‌ కేసు

10. ‘డాక్టర్‌.బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ మరణించారు కానీ ఆర్టికల్‌ 356 నేటికీ సజీవంగానే ఉంది’ అని ఎవరు వ్యాఖ్యానించారు?

1) అనంతశయనం అయ్యంగార్‌   2) నానీ పాల్కీవాలా  3) హెచ్‌.వి.కామత్‌             4) కె.టి.షా

11. ఆర్టికల్‌ 356 ప్రయోగానికి సంబంధించి ఎస్‌.ఆర్‌.బొమ్మై Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసులో సుప్రీంకోర్టు వెలువరించిన మార్గదర్శకాన్ని గుర్తించండి.

ఎ) రాష్ట్రపతి పాలనను న్యాయసమీక్షకు గురిచేయవచ్చు.

బి) భారత సమాఖ్యకు విఘాతం కలిగే విధంగా ఆర్టికల్‌ 356ను ప్రయోగించరాదు.

సి) రాష్ట్రపతి పాలనను సూచించే ఆర్టికల్‌ 356ను రాజ్యాంగం నుంచి తొలగించాలి.

డి) రాష్ట్ర ప్రభుత్వానికి మెజార్టీ ఉందా, లేదా అనే అంశాన్ని శాసనసభలోనే పరీక్షించాలి.

1) ఎ, బి, సి   2) ఎ, బి, డి  3) ఎ, సి, డి  4) అన్నీ

12. ఆర్టికల్‌ 356ను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల పాలిట చావు ఉత్తర్వుగా ఎవరు పేర్కొన్నారు?

1) డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌  2) రజనీకుమార్‌ ఠాగూర్‌ 

3) కె.టి.షా             4) ఎన్‌.గోపాల స్వామి అయ్యంగార్‌

సమాధానాలు : 1-2, 2-3, 3-4, 4-4, 5-2, 6-1, 7-3, 8-2, 9-2, 10-3, 11-2, 12-1. 

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

ఆర్థిక అల్లకల్లోలాలకు అత్యవసర పరిష్కారం

దేశ ఆర్థిక వ్యవస్థకు భంగం వాటిల్లినప్పుడు, విదేశీమారక చెల్లింపుల సమస్య ఏర్పడినప్పుడు, ఉద్యోగులకు జీతభత్యాలు చెల్లించలేని స్థితిలో ప్రభుత్వం ఉన్నప్పుడు కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 360ని అనుసరించి దేశంలో ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని ప్రకటిస్తారు. దీని పర్యవసానాలు, రాజ్యాంగ వివరణపై పోటీపరీక్షార్థులకు అవగాహన ఉండాలి. 

  భారత రాజ్యాంగంలోని 18వ భాగంలో ఆర్టికల్‌ 360 ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని పేర్కొంటుంది. దేశంలో ఆర్థిక సంక్షోభం ఏర్పడినప్పుడు, ప్రభుత్వ ఉద్యోగులకు జీతభత్యాలు చెల్లించే స్థితిలో ప్రభుత్వం లేనప్పుడు రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 360ని ప్రయోగించి ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధిస్తారు. 

ఆర్టికల్‌ 360(1): దేశం మొత్తానికి లేదా దేశంలోని కొన్ని ప్రాంతాలకు వర్తించే విధంగా రాష్ట్రపతి ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని ప్రకటిస్తారు. 

ఆర్టికల్‌ 360(2): రాష్ట్రపతి ప్రకటించిన ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని పార్లమెంట్‌ రెండు నెలల్లోపు సాధారణ మెజార్టీతో ఆమోదిస్తే అది అమల్లోకి వస్తుంది. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన సమయం నాటికి లోక్‌సభ రద్దయి ఉంటే రాజ్యసభ ఆమోదంతో అది అమల్లోకి వస్తుంది. కానీ కొత్తగా ఏర్పడిన లోక్‌సభ దాన్ని నెలరోజుల్లోగా ఆమోదించాలి. లేకపోతే ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన రద్దవుతుంది. 

కాలపరిమితి: ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధించిన తర్వాత దాన్ని ఉపసంహరించే వరకు అది కొనసాగుతుంది. అంటే పార్లమెంటు ఆమోదం పొందిన ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి నిరంతరం కొనసాగుతుంది. దీనికి గరిష్ఠ కాలపరిమితి లేదు. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని రాష్ట్రపతి ఒక ప్రకటన ద్వారా ఎప్పుడైనా ఉపసంహరించవచ్చు. దానికి పార్లమెంటు ఆమోదం అవసరం లేదు. 

