I. జీర్ణక్రియ: స్థూల ఆహార పదార్థాలను సరళ, శోషింపదగిన పదార్థాల రూపంలోకి మార్చే ప్రక్రియను జీర్ణక్రియ అంటారు. ఇది యాంత్రిక, జీవ రసాయన ప్రక్రియల ద్వారా జీర్ణవ్యవస్థలో జరుగుతుంది.

II. జీర్ణవ్యవస్థ: మానవుడి జీర్ణవ్యవస్థ ఆహారనాళం, దాని అనుబంధ గ్రంథులతో ఉంటుంది.
1. ఆహార నాళం: మానవ ఆహార నాళం నోటితో ప్రారంభమై, పాయువుతో అంతమవుతుంది. ఇది పొడవుగా ఉండే మెలి తిరిగిన నిర్మాణం.
A. నోరు: నోటిని ఆవరించి పెదవులు (అధరాలు) ఉంటాయి. నోరు ఆస్యకుహరంలోకి తెరుచుకుంటుంది.
B. ఆస్యకుహరం: ఆస్యకుహర పైభాగం తాలువుతో ఏర్పడుతుంది. ఈ తాలువు ఉదర ఆహార మార్గాన్ని పృష్ట నాసికా కక్ష్య నుంచి వేరు చేయడం వల్ల ఆహారం నమలడం, శ్వాసించడం ఏకకాలంలో జరుగుతాయి. తాలువు పూర్వాంతం అస్థితో నిర్మితమై ఉంటుంది. దీన్ని పాలటైన్ రుగే అంటారు. పరభాగంలో మృదు తాలువు గ్రసనిలోకి వేలాడుతూ ఉంటుంది. దీన్ని యువులా అంటారు. దవడ ఎముకపై దంతాలు ఉంటాయి. ఆస్యకుహరం ఆధారం దగ్గర నాలుక అతికి ఉంటుంది.
a) దంతాలు: మానవుడిలో దంతాలు దవడ ఎముక గర్తాల్లో ఇమిడి ఉంటాయి. ఈ రకం దంతాలను గర్తదంతి అంటారు. మానవుడి జీవితకాలంలో దంతాలు రెండుసార్లు ఏర్పడతాయి. బాల్యదశలో తాత్కాలిక పాలదంతాలు లేదా ఊడిపోయే దంతాలు, ప్రౌఢదశలో వాటి స్థానంలో శాశ్వత దంతాలు ఏర్పడతాయి. ఈ రకం దంత విన్యాసాన్ని ద్వివార దంత విన్యాసం అంటారు.
         ప్రౌఢ దశలో నాలుగు రకాల దంతాలు ఉంటాయి. అవి, కుంతకాలు (కు), రదనికలు (ర), అగ్రచర్వణకాలు (అ.చ.), చర్వణకాలు (చ). ఈ రకమైన దంత విన్యాసాన్ని విషమదంత విన్యాసం అంటారు. మానవుడి ప్రౌఢదశలో 32 దంతాలు ఉంటాయి. ఇవి పై, కింది దవడల్లో సగభాగంలో అమరి ఉంటాయి.
ఈ క్రమాన్ని దంత సూచి గా పేర్కొంటారు.

* మూడో చర్వణకాలు 21 ఏళ్ల వయసులో వస్తాయి. వీటిని జ్ఞానదంతాలు అంటారు.
కుంతకాలు ఉలి ఆకారంలో ఉండి ఆహారాన్ని కొరకడానికి, రదనికలు మొనదేలి ఆహారాన్ని చీల్చడానికి; అగ్రచర్వణకాలు, చర్వణకాలు ఆహారాన్ని నమలడానికి ఉపయోగపడతాయి.
 