పర్యవసానాలు 

* కేంద్ర ప్రభుత్వం జారీ చేసే ఆర్థికపరమైన ఆదేశాలను రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు తప్పనిసరిగా పాటించాలి. 

* కేంద్ర ప్రభుత్వం ఆదేశిస్తే రాష్ట్రాలు తమ బడ్జెట్‌ కాపీలను కేంద్రానికి పంపాలి.

* ఆర్టికల్‌ 275 ప్రకారం కేంద్రం, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు అందించే సహాయక గ్రాంట్లను నిలిపివేస్తుంది. 

* రాష్ట్ర ప్రభుత్వ ఉద్యోగుల జీతభత్యాలను తగ్గించాలని కేంద్రం ఆదేశించవచ్చు.

* రాష్ట్రపతి మినహా దేశంలోని ఉన్నత ప్రభుత్వ ఉద్యోగుల జీతభత్యాలు, సుప్రీంకోర్టు, హైకోర్టు న్యాయమూర్తుల వేతనాలను గణనీయంగా తగ్గిస్తారు.  

* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని మన దేశంలో ఇప్పటి వరకు ఒక్కసారి కూడా విధించలేదు. దీన్ని అవసరమైన సమయంలో విధించడం వల్ల ఆర్థిక, విత్తపరమైన ఆటంకాలను సమర్థంగా ఎదుర్కోవచ్చని డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ రాజ్యాంగ సభలో వివరించారు. 

* ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి వల్ల రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల ఆర్థిక స్వయం ప్రతిపత్తి ప్రమాదంలో పడే అవకాశం ఉందని హెచ్‌.ఎన్‌.కుంజ్రూ పేర్కొన్నారు. 

మాదిరి ప్రశ్నలు 

1. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి గురించి రాజ్యాంగంలో ఎక్కడ పేర్కొన్నారు? 

1) 18వ భాగం, ఆర్టికల్‌ 360 

2) 19వ భాగం, ఆర్టికల్‌ 360 

3) 17వ భాగం, ఆర్టికల్‌ 360 

4) 20వ భాగం, ఆర్టికల్‌ 360

2. ఆర్టికల్‌ 360 ప్రకారం విధించే ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితికి సంబంధించి కిందివాటిలో సరైంది? 

ఎ) రాష్ట్రపతి ప్రకటనను పార్లమెంట్‌ రెండు నెలల్లోపు ఆమోదిస్తే అమల్లోకి వస్తుంది. 

బి) పార్లమెంట్‌ 2/3 ప్రత్యేక మెజార్టీ ద్వారా దీన్ని ఆమోదించాలి. 

సి) పార్లమెంట్‌ ఆమోదంతో దీన్ని ఎంతకాలమైనా కొనసాగించవచ్చు. 

డి) రాష్ట్రపతి ఒక ప్రకటన ద్వారా దీన్ని ఎప్పుడైనా ఉపసంహరించవచ్చు. 

1) ఎ, బి, సి               2) ఎ, బి, డి             3) ఎ, సి, డి          4) ఎ, బి, సి, డి 

3. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధించినప్పుడు జరిగే మార్పును గుర్తించండి. 

ఎ) కేంద్ర ప్రభుత్వం రాష్ట్రాలకు ఇచ్చే సహాయక గ్రాంట్లను నిలిపివేస్తుంది. 

బి) ప్రభుత్వ ఉద్యోగుల జీతభత్యాలను గణనీయంగా తగ్గిస్తుంది. 

సి) రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల బడ్జెట్‌ కాపీలను తనకు పంపాలని కేంద్రం ఆదేశిస్తుంది. 

డి) రాష్ట్రపతి జీతభత్యాలను తగ్గిస్తారు.

1) ఎ, బి, సి            2) ఎ, సి, డి             3) ఎ, బి, డి             4) ఎ, బి, సి, డి 

4. ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితిని విధించడం ద్వారా ఆర్థిక, విత్తపరమైన ఆటంకాలను సమర్థంగా ఎదుర్కోవచ్చని రాజ్యాంగ సభలో ఎవరు వివరించారు? 

1) హెచ్‌.ఎన్‌.కుంజ్రూ 2) హెచ్‌.వి.కామత్‌ 

3) కె.టి.షా        4) డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌.అంబేడ్కర్‌ 

సమాధానాలు

1-1     2-3     3-1     4-4

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

మరిన్ని అంశాలు ... మీ కోసం!