^{దంత నిర్మాణం:}

* దంతంలో మూడు భాగాలు ఉంటాయి. అవి మూలం (దవడ ఎముక గుంటలో ఇమిడి ఉంటుంది), కిరీటం, గ్రీవం (బయటకి కనిపించే భాగం).
* దంతంలో అధిక భాగం డెంటిన్ అనే దృఢమైన పదార్థంతో ఏర్పడుతుంది (మధ్యస్త్వచం నుంచి).
* దంతంలోని చిన్న కుహరం పిప్పి లాంటి పదార్థంతో నిండి ఉంటుంది. దీన్ని పల్ప్ కుహరం అంటారు. ఈ పల్ప్ కుహరాన్ని ఆవరించి ఒడొంటోబ్లాస్ట్ కణాల వరుస ఉంటుంది. ఇది డెంటిన్‌ను స్రవిస్తుంది.
* దంతమూలం దవడ ఎముక గుంటలో ఇమిడి ఉండి పెరియోడాంటల్ పొర, సిమెంట్ పదార్థంతో స్థిరీకృతమవుతుంది.
* ఈ స్థిరీకృత పంటి చిగుళ్లతో దంతానికి మరింత బలం చేకూరుతుంది.
* కిరీటాన్ని ఆవరించి తెల్లటి, మెరుస్తున్న పింగాణి పదార్థం ఉంటుంది. ఇది దేహంలో అతి దృఢమైన పదార్థం. దీన్ని బహిస్త్వచం నుంచి ఏర్పడిన ఎమియోబ్లాస్ట్‌లు స్రవిస్తాయి.
b) నాలుక: ఇది బల్లపరుపు, అర్ధ చంద్రాకారంలో ఉండే కండరయుత నిర్మాణం. ఆస్యకుహర అడుగు భాగంలో ఫ్రెన్యులమ్ అనే కణజాలంతో అతికి ఉంటుంది. నాలుక పై భాగంలో చిన్నగా ముందుకు పొడుచుకుని వచ్చే నిర్మాణాలు ఉంటాయి. వీటిని సూక్ష్మాంకురాలు అంటారు. ఇవి మూడు రకాలు.
i. ఫంజీఫామ్ సూక్ష్మాంకురాలు - పూర్వ ఉపాంతభాగంలో, నాలుక చివర ఉంటాయి.
ii. తంతురూప సూక్ష్మాంకురాలు - నాలుక ఉపరితంలో ఉంటాయి.
iii. సర్కంవెల్లేట్ సూక్ష్మాంకురాలు - నాలుక పరాంతంలో, ఆధారభాగంలో ఉంటాయి.
     * సూక్ష్మాంకురాలు రుచి గుళికలతో ఉంటాయి.
     * నాలుక ఆహారాన్ని లాలాజలంతో కలపడానికి, రుచిని గుర్తించడానికి, మింగడానికి, మాట్లాడటానికి సహాయపడుతుంది.
     * నాలుక సర్వసామాన్య దంత బ్రష్ (యూనివర్సల్ బ్రష్)గా పనిచేస్తుంది.

C. గ్రసని: ఆస్యకుహర పరాంతం గ్రసనిలోకి తెరుచుకుంటుంది. ఇది ఆహారం, గాలి ప్రయాణించే ఐక్య మార్గం. మృదుతాలువు గ్రసనిని నాసికాగ్రసని (మృదుతాలువు పైన ఉండేది), ఆస్యగ్రసని (మధ్యభాగం), స్వరపేటికా గ్రసని (కింది భాగం) గా విభజిస్తుంది. ఆహారవాహిక, వాయునాళాలు స్వరపేటికా గ్రసనిలోకి గల్లెట్, కంఠబిలం ద్వారా విడిగా తెరుచుకుంటాయి. మృదులాస్థితో తయారైన ఉపజిహ్విక ఆహారాన్ని మింగేటప్పుడు కంఠబిలంలోకి ప్రవేశించకుండా నిరోధిస్తుంది. గ్రసని కుడ్యం గవదబిళ్లలు (శోషరస కణజాలం) కలిగి ఉంటుంది. ఇవి మూడు రకాలు.
అవి.. i) గ్రసని గవద బిళ్లలు (ఎడినాయిడ్స్),
        ii) తాలవ్య గవద బిళ్లలు,
        iii) జిహ్వ గవద బిళ్లలు.