‣ రాష్ట్రప‌తి - అత్య‌వ‌స‌ర అధికారాలు

‣ భారత పార్లమెంట్ - లోక్‌సభ

‣ కేంద్ర‌మంత్రి మండ‌లి

‣ ప్ర‌తిభ పేజీలు

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2022

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2015

విచక్షణతో విశిష్ట‌ముద్ర!

  రాజ్యాంగం ప్రకారం ప్రధాని నాయకత్వంలోని మంత్రిమండలికి పాలనాపరమైన అధికారాలు ఉంటాయి. కానీ కొన్నిసార్లు రాజకీయ, ఇతర సందర్భాల్లో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణతో అధికారాలను వినియోగించి పాలనపై విశిష్టముద్రలు వేస్తారు. ప్రజాస్వామ్య పరిరక్షణలో భాగస్వాములవుతారు. ఈ అంశాలను పరిశీలించి అభ్యర్థులు రాష్ట్రపతి పదవికి రాజ్యాంగం కల్పించిన గౌరవం, ప్రాధాన్యంపై అవగాహన పెంచుకోవాలి. 

  రాష్ట్రపతి విచక్షణాధికారాలను రాజ్యాంగంలో ప్రత్యేకంగా పేర్కొనలేదు. ఇవి సందర్భానుసారం రాష్ట్రపతికి లభించి, పరిపాలనలో ఆయన ముద్రను తెలియజేస్తాయి. 

1) లోక్‌సభ  సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు అవసరమైన పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ ఏ రాజకీయ పార్టీకి లభించని సందర్భంలో ప్రధానమంత్రిని ఎంపిక చేయడానికి రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాలను వినియోగిస్తారు. 

* 1989లో మన దేశంలో తొలిసారిగా 9వ లోక్‌సభ హంగ్‌ పార్లమెంట్‌గా అవతరించింది. ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు అవసరమైన పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ (లోక్‌సభలో 272 స్థానాలు) ఏ రాజకీయ పార్టీకి లభించలేదు. ఈ ఎన్నికల్లో 191 స్థానాలతో పెద్ద రాజకీయ పార్టీగా కాంగ్రెస్‌ అవతరించినప్పటికీ రాజీవ్‌ గాంధీ ప్రభుత్వ ఏర్పాటు కోసం ముందుకు రాలేదు. ఫలితంగా 141 స్థానాలతో రెండో పెద్ద పార్టీ కూటమిగా అవతరించిన జనతాదళ్‌కు చెందిన విశ్వనాథ్‌ ప్రతాప్‌సింగ్‌ను ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాలని అప్పటి రాష్ట్రపతి ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌ ఆహ్వానించారు. 

* 1996లో 11వ లోక్‌సభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల్లో ఏ రాజకీయ పార్టీకి పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ లభించకపోవడంతో 161 లోక్‌సభ స్థానాలతో పెద్ద పార్టీగా అవతరించిన భారతీయ జనతాపార్టీకి చెందిన అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీని ప్రధానమంత్రిగా అప్పటి రాష్ట్రపతి శంకర్‌ దయాళ్‌ శర్మ నియమించారు. కానీ లోక్‌సభలో మెజార్టీని నిరూపించుకోవడంలో విఫలమైన అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ 13 రోజులకే పదవిని కోల్పోయారు.

2) కేంద్రంలో అధికారంలో ఉన్న ప్రభుత్వం అధికారాన్ని కోల్పోయినప్పుడు ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు అవకాశాన్ని కల్పించాలా లేదా లోక్‌సభను రద్దు చేసి ఎన్నికలకు పిలుపునివ్వాలా అనేది రాష్ట్రపతి విచక్షణ పైనే ఆధారపడి ఉంటుంది. 

* 1979లో మొరార్జీ దేశాయ్‌ ప్రధానమంత్రి పదవికి రాజీనామా చేసినప్పుడు ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు చరణ్‌ సింగ్‌ ముందుకు వచ్చారు. దీంతో అప్పటి రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి, చరణ్‌ సింగ్‌తో ప్రధానమంత్రిగా ప్రమాణస్వీకారం చేయించి నెలరోజుల్లోగా లోక్‌సభలో విశ్వాసాన్ని నిరూపించుకోవాలని ఆదేశించారు. చరణ్‌ సింగ్‌ పార్లమెంట్‌కు హాజరుకాకుండానే పదవిని చేపట్టిన 23 రోజులకే రాజీనామా చేశారు. 

* చరణ్‌ సింగ్‌ రాజీనామా అనంతరం బాబూ జగ్జీవన్‌రామ్‌ ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ముందుకు వచ్చారు. కానీ రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి ఆ అవకాశం కల్పించకుండా లోక్‌సభను రద్దు చేశారు. 

* 1998లో 12వ లోక్‌సభకు జరిగిన ఎన్నికల్లో బీజేపీ కేవలం 182 స్థానాలను గెలుపొందింది. ఇదే పార్టీకి చెందిన అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీని అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ ప్రధానమంత్రిగా నియమించారు. కానీ 1999లో అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ ప్రభుత్వం ఒక్క ఓటు తేడాతో అవిశ్వాస తీర్మానంలో ఓడిపోయింది. దీంతో ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు అవకాశం లేకపోవడం వల్ల రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ 12వ లోక్‌సభను రద్దు చేశారు. మన దేశంలో అతి తక్కువ కాలం (13 నెలలు మాత్రమే) పనిచేసిన లోక్‌సభ 12వ లోక్‌సభ.

3) పదవిలో ఉన్న ప్రధానమంత్రి అకస్మాత్తుగా మరణించిన సందర్భంలో మళ్లీ ప్రధాని నియామకంలో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాలను వినియోగిస్తారు. 1984లో నాటి ప్రధానమంత్రి ఇందిరాగాంధీ హత్యకు గురవడంతో  అప్పటి రాష్ట్రపతి జ్ఞానీజైల్‌సింగ్‌ తన విచక్షణాధికారాన్ని వినియోగించి రాజీవ్‌గాంధీని ప్రధానిగా నియమించారు. ఆ సమయంలో సాధారణ పార్లమెంటరీ సంప్రదాయాలను పాటించలేదని విమర్శలు ఎదురయ్యాయి. 

4) ఇతర సందర్భాలు

* 1998లో స్వాతంత్య్ర దినోత్సవం సందర్భంగా కేంద్ర కేబినెట్‌ రూపొందించిన ప్రసంగానికి బదులు అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ ఒక పాత్రికేయుడితో సంభాషణ ద్వారా జాతిని ఉద్దేశించి మాట్లాడారు.

* 1999లో అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ నాయకత్వంలోని ఆపద్ధర్మ ప్రభుత్వం రూపొందించిన నూతన టెలికాం విధానం, ఇండియన్‌ ఎయిర్‌లైన్స్‌ను మెరుగుపరిచేందుకు రూ.125 కోట్ల ప్రత్యేక ప్యాకేజీ విషయాలపై అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ అభ్యంతరం వ్యక్తం చేశారు. 

* డాక్టర్‌ మన్మోహన్‌ సింగ్‌ నేతృత్వంలోని యూపీఏ ప్రభుత్వం 2006లో రూపొందించిన లాభదాయక పదవుల బిల్లుకు అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ ఏపీజే అబ్దుల్‌ కలాం ఆమోద ముద్ర వేయకుండా పునఃపరిశీలనకు పంపారు. 

* 1997లో ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని కల్యాణ్‌ సింగ్‌ ప్రభుత్వాన్ని రద్దు చేసి ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని ఐ.కె.గుజ్రాల్‌ నేతృత్వంలో కేంద్ర కేబినెట్‌ చేసిన సిఫారసును అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ పునఃపరిశీలనకు పంపారు. 

భారత రాజ్యాంగం కేంద్ర మంత్రిమండలికి పాలనాపరమైన అధికారాలు కల్పించినప్పటికీ రాష్ట్రపతి పదవికి ప్రత్యేక గౌరవం, ప్రాముఖ్యతను ఇచ్చిందని జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ పేర్కొన్నారు. 

రాజ్యాంగ సవరణలు - రాష్ట్రపతి అధికారాలపై పరిమితులు  

* ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం 1976లో 42వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టాన్ని రూపొందించింది. ఈ చట్టం ద్వారా ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి ఇచ్చే సలహాను రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా పాటించాలని నిర్దేశించారు. 