D. ఆహార వాహిక (Oesophagus): ఆహార వాహిక పలుచటి, పొడవైన నాళం. ఇది మెడ, ఉరః కుహరం, విభాజక పటలం ద్వారా పరభాగానికి ప్రయాణించి, కార్డియా ద్వారా జీర్ణాశయంలోకి తెరచుకుంటుంది. దీనికి కండరయుతమైన జఠర సంవరిణి ఆవరించి ఉంటుంది. (జఠర సంవరిణి ఆహారవాహిక జీర్ణాశయంలోకి తెరచుకోవడాన్ని నియంత్రిస్తుంది).
E. జీర్ణాశయం (Stomach): జీర్ణాశయం వెడల్పైన, స్పీత, కండరయుత సంచి లాంటి నిర్మాణం. ఇది
ఉదరకుహరానికి పైభాగాన, ఎడమవైపు ఉంటుంది. ఇది హార్థిక (ఆహార వాహికలోకి తెరచుకుంటుంది), ఫండిక్, పర జఠర నిర్గమ (చిన్నపేగులోకి జఠర నిర్గమ రంధ్రం ద్వారా తెరచుకుంటుంది) అనే మూడు భాగాలుగా విభజించి ఉంటుంది. జఠర నిర్గమ రంధ్రం దగ్గర జఠర నిర్గమ సంవరిణి ఉంటుంది.
F. చిన్నపేగు (Small Intestine): మానవుడి ఆహారనాళంలో చిన్నపేగు చాలా పొడవుగా ఉండే భాగం. దీని పూర్వభాగాన్ని ఆంత్రమూలం, మధ్యభాగాన్ని జెజునం, దూరాగ్రంలో మెలికలు తిరిగిన భాగాన్ని శేషాంత్రికం అని పిలుస్తారు. శేషాంత్రికం పెద్ద పేగులోకి తెరచుకుంటుంది.
          జీర్ణక్రియ, జీర్ణపదార్థాల శోషణ చిన్నపేగులో ఎక్కువగా జరుగుతుంది. చిన్నపేగు లోపలి గోడలకు చూషకాలుంటాయి. ఇవి శోషణ భాగాన్ని పెంచుతాయి.
G. పెద్దపేగు (Large Intestine): ఇది మూడు భాగాలుగా విభజితమై ఉంటుంది. అవి అంధనాళం (సహజీవనం చేసే సూక్ష్మజీవులకు ఆతిథ్యం ఇస్తుంది. అంధనాళం నుంచి క్రిమిరూప ఉండూకం ఏర్పడుతుంది. అంధనాళం కోలాన్‌లోకి తెరుచుకుంటుంది.), కోలాన్ (ఆరోహ, అడ్డు, అవరోహ భాగాలుగా; సిగ్మాయిడ్ కోలాన్‌గా విభజించి ఉంటుంది.) కోలాన్‌కి బాహ్యంగా కోష్టకాలు ఉబికి ఉంటాయి. వీటిని హాస్ట్రా అంటారు. కోలాన్ తర్వాత భాగం పురీషనాళంగా మారుతుంది. ఇది పాయువు ద్వారా బయటకు తెరుచుకుంటుంది. పెద్దపేగు నీరు, ఖనిజాలు, కొన్ని ఔషధాలను శోషిస్తుంది

H. పాయువు (Anus): పాయువు కాలువ పాయువు ద్వారా బయటికి తెరచుకుంటుంది. పాయువు రంధ్రం దగ్గర అరేఖిత కండరాలతో ఏర్పడిన అంతర పాయువు సంవరిణి, రేఖిత కండరాలతో ఏర్పడిన బాహ్యపాయువు సంవరిణిలు నియంత్రిస్తుంటాయి.

ఆహారనాళం గోడల్లో కణజాలాలు
(Histology of Alimentary Canal)

         మానవుడి ఆహారనాళంలోని గోడల్లో నాలుగు స్తరాలు ఉంటాయి. అవి సీరోసా (పలుచటి మీసోథీలియం, కొంత సంయోజక కణజాలంతోనూ ఏర్పడుతుంది), వెలుపలి కండర స్తరం (వెలుపల ఆయత కండరాలు, లోపల వలయ కండరాలతో ఏర్పడుతుంది. జీర్ణాశయం లాంటి కొన్ని భాగాల్లో కండర స్తరం మందంగా ఉంటుంది),

అథ శ్లేష్మస్తరం (వదులైన సంయోజక కణజాలంతో ఏర్పడుతుంది.), శ్లేష్మస్తరం.
* జీర్ణాశయపు లోపలి ఉపకళ క్రమరహిత ముడతలతో ఉంటుంది. వీటిని జఠర రూగే అంటారు.
* చిన్నపేగు శ్లేష్మస్తరం చిన్నవేళ్లలాంటి ముడతలను ఏర్పరుస్తుంది. వీటిని చూషకాలు అంటారు. చూషకాలను ఆవరించి స్తంభాకార ఉపకళా కణాల ప్లాస్మాత్వచం ఉంటుంది. ఇది అనేక సూక్ష్మనిర్మాణాలతో ఉంటుంది. వీటిని సూక్ష్మచూషకాలు అంటారు. చూషకాలు, సూక్ష్మచూషకాలు శోషణ తలాన్ని పెంచుతాయి.
* ప్రతి ఆంత్ర చూషకంలో ఒక కేశనాళికల జాలకం, లాక్టియల్ అని పిలిచే శోషరస నాళిక ఉంటాయి.