* మొరార్జీ దేశాయ్‌ ప్రభుత్వం 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ చట్టాన్ని రూపొందించింది. ఈ చట్టం ద్వారా ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర మంత్రిమండలి ఇచ్చే సలహాను రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా పాటించాల్సిన అవసరం లేదని, ఒకసారి పునఃపరిశీలనకు పంపవచ్చని, మళ్లీ తిరిగి వచ్చిన వాటికి రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా ఆమోదముద్ర ద్వారా అంగీకారాన్ని తెలియజేయాలని నిర్దేశించారు.

మాదిరి ప్రశ్నలు 

1. 1989లో 9వ లోక్‌సభ హంగ్‌ పార్లమెంట్‌గా ఏర్పడటంతో అప్పటి రాష్ట్రపతి ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌ ఎవరిని ప్రధానిగా నియమించారు? 

1) రాజీవ్‌ గాంధీ           2) వి.పి.సింగ్‌           3) చంద్రశేఖర్‌           4) పి.వి.నరసింహారావు 

2. 1996లో 11వ లోక్‌సభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం ఏ రాజకీయ పార్టీ పూర్తిస్థాయి మెజార్టీ రాకపోవడంతో అప్పటి రాష్ట్రపతి శంకర్‌దయాళ్‌ శర్మ ఎవరిని ప్రధానిగా నియమించారు?

1) ఐ.కె.గుజ్రాల్‌           2) హెచ్‌.డి.దేవెగౌడ           3) చంద్రశేఖర్‌             4) అటల్‌బిహారి వాజ్‌పేయీ 

3. 1979లో చరణ్‌ సింగ్‌ ప్రధాని పదవికి రాజీనామా చేయడంతో ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు బాబూ జగ్జీవన్‌రామ్‌ ముందుకు వచ్చినప్పటికీ అవకాశం ఇవ్వకుండా లోక్‌సభను రద్దు చేసిన రాష్ట్రపతి ఎవరు? 

1) శంకర్‌దయాళ్‌ శర్మ           2) నీలం సంజీవరెడ్డి          3) జ్ఞాని జైల్‌సింగ్‌             4) ఫక్రుద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌ 

4. 1997లో ఉత్తర్‌ ప్రదేశ్‌లోని కల్యాణ్‌ సింగ్‌ ప్రభుత్వాన్ని ఆర్టికల్‌ 356 ప్రకారం రద్దు చేసి రాష్ట్రపతి పాలనను విధించాలని ఐ.కె.గుజ్రాల్‌ ప్రభుత్వం చేసిన సిఫార్సును పునఃపరిశీలనకు పంపిన రాష్ట్రపతి ఎవరు? 

1) కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌           2) డాక్టర్‌ ఏపీజే అబ్దుల్‌ కలాం 

3) ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌                4) జాకీర్‌ హుస్సేన్‌ 

సమాధానాలు

 1-2     2-4     3-2     4-1

రచయిత: బంగారు సత్యనారాయణ

మరిన్ని అంశాలు ... మీ కోసం!

‣  భారత రాష్ట్రపతి

‣  ఉపరాష్ట్రపతి

‣  భారత పార్లమెంట్ - లోక్‌సభ

‣ ప్ర‌తిభ పేజీలు

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2022

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2015

చట్టాలకు అత్యున్నత ఆమోదముద్ర!

  రాజ్యాంగం ప్రకారం భారత రాష్ట్రపతికి విస్తృతమైన శాసనాధికారాలు ఉన్నాయి. పార్లమెంటు ఆమోదించిన బిల్లులకు రాష్ట్రపతి తన ఆమోద ముద్ర వేయడం ద్వారా వాటిని చట్టాలుగా అమల్లోకి తీసుకువస్తారు. రాజ్యాంగం ప్రకారం రాష్ట్రపతికి సంక్రమించిన శాసనాధికారాలపై తరచూ పోటీ పరీక్షల్లో ప్రశ్నలు వస్తున్నాయి. వీటిపై అభ్యర్థులకు అవగాహన ఉండాలి.

  భారత రాష్ట్రపతి.. పార్లమెంటు సభ్యుడు కాదు. కానీ అందులో అంతర్భాగంగా కొనసాగుతారు. ఆర్టికల్‌ 79 ప్రకారం పార్లమెంటు అంటే రాష్ట్రపతి, రాజ్యసభ, లోక్‌సభ అని అర్థం. పార్లమెంటు రూపొందించిన బిల్లులకు రాష్ట్రపతి ఆమోదముద్ర వేయడం ద్వారా వాటిని చట్టాలుగా మారుస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 80(3) - రాజ్యసభకు 12 మంది విశిష్ట వ్యక్తులను నామినేట్‌ చేస్తారు (కళలు, సాహిత్యం, సామాజిక సేవా రంగాల్లోని ప్రావీణ్యులు). 