2. జీర్ణగ్రంథులు (Digestive glands)
A. లాలాజల గ్రంథులు:
ఆస్యకుహరంలోకి తెరుచుకుని, మూడు జతల లాలాజల గ్రంథులు ఉంటాయి. అవి,
i. పెరోటిడ్ గ్రంథులు - వెలుపలి చెవి పీఠభాగంలో ఉంటాయి.
ii. అథోజంభికా గ్రంథులు - కింది దవడ మూలభాగంలో ఉంటాయి.
iii. అథోజిహ్వికా గ్రంథులు - నాలుక కింది భాగంలో ఉంటాయి.
లాలాజల గ్రంథులు సీరస్ కణాలు, శ్లేష్మకణాలతో ఉండి లాలాజలాన్ని స్రవిస్తాయి. (pH = 6.8). లాలాజలంలో నీరు, లవణాలు, శ్లేష్మం, టయలిన్ (లాలాజల ఎమైలేజ్) ఉంటాయి.

B. జఠర గ్రంథులు (Gastric glands):
ఇవి సూక్ష్మ నాళాకారంలో ఉండి, జీర్ణాశయ గోడల్లో ఉంటాయి.
ఇవి మూడు రకాలు.
i) హార్థిక గ్రంథులు (శ్లేష్మాన్ని స్రవిస్తాయి),
ii) జఠర నిర్గమ గ్రంథులు (శ్లేష్మాన్ని, గాస్ట్రిక్ హర్మోన్‌ను స్రవిస్తాయి),
iii) ఫండిక్ /ఆక్సింటిక్ గ్రంథులు.
ఫండిక్ గ్రంథులు మూడు రకాల కణాలతో ఉంటాయి. అవి,
a) గ్రీవ కణాలు (శ్లేష్మాన్ని స్రవిస్తాయి),
b) పెప్టిక్ లేదా ముఖ్యకణాలు (ప్రోఎంజైమ్‌లైన పెప్సినోజెన్, ప్రోరెనిన్‌లను స్రవిస్తాయి),
c) ఆక్సింటిక్ కణాలు (HCl, కాసిల్ ఇంట్రిన్సిక్ కారకాలను స్రవిస్తాయి).
జఠర గ్రంథులు జఠర రసాన్ని స్రవిస్తాయి (pH = 0.9 - 1.8). ఈ రసంలో శ్లేష్మం, HCl, పెప్సినోజెన్, ప్రోరెనిక్, కాసిల్ ఇంట్రిన్సిక్ కారకం, గాస్ట్రిక్ లైపేజ్ ఉంటాయి.

C. ఆంత్ర గ్రంథులు (Intestinal glands):
ఇవి చిన్నపేగు గోడల్లో ఉంటాయి. ఇవి రెండు రకాలు. బ్రన్నర్ గ్రంథులు, లీబర్ కూన్ గుహికలు. ఈ రెండూ స్రవించే రసాన్ని ఆంత్రరసం లేదా సక్కస్ ఎంటెరికస్ (pH 7.5 - 8.0) అంటారు. ఆంత్రరసంలో పెప్టిడేజ్‌లు (అమైనోపెప్టిడేజ్, ట్రైపెప్టిడేజ్, డైపెప్టిడేజ్), డై శాఖరైడేజ్‌లు (సుక్రేజ్/ఇన్‌వర్టేజ్, మాల్టేజ్, లాక్టేజ్), లైపేజ్, ఎంటిరోకైనేజ్ (ఎంజైమ్ యాక్టివేటర్)లు ఉంటాయి.

 కొరకడానికి, రదనికలు మొనదేలి ఆహారాన్ని చీల్చడానికి; అగ్రచర్వణకాలు, చర్వణకాలు ఆహారాన్ని నమలడానికి ఉపయోగపడతాయి.