ఆర్టికల్‌ 85 - పార్లమెంటు సమావేశాలను ప్రారంభించడాన్ని ‘సమన్స్‌’ అంటారు.

* పార్లమెంటు సమావేశాలను దీర్ఘకాలం పాటు వాయిదా వేయడాన్ని ‘ప్రోరోగ్‌’ అంటారు.

* లోక్‌సభను రద్దు చేయడాన్ని ‘డిసాల్వ్‌’ అంటారు.

ఆర్టికల్‌ 86 - పార్లమెంటు ఉభయ సభలకు తన సందేశాలను పంపగలరు.

ఆర్టికల్‌ 87 - పార్లమెంటు ఉభయసభల సంయుక్త సమావేశంలో రాష్ట్రపతి ప్రత్యేక ప్రసంగాలు, విశేష ప్రసంగాలు చేయగలరు. లోక్‌సభకు జరిగిన సాధారణ ఎన్నికల అనంతరం ఏర్పాటయ్యే మొదటి సమావేశానికి, ప్రతి సంవత్సరం జరిగే బడ్జెట్‌ సమావేశాలకు హాజరై ప్రసంగిస్తారు. ప్రతి సంవత్సరం పార్లమెంటు మొదటి సమావేశాన్ని ఉద్దేశించి ప్రారంభ సందేశం చేస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 91(1) - రాజ్యసభ సమావేశాలు నిర్వహించడానికి సభాధ్యక్షులు అందుబాటులో లేకపోతే తాత్కాలిక సభాధ్యక్షులను నియమిస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 95(1) - లోక్‌సభ సమావేశాల నిర్వహణకు సభాధ్యక్షులు అందుబాటులో లేకపోతే తాత్కాలిక సభాధ్యక్షులను నియమిస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 103 - కేంద్ర ఎన్నికల సంఘాన్ని సంప్రదించి పార్లమెంటు సభ్యుల అనర్హతలను ప్రకటిస్తారు.

ఆర్టికల్‌ 111 - పార్లమెంటు ఆమోదించిన బిల్లులు.. రాష్ట్రపతి ఆమోదముద్ర ద్వారానే చట్టాలుగా రూపొందుతాయి.

ఆర్టికల్‌ 201 - రాష్ట్ర శాసనసభ రూపొందించిన బిల్లుల్లో రాజ్యాంగపరమైన అంశాలు ఇమిడి ఉన్నాయని గవర్నరు భావించినప్పుడు.. సంబంధిత బిల్లులను రాష్ట్రపతికి రిజర్వ్‌ చేస్తారు. ఇలాంటి బిల్లులకు రాష్ట్రపతి ఆమోద ముద్ర వేయగలరు లేదా పునఃపరిశీలనకు పంపగలరు లేదా తిరస్కరించగలరు.

ఆర్డినెన్స్‌ : ఆర్టికల్‌ 123

ప్రజా/దేశ శ్రేయస్సు దృష్ట్యా పార్లమెంటు సమావేశంలో లేనప్పుడు కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి ఆర్డినెన్స్‌ను జారీ చేస్తారు.  దీనికి సాధారణ చట్టాలకు ఉన్నంత విలువ ఉంటుంది. రాష్ట్రపతి జారీ చేసే ఆర్డినెన్స్‌ గరిష్ఠ జీవిత కాలం కింది విధంగా ఉంటుంది.

* పార్లమెంటు సమావేశమైన 6 వారాలు (లేదా) 

* 6 నెలల 6 వారాలు (లేదా) 

* 7 1/2 నెలలు లేదా 222 రోజులు  

పైన పేర్కొన్న గడువులోగా రాష్ట్రపతి జారీ చేసిన ఆర్డినెన్స్‌ పార్లమెంటు ఆమోదం పొందితే చట్టంగా మారుతుంది. లేకపోతే రద్దవుతుంది.

ఆర్డినెన్స్‌ - సుప్రీంకోర్టు తీర్పులు

కూపర్‌ Vs యూనియన్‌ ఆఫ్‌ ఇండియా కేసు (1970)

  రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 123 ప్రకారం జారీ చేసిన ఆర్డినెన్స్‌ను న్యాయసమీక్షకు పంపొచ్చని సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

డి.సి.వాద్వా Vs స్టేట్‌ ఆఫ్‌ బిహార్‌ కేసు (1987)

  ఒక ఆర్డినెన్స్‌ జారీ చేసినప్పుడు అందులో మార్పులు, చేర్పులు చేయకుండా యథాతథంగా దాన్ని కొనసాగిస్తూ మరొక ఆర్డినెన్స్‌ను జారీచేయడం ప్రజాస్వామ్య విరుద్ధమని, ఇది రాజ్యాంగంపై దాడి లాంటిదని సుప్రీంకోర్టు పేర్కొంది.

పార్లమెంటు ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశం

సాధారణ బిల్లుల ఆమోదం విషయంలో రాజ్యసభ, లోక్‌సభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు ఏర్పడినప్పుడు ప్రధాని నాయకత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు రాష్ట్రపతి ఆర్టికల్‌ 108 ప్రకారం పార్లమెంటు ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేస్తారు. ఈ విధంగా ఏర్పాటయ్యే ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశానికి లోక్‌సభ స్పీకర్‌ అధ్యక్షత వహిస్తారు. లోక్‌సభ స్పీకర్‌ అందుబాటులో లేకపోతే లోక్‌సభ డిప్యూటీ స్పీకర్‌ అధ్యక్షత వహిస్తారు. ఇప్పటివరకు మన దేశంలో కేవలం మూడుసార్లు మాత్రమే పార్లమెంటు ఉభయ సభల సంయుక్త సమావేశాలను ఆర్టికల్‌ 108 ప్రకారం ఏర్పాటు చేశారు. అవి...

* 1961లో వరకట్న నిషేధం బిల్లుకు సంబంధించి లోక్‌సభ, రాజ్యసభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు రావడంతో జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ నేతృత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌ సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ఈ సమావేశానికి అధ్యక్షత వహించిన అప్పటి లోక్‌సభ స్పీకర్‌ అనంతశయనం అయ్యంగార్‌.

* 1978లో బ్యాంకింగ్‌ సర్వీస్‌ రెగ్యులేషన్‌ బిల్లు ఆమోదం విషయమై లోక్‌సభ, రాజ్యసభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు రావడంతో మొరార్జీ దేశాయ్‌ నేతృత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి నీలం సంజీవరెడ్డి సమావేశాన్ని ఏర్పాటు చేశారు. ఈ సమావేశానికి అధ్యక్షత వహించిన అప్పటి లోక్‌సభ స్పీకర్‌ కె.ఎస్‌.హెగ్డే.

* 2002లో POTO (ప్రివెన్షన్‌ ఆఫ్‌ టెర్రరిజం ఆర్డినెన్స్‌) బిల్లు ఆమోదం విషయమై లోక్‌సభ, రాజ్యసభల మధ్య అభిప్రాయ భేదాలు రావడంతో అటల్‌ బిహారి వాజ్‌పేయీ నేతృత్వంలోని కేంద్ర కేబినెట్‌ సిఫార్సుల మేరకు అప్పటి రాష్ట్రపతి కె.ఆర్‌.నారాయణన్‌ సమావేశం ఏర్పాటు చేశారు. ఈ సమావేశానికి అప్పటి లోక్‌సభ డిప్యూటి స్పీకర్‌ పి.ఎం.సయీద్‌ అధ్యక్షత వహించారు. (స్పీకర్‌ జి.ఎం.సి.బాలయోగి ఈ సమావేశాలకు కొద్దిరోజుల ముందు హెలికాప్టర్‌ ప్రమాదంలో మరణించారు.

* పైన పేర్కొన్న మూడు సమావేశాల్లో పాల్గొని ఓటుహక్కును వినియోగించుకున్న ప్రముఖ వ్యక్తి అటల్‌ బిహారి వాజ్‌పేయీ.

వీటో అధికారాలు

వీటో (veto) అంటే తిరస్కరించడం, నిరోధించడం, నిలుపుదల చేయడం అని అర్థం. పార్లమెంటు ఆమోదించి పంపిన బిల్లులను రాష్ట్రపతి మూడు రకాలైన వీటో అధికారాలకు గురిచేయవచ్చు. ఇవి శాసనాధికారాల్లో అంతర్భాగం.

1) అబ్జల్యూట్‌ వీటో: పార్లమెంటు ఆమోదించి పంపిన బిల్లును రాష్ట్రపతి తన ఆమోదం తెలపకుండా, ఏదైనా కారణం చూపి లేదా కారణం చూపకుండానే తిరస్కరించడాన్ని అబ్జల్యూట్‌ వీటో అంటారు.

ఉదా: * 1954లో అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌ PE-P-SU (పటియాలా ఈస్ట్‌ పంజాబ్‌ స్టేట్స్‌ యూనియన్‌) బిల్లు విషయంలో, 1991లో అప్పటి రాష్ట్రపతి ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌ పార్లమెంటు సభ్యుల జీతభత్యాలు, అలవెన్సుల బిల్లు విషయంలోను అబ్జల్యూట్‌ను వీటోను వినియోగించారు.

* రాష్ట్రపతి అబ్జల్యూట్‌ వీటోను పార్లమెంటు రద్దు చేయగలదు. అదే బిల్లును సవరణలతో లేదా సవరణలు లేకుండా రెండోసారి పంపితే రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా బిల్లును ఆమోదించాలి.

* రాష్ట్రాలు ఆమోదించి పంపిన బిల్లులను గవర్నరులు రాష్ట్రపతి పరిశీలన కోసం రిజర్వు చేసినప్పుడు ఆర్టికల్‌ 201 ప్రకారం రాష్ట్రపతి సంబంధిత బిల్లులను తిరస్కరించవచ్చు. అవే బిల్లులను రాష్ట్రాలు రెండోసారి ఆమోదించి పంపినప్పుడు కూడా వాటిని రాష్ట్రపతి తిరస్కరించవచ్చు.

2) సస్పెన్సివ్‌ వీటో: పార్లమెంటు ఆమోదించి పంపిన బిల్లులను రాష్ట్రపతి తన ఆమోద ముద్ర వేయకుండా సవరణలు, సూచనలు చేస్తూ బిల్లులను పునఃపరిశీలనకు పంపడాన్ని సస్పెన్సివ్‌ వీటో అంటారు.

ఉదా: * 2006లో అప్పటి రాష్ట్రపతి డాక్టర్‌ ఏపీజే అబ్దుల్‌ కలాం లాభదాయక పదవుల బిల్లుపై ఆమోద ముద్ర వేయకుండా సస్పెన్సివ్‌ వీటోను వినియోగించారు. 

* రాష్ట్రపతి సస్పెన్సివ్‌ వీటోను పార్లమెంటు రద్దు చేయగలదు. సంబంధిత బిల్లులను రెండోసారి ఆమోదించి పంపితే రాష్ట్రపతి తప్పనిసరిగా ఆమోదముద్ర వేయాలి.

3) పాకెట్‌ వీటో: పార్లమెంటు ఆమోదించి పంపిన బిల్లులను రాష్ట్రపతి ఆమోదం తెలపకుండా, పునఃపరిశీలనకు పంపకుండా, ఎలాంటి నిర్ణయం తెలియజేయకుండా తన దగ్గర అట్టిపెట్టుకోవడాన్ని పాకెట్‌ వీటో అంటారు.

ఉదా: 1986లో రాజీవ్‌ గాంధీ ప్రభుత్వ కాలంలో రూపొందించిన పోస్టల్‌ బిల్లుపై అప్పటి రాష్ట్రపతి జ్ఞానీ జైల్‌సింగ్‌ పాకెట్‌ వీటోను ప్రయోగించి 18 నెలల పాటు అట్టిపెట్టారు.

రాష్ట్రపతి ముందస్తు అనుమతితోనే కింద పేర్కొన్న బిల్లులను పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టాలి.

* ఆర్టికల్‌ 3 - రాష్ట్రాల పునర్‌వ్యవస్థీకరణ బిల్లులు

* ఆర్టికల్‌ 19(1)(G) - వ్యాపార, వాణిజ్య స్వేచ్ఛను నియంత్రించే రాష్ట్రాల బిల్లులు.

* ఆర్టికల్‌ 31(A) - ఆస్తుల జాతీయీకరణ బిల్లులు

* ఆర్టికల్‌ 112 - కేంద్ర బడ్జెట్‌

ర‌చ‌యిత‌: బంగారు స‌త్య‌నారాయ‌ణ‌

మరిన్ని అంశాలు ... మీ కోసం!

‣  కేంద్ర రాష్ట్ర సంబంధాలు - గవర్నర్‌ పాత్ర

‣  రాష్ట్రప‌తి - అత్య‌వ‌స‌ర అధికారాలు

‣  ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి

‣ ప్ర‌తిభ పేజీలు

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2022

‣ ప్ర‌తిభ ప్ర‌త్యేక పేజీలు - 2015